Polska Piastów: społeczeństwo i gospodarka
Nazwa Polska wywodzi się od nazwy plemienia Polan, która oznacza „mieszkańców otwartych pól”. Pierwszym historycznym władcą państwa polskiego był Mieszko I (ok.960-992) wywodzący się z dynastii piastowskiej. Według kronikarza Galla Anonima poprzednikami Mieszka I byli: Siemowit, Leszek i Siemomysł. Państwo Mieszka I obejmowało: Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie 9prYłączone w latach 967-972), Śląsk (990), Małopolskę, Grody Czerwieńskie (utracone w 981 roku na rzecz państwa ruskiego). W historiografii sporna jest przynależność Śląska i Małopolski do państwa polskiego. Być może tereny te przez jakiś czas były pod władzą czeską. Granice państwa Mieszka I znane są z dokumentu wydanego w 992 roku i noszącego nazwę Dagome iudex, w którym polski książę oddaje swój kraj pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Według opisu granic przekazanego w tym dokumencie państwo polskie zajmowało tereny dorzecza Wisły i Odry.
W X-XI wieku zdecydowaną większość ludności państwa Piastów stanowili wolni chłopi uprawiający własną ziemię. Państwo polskie w okresie rządów pierwszych Piastów cechowało się słabym zaludnieniem ziem, a społeczeństwo zajmowało się głównie uprawą roli za pomocą tzw. dwupolówki, polegającej na uprawie połowy ziemi i ugorowaniu drugiej połowy. Obok nich istniała ludność niewolna, zależna bezpośrednio od księcia (czeladź, jeńcy wojenni) lub od możnych. Możni wywodzący się początkowo z dawnej starszyzny plemiennej, stanowili grupę nieliczną i nie odbijającą zbytnio poziomem życia od ogółu wolnych. W okresie rozwoju państwa polskiego grupa ta powiększała się, ponieważ zaliczali się do niej urzędnicy książęcy, żyjących z danin składanych księciu oraz duchowieństwo.
Władza monarsza Piastów była pierwotnie absolutna, ale od początku przedstawia nam się jako ograniczona, a czynnikiem który ją ogranicza jest wiec. W najdawniejszych czasach był on ogólnym zebraniem ludzi wolnych. W wieku XI i następnych spotykamy się z ograniczeniem tego ogółu już tylko do warstwy rycerskiej i duchowieństwa, podczas gdy wolna ludność wieśniacza przybywała jedynie po sprawiedliwość do samego monarchy, ze skargami na urzędników itp. Organizacja państwowa była wspomagana przez aparat kościelny i duchownych. Splot ten dotyczył także wielu innych dziedzin życia, w szczególności dyplomacji, kancelarii państwa, szkół i kultury. Ze swej strony państwo (panujący) obdarzali kościół dobrami ziemskimi, fundowali liczne kościoły i klasztory ( głównie benedyktyńskie np. w Mogilnie, Lublinie, Wrocławiu czy w Tyńcu). Do tej akcji fundacyjnej na rzecz Kościoła włączali się także, w miarę wzmacniania się tej grupy − możni. Władca nie miał stałej stolicy, dlatego wraz ze swoim dworem i drużyną jeździł po całym kraju zatrzymując się w grodach. Wynikało to głównie z tego, że ograniczona wymiana handlowa, słaby rozwój rzemiosła i transportu uniemożliwiały utrzymanie ich i obsługę przez dłuższy czas w jednym miejscu. Objazdy monarchy uzasadnione były koniecznością sprawowania przez niego osobiście kontroli nad całym państwem.
Administracja terytorialna opierała się na systemie grodów. Gród był warownią drewniano−ziemną i miał przede wszystkim znaczenie obronne. Był siedzibą pana grodowego − kasztelana. Kasztelan ściągał daniny, organizował prace przy budowie grodów, fortyfikacji oraz pełnił funkcje cywilne i wojskowe. Jego władza ulegała zawieszeniu na czas przyjazdu do grodu księcia, który sam wtedy sprawował sądy i przyjmował ewentualne skargi od ludzi. Kasztelanowi byli podporządkowani urzędnicy (komornicy i podkomorzy) zajmujący się ściąganiem danin i egzekwowanie innych świadczeń ludności. Wokół panującego skupieni byli centralni urzędnicy państwowi. Do tej hierarchii urzędniczej należeli: zarządcy pałacowi, kanclerz kierujący kancelarią (na ogół osoba duchowna), skarbnik, mincerz (nadzorujący bicie monet). Posiadłościami książęcymi zarządzali jego prywatni urzędnicy − włodarze. Urząd zarządcy pałacowego (komesa pałacowego) przechodził ewolucję, bowiem coraz częściej powierzano mu dowodzenie wojskiem (stąd nazwa wojewody). W czasach rozbicia dzielnicowego liczba tych wojewodów jak i innych urzędników dworskich i państwowych wzrosła.
Państwo wraz z rozwojem jego funkcji, głównie militarnych potrzebowało znacznych dochodów. Władca musiał zapewnić utrzymanie nie tylko dworu, lecz także wojska i urzędników. W tych czasach nie istniała dobrze rozwinięta wymiana a gospodarka miała charakter naturalny. Podstawą utrzymania była uprawa roli i hodowla, stanowiące główne zatrudnienie całej ludności Polski. Większość potrzeb w zakresie produkcji odzieży, sprzętów, narzędzi zaspokajano we własnym zakresie w ramach rzemiosła domowego, inne zaś nieliczne produkty z zewnątrz − jak sól − uzyskiwano w drodze wymiany towaru za towar. Rzemieślnicy również posiadali swoje gospodarstwa rolne, a rzemiosło było ich zajęciem dodatkowym. Trzeba jednak przyznać, że rozwój gospodarstwa rolnego uległ znacznemu przyspieszeniu już w XII wieku, zwłaszcza dzięki działalności klasztorów. Wraz z postępem rolnictwa traciła z wolna swe dawniejsze znaczenie i stanowisko samodzielnej gałęzi gospodarstwa krajowego − hodowla zwierząt domowych.
Podatki na rzecz monarchy obciążały całą ludność i dzieliły się na dwie grupy: daniny, czyli obowiązek oddawania określonej ilości zboża, bydła, nabiału a także wosku, miodu i skór zwierzęcych oraz posługi, czyli prace na rzecz państwa. Do prac tych należały: przewóz − czyli dostarczanie wozów z końmi lub wołami do transportowania towarów dla księcia lub dla osób podróżujących na jego zlecenie, budowa i reperacje grodów, umacnianie brodów i budowa dróg. Obowiązki te zostały nazwane jako prawo książęce i podlegali im wszyscy wolni dziedzice. Część tych świadczeń przejmowali w różnej formie − jako swoje wynagrodzenie − urzędnicy książęcy. Tak zwana ludność służebna była wolna od zwykłych danin, jednak była obciążona obowiązkami specjalnymi. O ich rodzaju świadczą nazwy wsi służebnych takich jak: Piekary, Kuchary − obsługujące załogę grodu, Grotniki − wyrabiające do strzał, Świniary, Kobylniki − opiekujące się stadami książęcymi, Winiary − produkujące wino, Świątniki − obsługujące Kościół.
Siłą zbrojną monarchy była drużyna, dobrze wyposażona i uzbrojona. Drużyna pozostawała wraz z rodzinami na utrzymaniu księcia, towarzysząc mu w podróżach po kraju. Walczyli konno i pieszo. Z drużyną książę podejmował wyprawy poza granice kraju, co uczestnikom przynosiło niemałe dochody w postaci łupów i jeńców. W razie najazdu, książę powoływał pod broń ogół wolnych mężczyzn. Po kryzysie monarchii piastowskiej w organizacji wojska nastąpiły duże zmiany. Kazimierz Odnowiciel nie utrzymywał stałej drużyny. Zapewniając sobie siłę zbrojną nadał prawo rycerskie. Posiadacz ziemi zobowiązany był do służby wojskowej, czyli stawania zbrojnie na każde wezwanie monarchy.
Organizacja Kościoła związana była ściśle z organizacją państwową. W Polsce od 1000 roku istniało arcybiskupstwo w Gnieźnie i cztery biskupstwa: poznańskie, krakowskie, wrocławskie i kołobrzeskie. Wprawdzie biskupstwo pomorskie w Kołobrzegu szybko upadło, (ale powstało prawdopodobnie za Mieszka II) biskupstwo w Kruszwicy dla Kujaw i Pomorza wschodniego. Instytucje kościelne były wyposażone w posiadłości ziemskie. Załamanie aparatu państwowego, bunt ludowy i najazdy doprowadziły do częściowego zniszczenia istniejącej sieci kościelnej. Dopiero Bolesław Śmiały doprowadził do odnowienia arcybiskupstwa w Gnieźnie i fundacji biskupstwa w Płocku, za Bolesława Krzywoustego powstały biskupstwa we Włocławku, Lubuszu i Kamieniu Pomorskim. W II połowie XI wieku własność kościelna usamodzielniła się. Biskupstwa i klasztory w coraz większym stopniu wykorzystywały posiadane dobra ziemskie wraz z osiadłymi w nich chłopami i we własnym zakresie ściągały należne daniny.
Państwo pierwszych Piastów miało charakter państwa patrymonialnego. Oznaczało to, że panujący uważany był nie tylko za władcę, ale i właściciela kraju, co pozwalało umierającemu księciu dzielić państwo między synów.
Okres dzielnicowy był niewątpliwie czasem osłabienia państwa, jednak przyniósł istotne zmiany w życiu gospodarczym ziem polskich. Nastąpiły duże zmiany w technice rolnej. Dokonał się przede wszystkim postęp w rolnictwie: zaczęto wprowadzać trójpolówkę, czyli podział ziemi na trzy pola, z których każde kolejno ugorowano, w drugim roku obsiewano oziminą, a w trzecim roku zbożem jarym. Wprowadzono również lepsze narzędzia stosowane w rolnictwie i rozwinięto hodowlę. Nastąpił także postęp technologiczny w produkcji rzemieślniczej, a w budownictwie rozpoczęto powszechne używanie cegły. W wyniku wzrastającej roli możnych w okresie upadku władzy książęcej, nastąpił w XII i XIII wieku gwałtowny rozwój wielkiej własności ziemskiej poprzez uzyskiwanie majątków w formie nadań monarchów oraz zagospodarowywania nieużytków.
W tym wieku rozpoczął się również proces wyodrębniania stanów społecznych. Najwcześniej wyodrębnił się stan duchowny, co wiązało się z uzyskaniem przez Kościół immunitetów. Stan rycerski, również ukształtował się z chwilą pozyskania przez wielkich właścicieli ziemskich oraz rycerzy, podobnie jak w przypadku duchowieństwa, immunitetów. Obowiązkiem rycerskim stała się służba wojskowa w zamian za posiadanie majątku ziemskiego. Rycerze uzyskali prawo do swobodnego dziedziczenia majątku i podlegali sądom księcia. Istotną rolę zaczęły odgrywać rody rycerskie, grupujące rycerstwo wywodzące się ze wspólnego terytorium oraz posiadające własne godła. Początkowo immunitet był nadawany prze księcia, kiedy uzależniony był od poparcia możnowładztwa lub Kościoła. Na przykład Kazimierz Sprawiedliwy za zgodę na dziedziczenie Krakowa przez swoich synów zapłacił Kościołowi zrzeczeniem się prawa stacji, czyli zatrzymywania się z dworem w dobrach kościelnych oraz prawa dziedziczenia po zmarłych biskupach (1180). Nadając immunitety, książęta utracili dochody z majątków możnych, rycerstwa i Kościoła. Jednocześnie zmienił się system eksploatacji własnych majątków książęcych, gdyż były one głównym źródłem dochodów władcy.
Akcja nadawania immunitetów rozszerzyła władzę feudałów nad ludnością chłopską i umożliwiła nadawanie swobód osadniczych. By pan feudalny mógł ściągnąć do swojego majątku osadników na korzystnych dla nich i siebie warunkach, musiał mieć ziemię wolną od obciążeń czyli posiadać właśnie immunitet. Obcy przybysze chcieli mieć z góry zagwarantowane warunki osiedlenia. Podstawą do rozpoczęcia zagospodarowywania nowych ziem była umowa zawarta miedzy panem gruntu a osadnikami. Umowa ta była zawierana pomiędzy zasadźcą (reprezentował pana). Chłopi otrzymywali jednakową ilość ziemi, zwykle 1 łan, czyli około 16 ha (łan mały) lub 25 ha (łan wielki). Gospodarstwo chłopskie było własnością pana i z tego tytułu otrzymywał czynsz. Takie gospodarstwo było dziedziczone w rodzinie chłopskiej. Na początku obowiązywała tzw. wolnizna − czyli okres na zagospodarowanie w czasie którego chłopi wolni byli od świadczeń. Trwał on od 2 do 24 lat w zależności od tego, czy ziemia była przygotowana do uprawy, czy też wymagała karczowania lasu. Po upływie wolnizny chłopi byli zobowiązani do opłacania czynszu oraz danin w naturze, a pańszczyzny nie stosowano praktycznie. Prawo opuszczania wsi chłop uzyskiwał po tylu latach, ile poprzednio wynosiła wolnizna i pod warunkiem uregulowania wszystkich świadczeń. Zasadźca był zwykle sołtysem, posiadał większe od chłopskiego gospodarstwo oraz prawo do prowadzenia karczmy i młyna. Ponadto przewodniczył ławie wiejskiej, wybieranej przez osadników − stanowiącej sąd pierwszej instancji. System ten został nazwany prawem niemieckim i przynosił duże korzyści feudałom i chłopom, dlatego od połowy XIII wieku lokowano według jego zasad także istniejące od dawna wsie polskie. W wyniku procesu kolonizacji zmienił się w Polsce kształt osad wiejskich. Powstawały wsie złożone z kilkunastu lub więcej gospodarstw, z regularnym układem pól. Nastąpiła też regulacja prawa do opuszczenia wsi przez chłopów, dziedziczenia ziemi, zwana prawem polskim. Lokacja na prawie niemieckim przyczyniła się do powstania stanu mieszczańskiego oraz chłopskiego. Mieszkańcy miast nie tworzyli jednak spójnej grupy, gdyż każde miasto posiadało inne przywileje oraz podlegało różnym sądom wyższym. Tylko część mieszkańców miast, z wyłączeniem plebsu posiadała prawa obywatelskie.
Równolegle z rozwojem rolnictwa wzrastało znaczenie rzemiosła i handlu. Wzrastała liczba i znaczenie targów. W XII wieku osady targowe pełniły funkcje miejskie, a w całym kraju było ich około 200. Odrębność prawną miasta uzyskały w XIII wieku. Była ona wynikiem napływu osadników z Zachodu, kupców i rzemieślników, przynoszących ze sobą gotowe wzorce organizacje miejskiej. Lokacje miast na prawie niemieckim rozpoczęły się w początku XIII wieku. Pierwszym znanym przykładem jest Złotoryja na Śląsku w 1211 roku. W ciągu XIII wieku lokowano około 100 miast, z których większość była starymi i znaczącymi ośrodkami (Kraków (1257), Wrocław) albo osadami targowymi. Najczęściej miasta były niewielkie a teren ich kontaktów stanowiła najbliższa okolica.
Okres Polski dzielnicowej charakteryzował się powstaniem wspólnot politycznych z własnym księciem, kościołem i związaną lokalnymi interesami grupą rycerstwa i możnych. Przemiany w strukturze społeczeństwa doprowadziły do powstania czterech kategorii ludności o podobnej pozycji prawnej, jednakowej podstawie utrzymania i roli w społeczeństwie. Ukształtowały się cztery stany: duchowny, rycerski, mieszczański i chłopski.
Począwszy od połowy XIII wieku, kiedy polityczne rozbicie ziem polskich sięgało prawie szczytu, pojawiły się tendencje jednoczenia ziem polskich. Podział na coraz mniejsze dzielnice był niekorzystny dla możnowładztwa. Znamienna jest także ewolucja postawy biskupów, którzy jeszcze w XII wieku popierali młodszych książąt przeciwko seniorom, natomiast w XIII wieku wystąpili już jako rzecznicy zjednoczenia. Czynnikiem sprzyjającym zjednoczeniu były miasta, którym granice celne i ciągłe wojny uniemożliwiały rozwój handlu. Ich interesy handlowe wymagały jednak opowiedzenia się za różnymi orientacjami politycznymi. Na przykład mieszczaństwu Wrocławia i Krakowa bardziej odpowiadała unia z Czechami, do jakiej doszło w 1300 roku niż związek z Polską w początkowym okresie panowania Władysława Łokietka.
Zakończenie okresu wojen i zamieszek wewnętrznych sprzyjało rozwojowi zarówno wsi jak i miast. Największym posiadaczem majątku był monarcha, którego majątki − królewszczyzny, znajdowały się we wszystkich dzielnicach. Obok króla największymi właścicielami ziemskimi byli biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński. Niewiele mniejsze dobra należały do pozostałych biskupów, niektórych klasztorów i przedstawicieli rodów możnowładczych. Położenie chłopów było nadal dobre.
Bardzo ważną sprawą było uregulowanie ustawodawstwa, ponieważ w każdej dzielnicy wykształciły się inne normy prawne. Na polecenie króla spisano i skodyfikowano prawo (obejmujące normy prawa zwyczajowego i nowe przepisy) w latach 1346-1347. Powstały dwa oddzielne statuty (piotrkowski i wiślicki), jeden dla Małopolski, drugi dla Wielkopolski. Duże zmiany nastąpiły też w zakresie obronności kraju. Podstawą siły zbrojnej było pospolite ruszenie wszystkich właścicieli ziemi. Rycerze musieli służyć osobiście zaś duchowni wystawiali swoich zastępców. W celu wzmocnienia systemu obronnego król podjął szerokie prace fortyfikacyjne, budując wzdłuż granic ciągi zamków warownych oraz zachęcając ludność miast do budowy murów obronnych.
Wszystkie te osiągnięcia nie byłyby możliwe bez wydajnego systemu skarbowego. Skarb państwa zasilały podatki bezpośrednie, z których głównym było poradlne w wysokości 12 lub 24 groszy od łana, opłaty od miast, cła i myta oraz dochody z majątków królewskich. Pomyślność gospodarcza, jaka cechowała rządy Kazimierza, korzystnie wpłynęła na zasobność skarbu. Słuszne jest powiedzenie, że Kazimierz Wielki „zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną”, gdyż w jego czasach nastąpił burzliwy rozwój gospodarczy w kraju.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.