Jerzy Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne

Wprowadzenie

Historia była jednym z głównych warunków otwierających epokę dwudziestolecia. Wojna zamurowała rozwój cywilizacji i kultury, ale zaraz później nastąpił rozkwit. Wojna przyniosła rozwój techniki, demokrację(obalenie starego świata monarchii, klas), emancypację kobiet. Zaczęła się nowa epoka. Nastąpił rozwój fizyki(Einstein), odkrycia głębi ludzkiej(Freud).

I Programy literackie

Świadomość przełomu wyraziła się głównie w programach i manifestach lit.(gł. W 1 połowie dwudziestolecia). Nigdy nie odegrały one tak ważnej roli w polskiej literaturze l nie były tak obfite. Forma manifestów to sięgała od ulotki aż po całą książkę. Autorzy manifestów to nie byli krytycy a pisarze sensu stricte(poeci, dramatopisarze). Często wiązało się to z wystąpieniami grupowymi, zapowiadało i wyjaśniało nowe prądy danej grupy.

1918 1927 - największe nasilenie twórczości programowej. Autorzy to młodzi, piszący jak maja zamiar literaturę zmienić. Zacząć wypada od tekstu z 1915 roku Stefana Żeromskiego ze starszej generacji wydanego w „Literatura a życie polskie”. Tekst ten jest zdumiewający podwójnie, bo:

- pisany podczas I wojny światowej traktuje o literaturze państwie niepodległym(mimo braku nadziei w państwie niepodległym)

- Żeromski był pisarzem opowiadający się za lit. obywatelskością, a tu pisze o lit. wyzwolonej od obywatelskich obowiązków.

Ż. uważał, że dotychczas polska lit. Była policentryczna - ograniczona (nieprawda, bo autotelizm młodopolski, na co zwracał uwagę Przybyszewski). Ż. Proponuje by piśmiennictwo polskie zostawiło politykę i społeczne sprawy, zwłaszcza wtedy, gdy (jak wierzył Żeromski) Polska odzyska niepodległość. niepodległość. Stworzył podwaliny. Autotelizm był celem dwudziestolecia. Powiedzeniem urastającym do rangi manifestu były wiersze Lechonia ”Herostrates” (cyt. A wiosna niechaj wiosnę nie Polskę zobaczę) i Słonimskiego „Czarna wiosna”. Ale wiersze te generalnie były ”społeczne”, autorzy zaś należeli do Skafandra, który był w ogóle powściągliwy co do programotwórstwa. Mimo to Skamander zapisał się najlepiej historii z grup lit., bo:

- manifesty (ale ich rola najmniejsza)

- atrakcyjna poezja

- Skafander był związany z czasopismami (Pro arte et studio (1916 - 19) potem Pro arte, Skamander (1922 0- 1928; 1936 - 1939), Wiadomości literackie (1924 - 39)

- przejęte z zagranicy występy kawiarniane(np. „Pod Pikadorem” na Nowym Świecie w Warszawie).

- Mietek Grydzewski - znakomity redaktor, impresario gł. Czasopism, też odegrał ważną rolę

- działalność humorystyczna, satyryczna

współpraca z „Cyrulikiem Warszawskim”(1926 34) z red. J Lechoniem

Programy Skamandrytów odegrały rolę najmniejszą. Oto najpoważniejszy program wydrukowany w pierwszym numerze „Skafandra”- anonimowy, antyprogramowy, głoszący, że głoszenie programów nie ma sensu. Ale mimo to mieli program:

- chcieli być poetami nowego świata

- dbali o wysoki poziom artystyczny (progr. Skamandrytów:” Pisz co chcesz byle dobrze”)

Karol Iżykowski przeciwstawiał się antyprogramowości Skamandrytów, bo uważał, że każda grup musi mieć program. W poezji ich widział program - „populizm”, witalizm, antymłodopolskość.

Przeciwieństwem Skamandrytów byli ekspresjoniści związani z czasopismem: Zdrój” (1917 - 22). Oni przeszli do historii lit. głównie dzięki manifestom właśnie. Ekspresjoniści nawiązywali do romantyzmu w jego najbardziej uduchowionej, spirytualistycznej odmianie. Za patrona obrali sobie Słowackiego i jego ewolucjonizm z Genezie z Ducha. Ducha przeciwstawiali materii (impresjonizm) i chcieli duchowego odrodzenia narodu i ludzkości.

Główni programotwórczy „Zdroju” to założyciele pisma: Stanisław Przybyszewski, Jerzy Hulewicz, Jan Stur oraz Zenon Kosidowski. Inni członkowie grupy: Adam Bederski, Stanisław Kubiki.

Teksty najważniejsze Przybyszewskiego to:

- Ekspresjonizm. Słowacki. Genezis Genezie Ducha (1918)

- Powrotna fala (na około ekspresjonizmu) (1918)

Zwrot od modernizmu w stronę romantyzmu, od psychologizmu i immoralizmu w stronę mistycyzmu. Dawny piszący w „Życiu” drwiący bojownik o sztukę dla sztuki wystąpił tu jako natchniony zwiastun nowej epoki Ducha podjął i przebudował mistycyzm Słowackiego. Jeszcze dalej w tym posunął się Jerzy Hulewicz w artykule „Zdroju” i w dziełku Ego nimi (1921) gdzie przedstawił zarys wtórnego i eklektycznego systemu gnostycznego pełnego okultyzmu i teozofii. Mistyczny ewolucjonizm nacechowany był jednak arystokratyzmem, bo ewolucja ludzkości dokonywać się miała pod przewodnictwem „duchów pierwoidących”. Celem jest doskonałość duchowa, który może być osiągnięty tylko przez alkę z materią, formą i tradycją. Hasła tej teorii jednak wchodziły w kolizję m. in. z katolicyzmem. Ta teoria była jednak programem religijno - etycznym (uczyła dążyć do zespolenia z Bogiem) a nie estetyczno - literacka (nie uczyła jak pisać). W przeciwieństwie do Hulewicza typowym programotwórczą - krytykiem lit. był Jan Stur. Był on młodszy od 2 pierwszych ludzi, swą działalność programotwórczą rozpoczął we Lwowie w „Gazecie Wieczornej” i mówił bardziej rzeczowo i fachowo od Przybyszewskiego i Hulewicza - starszych ekspresjonistów.

Skodyfikował on program grupy(na piękno przełożył prawdę), ukazał jak ekspresjonizm powinien kształtować literaturę jak prąd ten sytuuje się na tle innych prądów (atak na Skamandrytów za brak głębi). Podkreślał wewnętrzność, duchowość, metafizyczność sztuki, chciał by poeci byli filozofami, artystami dnia codziennego nie nadludźmi. Swe manifesty, artykuły zebrał Stur w książce Na przełomie (1921) to tyle co wydał, bo zmarł w 1923.

Epoka Ducha nie nadeszła, programy „Zdroju” nie spełniły się. Program ich wpłynął na grupę

„Czwartaka” i jej program, ale najwybitniejsze miejsce spośród pisarzy ekspresjonizujących na ogół z programem „Zdroju” nie mieli nic wspólnego. Ekspresjoniści mimo to mieli program etyczny odwrotnie pod prąd, chcąc nieść pomoc człowiekowi XX wieku.

Pod nazwą ekspresjoniści pisarze występowali na początku grupy malarzy założonych w Krakowie przez Tytusa Czyżewskiego i Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków, gdzie doszli Leon Chwistek i Ignacy Witkiewicz[przejściowo].Nazwa była mylna, więc zmieniono ją na formalistów. Chwistek-pisarz, malarz, filozof, matematyk stał się głównym programotwórczą grupy. 1. rozprawa „Wielość rzeczywistości w sztuce” poświęcona typologii malarstwa, lansował tu nowe prądy w sztuce i uprawomocnił ich deformacyjny charakter. Wg niego były 4 typy rzeczywistości-popularna, fizyki, psychologistów (wrażeń) wizjonerów (wyobrażeń) wyobrażeń i im podporządkował prymitywizm, realizm, impresjonizm, futuryzm, który wymienił na formizm. W swych formalistycznych programach był on racjonalistą, antymetafizykiem,

zwolennikiem autotelizmu, antyutylitaryzmu, czystego estetyzmu. Dawał prymat formy przed treścią, brzmienie przed logicznym sensem. Formizm żył w symbiozie towarzysko - programowej z futuryzmem głównie dzięki Tytusowi Czyżewskiemu i Chwistkowi („Nuż w bżuhu” 1921). Manifest literacki zrewolucjonizowali dopiero futuryści. Strategia przejęta

od futurystów europejskich była agresywna, prowokacyjna, skandaliczna, pełna drwiny. Jak „Skamandryci” wychodzili naprzeciw publiczności, organizując wieczory poetyckie w kawiarniach, salach odczytowych. Ale występy futurystów nie były tak spokojne jak u „Skamandrytów”. Wystąpienia futurystów kończyły się awanturami, bijatykami z widzami. Wychodzili na ulicę, by się nago wozić na taczkach. Ta karnawalizacja znalazła wyraz w treści i manifestach futurystów.

Charakter manifestów futurystów:

-pełno wulgaryzmów,

-styl dosadny, skrótowy, imperatywny,

-styl parodiujący często styl urzędowych obwieszczeń, wojskowych rozkazów,

-brązoburcze paradoksy,

-hiperbole (często zbyt przesadne, że aż nonsensowne),

-prymitywistyczny program (Stern, Wat),

-dążenie do demokratyzacji życia i sztuki,

-ludyczna koncepcja literatury,

-pochwała nowoczesnej cywilizacji.

Główni programotórcy to Tytus Czyżewski

Anatol Stern

Aleksander Wat

Bruno Jasielski (najwybitniejszy)

Czyżewski i Jasielski-dynamiczni, reprezentują grupę krakowską, o większych ambicjach teoretycznych, związani z formistami na początku. Tytus Czyżewski - malarz, poeta starszej generacji, urodził się w 1880, współzałożyciel grupy formistów. Na początku jego programy były spokojne, informacyjna, potem po poznaniu Jasielskiego i Młodożeńca jego programy nabrały animuszu. Przełomowe dla niego było odzyskanie przez Polskę niepodległości. Chciał odmiany formy, domagał się pogrzebu romantyzmu, symbolizmu, programizmu. Instynkt był siła napędową, był za wyrażeniem własnej psychiki, za spontanem (co go zbliża do ekspresjonizmu). Instynkt łączył ze słowem mechaniczny, co dawało humanizacje maszyny, pomysł ten był oryginalny, pełen zgrywy.

Stern i Wat to przedstawiciele futurystów warszawskich. Oni bardziej poszli w stronę błazenady, zabawy i szoku. Oni to byli autorami manifestu ”Prymitywiści do narodów świata i do Polski” zamieszczonego w Gga pierwszym polskim almanachu poezji futurystycznej(1920). Wysyłali na śmietnik cywilizację, kulturę, wybierali ordynarność, wesołość, zdrowie, śmiech („Od śmiechu dusza tyje i dostaje silne łydy”…) Koncepcja sztuki była więc prosta, ludyczna, infantylna, gdzie Mickiewicz, Słowacki to był niezrozumiały bełkot.

Większą wagę miały wypowiedzi Jasińskiego - głównie programowe polskiego futuryzmu. W „Jednodniówce futurystów” 1921 zamieścił on serię manifestów, gdzie zawarł system estetyczno-literacki:

-oddanie hołdu poezji romantycznej służącej narodowi w czasie niewoli,

-antytradycyjny, rewolucyjny program odrzucający sztukę psychologiczną, metafizyczną, filozoficzną,

-odrzucanie składni,

-odrzucanie krytyki literackiej - „miamlanie”, ale i pozytywne postulaty:

-masowość,

-demokratyczność,

-powszechność sztuki,

- dytyrambiczność

-obowiązek odkrywczości artystów,

-minimum materiału, maksimum osiągniętej dynamiki

„Futuryzm polski (Bilans)” -najpoważniejszy, podsumowujący futuryzm manifest, wydrukowany w Peiperowskiej „Zwrotnicy” w 1923 r ukazywał futuryzm polski jako:

-przejściowy, ale konieczny,

-oryginalny prąd,

-choroba, jaką musiał przejść organizm polski w zetknięciu z bakcylem nowoczesności.

Mówił tu o drogach, w które rozchodzą się teraz polscy futuryści.

Manifestom futurystów zarzucał Irzykowski i Żeromski plagiatowość i witalizm. W odróżnieniu od innych grup poetyckich futuryści nie mieli bazy czasopiśmienniczej. Jedynie Czyżewski (symbol fazy przejściowej formalizm- futuryzm) drukował swe programy w „Formistach” (1919- 21) (pismo programowe formistów. Inne manifesty ukazywały się jako ulotki).Dopiero w 1921 r. założono periodyk „Nowa sztuka”, który mógł się stać bazą futurystów, ale futuryzm już wygasł i wyszły tylko 2 numery. W Krakowie redagowali go Chwistek, Peiper, w Warszawie Stern i Iwaszkiewicz. Stern atakował wciąż metafizyczność, sentymentalność, symbolikę, odcinał się od ekspresjonizmu dadaizmu, formizmu. Powoływano się na Bergsona, wojował z logiką, zdrowym rozsądkiem.

„Almanach Nowej Sztuki”1924- 25 kontynuowało tradycję „Nowej Sztuki” pod redakcją Stefana Kordiana Gockiego. Pismo było otwarte na malarstwo -pisali tu dawni futuryści, obecnie nazywający się „poetami nowej sztuki”, ale i Peiper, Przyboś, Witkacy, Gacki, Brucz, Ważyk. Destrukcyjny futuryzm przechodzi w fazę konstruktywną, manifesty zostają zastąpione przez artykuły teoretyczne (o języku i poetyce). Ale czy mimo tytułu drugiego pisma „F 24” (Futuryzm 1924) stale jest to jeszcze futuryzm .

Manifesty często były zbiorowe, gdzie istniało jakieś my. W przypadku „Skafandra” nie były w ogóle podpisane (prawdopodobnie autor to Wilam Orzyca). Futuryści i ekspresjoniści mieli bardziej zindywidualizowane manifesty, gdzie uwydatniały się osobowości Jasielskiego i Przybyszewskiego, u ekspresjonistów - Hulewicza. Podobnie było z Chwistkiem i Peiperem. Wokół nich zbierali się uczniowie.

1. programotwórca bez wyznawców sam sobie był teoretykiem t i realizatorem, grupą i prądem, pisarz - S. Ignacy Witkewicz. Przez całe życie był on wierny swemu programowi, gdy inni zmieniał swe programy. Wyjątkowy prozaik, dramaturg, programotwórca. Pisma teoretyczno-krytyczne Witkacego wydano w latach 70-tych XX wieku w 4 tomach. Są tu rozprawy filozoficzne, estetyczne i polemiczne w obronie swego systemu. „Główniak” jego to „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcia istnienia”. W 1935 r. wydane, ale powstawało od 1917 r. Poglądy estetyczno-filozoficzne zebrał w 3 pozycjach- „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” 1919, „Szkice estetyczne” 1922, „Teatr” 1923. Wg niego poezja wieszcza, narodowa, po odzysk. niepodległości jest przeżytkiem. Teraz sztuka powinna poświecić się przeżyciom metafaz., które wiązały się ze stworzonym przez niego systemem filozoficznym. Oto on: podstawa systemu były antynomie: jedności wielość. Były też inne podrzędne antynomie: stałość i zmienność, ciągłość, przeżywalność, nieskończoność, ograniczoność. Antynomicznośc rozdziela się na jednostki Poszczególne, w których najważniejsze są istnienia ludzkie. Każda jednostka ma sprzeczny status ontologiczny: jest samowystarczalną monadą - jedność, zarazem jest uzależnionym zespołem wielu jakości - wielość. Oglądane od wewnątrz monady są samowystarczalne, od zewnątrz są częściami wielkiej Całości (sprzeczność w dramatach Witkacego między ekspansywną jednostką a jednostką bez wartości - elementem zbiorowości).Antynomiczność Antynomiczność systemu Witkacego wynikała z próby pogodzenia 2 sprzecznych nurtów XX wieku- n. metafizycznego. Pozytywistycznego (do czego nie doszło). Tajemnica Istnienia to paradoksy i niedomknięcia tej filozofii, to przeżycie jedności w wielości. Uczucie to - najważniejsze w egzystencji zwane też niepokojem metafizycznym, było uczuciem tragicznym (Witkacy-nieodrodny syn Młodej Polski). Estetyka Witkiewicza i sławna teoria Czystej Formy pozostawały w ścisłym związku. Dzieło sztuki wg Witkacego miało stanowić wyraz i miało być przyczyną uczucia metafizycznego, miało być manifestacją jedności w wielości, miało pomóc człowiekowi uchwycić związek miedzy jednostkowością własną a całością istnienia. Sztuka osiąga swój cel wg W. nie przez tematykę obrazów ale przez kolor, kształt etc. Propagował ewokowanie uczuć metafizycznych za pomocą Czystej Formy (konstrukcji objawiającej jedność w wielości). To samo przeniósł na poezję i dramat. Wyróżnił 3 rodzaje wartości poetyckich;

- dźwiękowo - rytmiczne

- pojęciowe

- obrazowe

On najwięcej poświęcił warstwie znaczeń, które były dla niego odpowiednikiem koloru czy kształtu w poezji, czy dźwięki w muzyce. „Nienasycenie formą” - ważny element estetyki W. to konieczność potęgowania podniet formalno - metafizycznych, by mogły przekroczyć wrażliwość widza czy czytelnika ze schyłkowej epoki. Witkacy przekonany, ze cywilizacja przyniesie zagładę kultury, a swój program traktował jako próbę przedłużenia jej życia. Przyszłość widział w szarych kolorach, zapowiada przewrót dający władzę w ręce klas pracujących, przewrót ten będzie mieć na celu dobro ogólne, a dokona się dehumanizacja ludzkości. Zapowiada mechanicyzm społeczny negujący jednostkę, upośledzający indywiduum na rzecz ogółu, przez co zabicie uczuć metafaz, potrzeb kulturalnych, filozofii, religii, sztuki. W nowym, konsumpcyjnym, zmechanizowanym społ. nie będzie miejsca dla uzdolnionych jednostek. Dla niego był to katastrofizm najgorszy z możliwych.

Po pierwszej fali programotwórczej sięgającej czasów wojen nastąpiła druga zrodzona we wczesnych latach dwudziestych., reprezentowały ją:

-pokrewna ekspresjonistom „ Zdroju” - grupa „Ponowy” i „Czartaka”. Nazwa grupy „Ponowy” i „Czwartaka” poch. Od tytułów 2 sztandarowych pism „Ponowa” (1921-22) i „Czartak”(3 numery z 1922, 25, 28)- rodzaj almanachu. Wystąpili oni z programem swojskości, ludowości, antyurbanizmu. Jan Nepomucen Miller pisał o konieczności zejścia ze sceny lit narodowej i wejście lit. o treściach ogólnoludzkich. Przeciwstawiał się skamandrytom i futurystom, klasycyzmowi. Był za swojska ludową literaturą(pow. Się na autorytet Kasprowicza i Leśmiana). Miller właśnie napisał wstęp programowy 1-szego numeru „Czwartaka”, wycofał się jednak z „Czwartaka”, bo nie podobał mu się szerzący się w Obr. Grupy regionalizm beskidzki. Innymi działaczami grupy byli: Edward Kozikowski, Zegadłowicz (za ruralizmem, przyrodą, która jest zbawieniem ludzkości, wg niego forma nie jest ważna dla poezji, bo duch sam znajdzie sobie formę, jaką będzie potrzebował) Nr 3 „czwartaka” był ostatnim, tu Kozikowski skrytykował pismo i odżegnał się od antyurbanizmu,

-pokrewna futurystom Awangarda Krakowska - przeciwieństwo programu grupy „Ponowy' i „Czartaka”. Peiper przez dłuższy czas był prawodawcą grupy i wypowiadał się na łamach założonego przez siebie pisma - „Zwrotnicy”(1922 - 23, 1926 - 27). Potem zaczęli tu pisać młodsi: Julian Przyboś(pisał jako jedyny teksty programowe w tym piśmie), Jalu Kurek, Jan Brzękowski

Peiper spedził lata I wojny w Hiszpanii, wrócił do Polski w 1921 r., poznał zacheurop. Ruchy nowatorskie, ale i był nieobecny w czasie fermentu w Polsce. Zbliżył się do futuryzmu, w „Nowej Sztuce” i założył grupę, ale potem założył „Zwrotnicę” i skrytykował futuryzm, z którym go więcej dzieliło niż łączyło.

Peiper jest najwybitniejszym programotwórczą tej epoki. Jego artykuły z 20' zebrane zostały w książce „Tędy” (1930), osobno wydr. Odczyt o poezji pt. Nowe usta (1925) charakteryzował się sugestywnością, dobitnością, język elastyczny pełny metafor. Zaznaczał on znaczenie odzyskania niepodległości przez Polskę, podkreślał też przełom duchowy i cywilizacyjny, jaki dokonał się za przyczyną I wojny światowej (postęp techniczny i duchowy wstrząsnął człowiekiem). Nowa cywilizacje w przeciwieństwie do ekspresjonistów, czartakowców i Witkacego witał on entuzjastycznie. Propagował kult cywilizacji nie Natury, miasta, urbanizmu, hołdował sztuce trudnej nie prymitywnej (jak u „Czartaka'). Wierzył on w postęp cywilizacyjny, prace organiczna(często nazywał się pozytywistą), twórcza, budowniczy, jego celem było budowanie nie niszczenie jak u futurystów, tworzenie to było pracą nie zabawą. Chciał zbudować nowe zasady, nowa poezja zaś miała współtworzyć nowego człowieka. Głosił on kult harmonii, fachowości by stworzyć stabilna budowlę - poezję, która miała służyć doskonaleniu społeczeństwa. Nie było drugiego jak on, który by opracował swą poetykę normatywną: od problemu treści i formy na rymach i wersyfikacji skończywszy. Jego głównym chwytem artystycznym była metafora - ekonomia środków, element mowy pseudonimizujacej (tj. poezji). Opowiadał się za poezją skomplikowana, symboliczną, barokową, mówiącą nie wprost. Poświęcał jak Witkacy i Chwistek dużo uwagi innym sztukom(teatr, malarstwo, film, radio) a zwłaszcza, gdy chodziło o wynalazki cywilizacji. Peiper wypowiadał się jednak tez często pouczająco, przekonująco, ale i używając wywyższonego tonu..

Ale bardziej agresywnie wypowiadał się Julian Przyboś. Zadebiutował fatalnie - brutalną napaścią na Kasprowicza, Wittlina i Zegadłowicza w utworze pt. „Chamuły poezji” (1926), przez co zbojkotowano „Zwrotnicę” i nast. fala oburzenia w prasie. Potem nie przekraczał tego stopnia agresywności. Jego wzorem był Peiper (antyromantyzm m. in.)

Te wypowiedzi programowe świadczyły o wyzwoleniu lit. z obowiązków narodowych i społecznych. Lansowana była poezja związana ze społeczną rzeczywistością. Lecz zaczęły się pojawiać programy domagające się lit. o ogr. Suwerenności - uniwersalizm Jana Nepomucena Millera. Nie reprezentował on już wtedy żadnej grupy poetyckiej. Program swój zaczął tworzyć w 1923 po zerwaniu z czartakowcami i zebrał to w książce „Zaraza w Grenadzie” (1926). Wystąpił on jako typowy programotwórcza-krytyk, nie kwapił się by wprowadzić swe zalecenia w życie. Może dlatego, że były ogólnikowe i mgliste. Czepiał się romantyzmu, jego indywidualizmu (był za kultem zbiorowości pracy), znosił granice między życiem i literaturą. Uderzył na „Pana Tadeusza”, ale zrobił to niezgrabnie, prymitywnie.

Okres najsilniejszego programotwórstwa kończy się ok. 1926 r. Część programotwórców milknie, Peiper i Witkacy słabną wypowiedziawszy raz już coś mocno, nie powtarzają tego. Następuje zwrot od autotelizmu do heterotelizmu, od lit. Suwerennej do lit. W służbie społecznej (nie dot. wojny, ale autorytaryzmu rządu, kryzysu ekonomicznego, bezrobocia, konfliktów społ. etc). Heteroteliczne programy były mniej zindywidualizowane, mniej twórcze, mniej oryginalne, mniej dot. literatury. Typowym przykładem jest Kwadryga - grupa poetycka, wydająca pismo pod tym samym tytułem. W latach 1927 - 31. Należeli do niej:

-Mieczysław Bibrowski -Stanisław Flukowski

-Stanisław Ryszard Dobrowolski - Aleksander Maliszewski

- Władysław Sebyła -Lucjan Szenwald

-Stanisław Ciesielczuk - Włodzimierz Słobodnik

-Konstanty Ildefons Gałczyński - Marian Piechal

- Nina Rydzewska

Programy pisali głównie Bibrowski i Dobrowolski, głosząc postulaty mgławicowe - sztuki uspołeczniającej, sprawiedliwości społecznej, godności pracy. Byli pod wpływem Stanisława Witkiewicza - ojca, Norwida i Stanisława Brzozowskiego. Często ideologia u kwadrygów brała górę nad estetyką, polityka nad literaturą. Paradoksem był fakt, że piętnowali Skafandra zwłaszcza za brak ideologii a pozostawali jednocześnie pod wpływem skamandrytów.

Inna grupa interesującą byli wileńscy żagarści reprezentujący już nowe pokolenie. Byli odrębni, ale nie ograniczeni. W skład grupy wchodzili:

- Teodor Bujnicki -Henryk Dembiński

Stefan Jedrychowski -Józef Maśliński

-Czesław Miłosz - Jerzy Putrament

-Jerzy Zagórski

„Żagary” (1931-34) były ich trybuną, przez pewien czas był zastępowany przez „Piony”. Główny ideologiem pisma był Henryk Dembiński („Defilada umarłych bogów”), pisywali tu też Miłosz („Bulion z gwoździ”), Zagórski („Radion sam pierze”).

Podobnie jak kwadryganci podporządkowali literaturę sprawom społeczno-ekonomicznym. Domagali się napraw i zmian, ale w odróżnieniu od nich proponowali konkretne rozwiązania. Z drugiej strony nie ograniczali się do dydaktyki, ale i do tworzenia nowego człowieka, uzurpowali sobie prawo jako poeci do rządu nad duszami. Opowiadali się za konstruktywizmem, prozaizacją, kultem faktu, zwrotowi ku reportażowi, odrzucali emocjonalność na rzecz intelektu.

Kult faktu dla żagarystów był jednym z wielu postulatów, dla grupy „Przedmieście” zaś- postulatem podstawowym. Grupę tę założyli Helena Boguszewska i Jerzy Kornacki. Do warszawskiego oddziału należeli tu też Zofia Nałkowska (prekursorka), Władysław Kowalski, Gustaw Morcinek, Sydor Rey, Halina Krahelska. Do oddziału lwowskiego: Halina Górska, Anna i Jerzy Kowalscy, Jan Brzoza. „Przedmieście” było wyjątkowe, bo:

- było grupą prozaików (nie jak zwykle poetów),

- było czymś pośrednim między grupą literacką a grupą społeczną o ambicjach naukowych (działalność społeczno-polityczna, współdziałanie z Ligą Obrony Praw Człowieka I Obywatela, współpraca z naukowcami) - zinstytucjonalizowanie,

- miał sformułowany program w punktach, miał rodzaj statusu.

Programotwórczy „Przedmieścia” odrzucali fikcje i fantazjowanie, głosili kult faktu, utwór literacki miał być instrumentem badania społecznego, pisarze mieli skierować swój talent i uwagę na życie proletariackie chcieli nawiązać kontakt z literatami mniejszości narodowych. W ich programie były też elementy naturalizmu. „Kwadryga”, „Żadary”, „Przedmieście” były jednak politycznie i ideologicznie suwerenne, czego nie można powiedzieć o pisarzach o orientacji komunistycznej (Jan Hempel proponujący oderwanie się od dotychczasowej literackiej tradycji - najbardziej skrajnej, Leon Kruczkowski, Władysław Broniewski).

Pisarze komuniści wydawali szereg czasopism - „Kultura Robotnicza”, „Sygnały”, „Miesięcznik literacki”, gdzie pisał Wat oraz „Lewar”.

Nie wszyscy jednak podporządkowali się zwrotowi ku literaturze uspołecznionej, który panował na przełomie lat 20. i 30. Nie podporządkowana się mu Awangarda Krakowska. Dla nich poezja jako taka była priorytetem, jej rozwój i doskonalenie były najważniejsze. W latach 30. dokonuje się w grupie ewolucja ku wyobraźni wizualnej. W czasie tym nie wiedzie prymu już Peiper, ale jego uczniowie Przyboś Brzękowski i Kurek. Po wygaśnięciu „Zwrotnicy” funkcje czasopisma grupowego spełniały „Sztuka współczesna” (1929-39) wydawana w Paryżu przez Brzekowskiego i Chodasiewicz-Grabowską oraz „Komunikaty grupy a.r.” (artystów rewolucyjnych) wydawana już w Polsce, ale nie wystarczały one awangardzistom. Dopiero „Linia” (1931-33) wydawana przez Kurka, Przybosia i Brzękowskiego spełniał ich wymogi. Jan Brzękowski w „Poezji integralnej” (1933) zawarł program grupy i autokomentarz go ich awangardowych wierszy. Jak wszyscy awangardziści kładł nacisk na wyobraźnie, którą identyfikował z poezją. Wymagał od poezji, by nauczyła się wyrażać nie tylko przestrzeń, ale i stawanie się rzeczywistości w czasie. Najbardziej oddalał się od pierwotniej awangardy, domagał się przesunięcia od klasycyzmu ku romantyzmowi, żądał większej swobody dla wyobraźni. Przyboś mimo sprzeciwów wobec Paipera był zgodniejszy z duchem krakowskiej awangardy dlatego jego program częściej identyfikowano z programem grupy.

Większy niż u awangardzistów opór przeciw uspołecznianiu poezji wyrażał Józef Czechowicz. Pisał on krótkie, rzeczowe artykuły. Podkreślał w nich antyskamandrytyzm, antyawangardyzm i sceptyczny stosunek do pojęcia postępu w sztuce. Poszukiwał czystej, metafizycznej poezji pełnej symboli, aluzji, fantazji. Czechowicz nie miał ambicji tworzenia całego systemu, to co stworzył, to był tylko zarys.

Stanisław Czernik był twórcą autentyzmu, nie stworzył jednak prądu literackiego. Opowiadał się za autentycznym przeżyciem poety, co leżało u podstaw prawdziwej liryki. Jego propozycje jednak były bardzo ogólnikowe i dyskusyjne.

II Poezja

A 1918 do początek lat trzydziestych

1. 1918 - 1927

1. Nurt ewolucyjny: wczesna poezja skamandrytów

Nowa epoka w poezji na zachodzie i w Rosji zaczęła się przed I wojną światową. W Polsce zaczęło się to po wojnie i towarzyszyła mu radość i z wyzwolenia literatury od obowiązków narodowych, prawa do autotelizmu i eksperymentu. Wszystko odbyło się nie bez wpływu z zewnątrz (ekspresjonizm niemiecki, futuryzm włoski, ego-futuryzm i futuryzm rosyjski, futuryzm czy prenadrealizm [Appolinaire], kubizm, dadaizm etc.). Przyjmowanie wpływów było naturalne bowiem pojęcie literatury rodzimej traciło na znaczeniu wobec poetyckiej międzynarodówki. Wystąpienie młodych zostało opóźnione przez wojnę dlatego ich debiut po wojnie odznaczał się dojrzałością, a ich liczebność wzrosła, wojna także odcięła ich od Młodej Polski, co umożliwiło im nowatorstwo. Powstały grupy poetyckie (ekspresjoniści, futuryści, skamandtyci, później awangardziści) i dominowały do końca epoki. Ich poezja wyszła na ulicę i była prezentowana przed przypadkowymi ludźmi.Nowa poezja wyrasta ze świadomości o końcu starej. Pod tym względem zarysowuja się w tym okresie 2 postawy: Ewolucyjna (repr. przez skamandrytów i ekspresjonistów) i rewolucyjna (futuryści i Awangarda Krakowska)

Skamandryci - grupa swobodna z punktu widzenia programu i poetyki, zwarta punktu widzenia organizacyjnego i towarzyskiego. Ich poetyka odegrała w Dwudziestoleciu dużą rolę, bo była ekspansywna i współrealizatorami byli Lechom, Tuwim, Słonimski, Iwaszkiewicz, Wierzyński, Staw, Pawlikowska, Broniewski, Liebert etc. Ich stosunek do poezji był typowo ewolucyjny mimo poetyckiego eksperymentu i nowatorstwa („Słopiewnie” Tuwima, „Dionizje” lub „Kasydy” Iwaszkiewicza, „Niebieski migdały” Pawlikowskiej”) trzymali się raczej tradycyjnej wersyfikacji z retorycznym ukształtowaniem składni. Wzbogacali poezję jednak cennymi nowościami jak asonans, rym niedokładny, styl „telegraficzny”. Na czym polegała nowatorstwo Skamandra?

Polegała na:

- języku nieodświętnym jak w Młodej Polsce, lecz potocznym, kolokwialnym, ukazujący sceny z życia codziennego, nie odbierając temu tradycyjnej poetyckości,

- poeci Skamandra, to zwykli ludzie piszący często o sobie, a nie bogowie, czy kapłani,

- po mistrzowsku opanowali umiejętność estetyczno-emocjonalnego oddziaływania na czytelnika,

- tworzyli wybitną poezję, także z tematów błahych

- ogromna rolę w okresie poezji skamandrytów odegrał też ich dydtyrambizm, co spopularyzowało także ich poezję. Entuzjazm, patos, witalizm, frenezja. Często wyrażany był wierszem rozluźnionym czy wolnym, był domeną Tuwima, Wierzyńskiego, Słonimskiego, Iwaszkiewicza. Pierwszy okres grupy charakteryzował się dionizyjskością, jednak ogólnie to poeci apolińscy

-poezja ich popularna, bo nie była tylko dla inteligencji, mówiła językiem prostym i zrozumiałym, ale zaspokajała jednocześnie aspiracje kulturalne. Poezja ich była przystępna, inna od poezji poprzedniej epoki i nie była sprzeczna z dotychczasowymi ideałami estetycznymi.

- żadna z grup nie nawiązała dotychczas tak bliskiego kontaktu z publicznością, żadna z dotychczasowych poetyk nie trafiała tak celnie w potrzeby publiczności.

Sylwetki przedstawicieli Skamandra

• Jan Lechoń - najmłodszy ze skamandrytów, (ur. W 1899), zdobył popularność najwcześniej, już przed wojna opublikował 2 tomy wierszy.

-1917 - 20 obok poezji uprawiał też wierszowaną satyrę polityczną(dwa zbiorki wydał w 1920 roku pt. „Rzeczpospolita Babińska. Śpiewy historyczne”. Nawiązał tu do państwa na opak, jakie za panowania Zygmunta Augusta założył w Babińcu Pszonka i do „Śpiewów historycznych” Niemcewicza. Wyśmiewał tu Lechoń „marionetkowe królestwo polskie” kreowane przez Niemców w 1917, ale i stosunki panujące w wolnej Polsce. Utwory te przyniosły mu popularność, ale i szybko się zdezaktualizowały.

-„Karmazynowy poemat” (1920) przyniósł mu sławę, pod którą uginał się przez całe życie. Na tom ten złożyło się 7 wierszy (5 przed i 2 po odzyskaniu niepodległości („Mochnacki” i „Piłsudski” (1918)) W „K P” nawiązywał Lechom do wielkich wzorów literatury narodowej (ideowo bliski Wyspiańskiego, poetycko stylizował się na Słowackiego, Mickiewicza).

Generalnie tematem „K P” jest Polska w obliczu zbliżającej i już zaistniałej niepodległości, niepokoju o nią, czy będzie umiała przetrwać, przezwyciężyć marazm i lata niewoli.

W „Herostratesie” wstępnym wierszu z „K P” lęk ten wyraża się iście futurystycznymi bluźnierstwami przeciw tradycji (burzenie Łazienek, zabicie widma Kilińskiego, „a wiosna niechaj wiosnę nie Polskę zobaczę”). Występuje tu paradoks: z jednej strony bunt przeciw wieszczej poezji, odrzucenie jej a z drugiej strony kończy z przeświadczeniem, że wieszczem narodowym być należy, ale w sposób codzienny, zwykły, współczesny. W innych wierszach nie ma już pierwszoosobowej, bezpośredniej formy i programu jak w „Herostratesie”. W pozostałych wierszach dominuje liryka pośrednia, sytuacyjna. Dzieją się tu sytuacje, których bohaterami są postacie z polskiej mitologii historycznej(Mchnacki z „Mchnackiego”), literackiej (Zagłoba z „Sejmu”), ikonograficznej (Jacek Malczewski). Wybrane postaci, język spycha „K P” w stronę fascynacji narodową tradycją (mimo odcinającego się od trad. „Herostratesa”). Warto zwrócić uwagę na 2 ostatnie utwory: „Mochnacki” oparty na faktach (mowa o koncercie jaki Maurycy Mochnacki dał w 1832 r . w Metzu), „Piłsudski” to obraz dziejącej się na oczach poety historii - obraz pierwszych dni po odzyskaniu niepodległości.. U podstaw 2 wierszy leży nie dialog życia z tradycją, lecz opozycja bezwład - czyn (którego wcieleniem jest Piłsudski w obu wierszach ( w pierwszym jako zapowiadany przez Jana Chrzciciela, w drugim jako milcząca acz wymowna postać w szarym mundurze). Te 2 ostatnie wiersze zwłaszcza ze swymi pointami i stopniowaniem dramatycznego nastroju należą do szczytowych osiągnięć dwudziestolecia.

mundurze Lechoniu zdecydowanie górował artysta nad wieszczem, bo właściwie nie sprecyzował swego przesłania dla odradzającej się Polski.

-Po historiozoficznym, zamkniętym w kręgu polskich mitów, pełnym „romantycznego” dynamizmu „K P”, napisał Lechom „Srebrnego i czarnego” (aluzja do srebrno - czarnych ozdób pogrzebowych) - utwór filozoficzny, uniwersalny, klasyczny, odmienny. Dominują tu 2 fascynacje: śmiercią i grzechem. To pesymistyczna książka, wyraz przerażenia beznadzieją. Występuje tu motyw wewn. rozdarcia ludzkiej natury (stylistyka barokowych antytez). Występuje tu tez romantyczna konwencja w opisywaniu i poetyzacji przyrody. Czasem zdarza się Lechoniowi w tym tomie popadać w skonwencjonalizowany tradycjonalizm, ale broni go przed tym wirtuozowska gra wersyfikacją, abstrakcyjnymi pojęciami, składnią (która te pojęcia układa w kunsztowne, geometryczne antytezy, paralelizmy wiodąc ku aforystyczności („śmierć chroni od miłości a miłość od śmierci”).

Po „Srebrnym i czarnym” nie napisał Lechom żadnego tomu, tylko pojedyncze wiersze (może był przygnieciony wielkością „KP”). „Srebrne i czarne” zapowiadało klasyczne nurty Dwudziestolecia, „KP” - poezję historiozoficzną-mitologicznego patosu późnych lat 30. Okres, w którym zamknęła się prawie cała twórczość międzywojenna poezja Lechonia dla innych skmandrytów był pierwszym z etapów twórczości (tak było miedzy innymi z Tuwimem).

• Julian Tuwim - jego młodość wyznaczały tomiki (gdzie są wiersze i sprzed wojny): „Czyhanie na Boga”(1918)

”Sokrates tańczący” (1920)

„Siódma jesień” (1922)

Dojrzałe tomy to: „Wierszy tom czwarty” (1923)

„”Słowa we krwi” ( 1926)

W pełni klasycystyczny wystąpi w tomie „Rzecz czarnoleska” (1929)

Tuwim podbił swych czytelników dytyrambicznością, dionizyjskością, frenetyczną pochwałą życia. W tej Nowej Poezji występuje teofania (rozpocz. Tom „Teofania”) czyli objawienia samego Boga. Jest to Bóg rozumiany panteistycznie, czyli jako siła przenikająca wszystko i komunionistycznie jako patron zespalający ludzi braterstwie i miłości. Tuwim nazwał się futurystą, ale z futurystami nie miał zbyt wiele wspólnego, bliżej był ekspresjonistom, franciszkanom („Chrystus miasta”) i naturalistom („Wiosna” z tomu „Sokrates Tańczący” - naturalistyczne pojęcie tłumu). W programowej „Poezji” z tomu „Czyhanie na Boga” zaprojektowana została nowa poezja i nowy poeta:

- podmiot liryczny, występuje jako prorok nowej poetyckiej wiary, z drugiej strony jest barbarzyńcą, człowiekiem pierwotnym, jednym z tłumu

-poezja ma być poezja szarego człowieka (typowe dla skamandrytów) pisana przez szarego poetę („Prowincja”)

- bohater to skromny, przelękniony nieco życiem człowiek, nieprzepadający za miastem i uciekającym na prowincję.

- język ulega kolokwializacji, poezja ulega prozaizacji, pojawia się sytuacja rozmowy

- przedstawianie w poezji wszystkie aspekty życia od zachwytu życiem po myśl o śmierci, od witalizmu po destrukcję(„Na wieży”)

- charakterystyczna dla Tuwima jest opozycja sacrum - antysacrum (metafizyczność, dobro, zło)(zapędy satanistytyczne Tuwima - „Czary i czarty polskie”, „Czarna msza”)

W tomach „Wierszy tom czwarty”, „Słowa we krwi” nastąpił zwrot ku czystej poezji, wygasły związki z lit. Młodopolską, dystans do emocji a poszerzenie skali jakości estetycznych.(„Nad Cezarem”, „Nieznane drzewo”), były też tu wiersze polityczne („Pogrzeb prezydenta Narutowicza”, „Do generałów”). Potem znaczącym był zwrot Tuwima ku językowi, jego tworzeniu, fascynacja jego brzmieniem, eksperyment („Słopiewnia” - cykl należący do „Wierszy tomu czwartego” pisany językiem nieistniejącym ale zrozumiałym Polakom(przypomina polski))

„Słowa we krwi” otwiera wiersz „Słowo i ciało”- tu występuje już inne pojęcie słowa - słowo ciałem się stało cyt z Ew. św. Jana- słowo = rzecz, którą ono przedstawia.

• Kazimierz Wierzyński - drugi obok Tuwima piewca życia., z tą różnicą, że u Wierzyńskiego poezja jest bakchiczna, przedstawiająca jakby pijaną radość istnienia.

Zaczynał znamiennie w czasach wojny, na froncie i w obozach jenieckich Rosji (wiersze te wydał dopiero w trzecim swoim tomiku „Wielka Niedźwiedzica” SA pełne przygnębienia, śmierci). Jednak ponoć wtedy także powstały wiersze, które potem złożyły się na dwa pierwsze tomy - ekstatyczno radosne („Wiosna i wino”(1919), „Wróble na dachu”(1921)). Ta radość znów przyniosła popularność, bo nikt przedtem nie pisał poezji tak radosnej. Było to zaproszenie do wspólnego radowania sizale radość ta przesycona była też buntem, nie przeciw społeczeństwu, ale młodzieńczym, przeciw zastanemu światu, logice, intelektualizmowi. To momentami zakrawało na futuryzm (wiersze z „Wróbli na dachu”: „Manifest szalony” i „Heroica”). Ale to się skończyło po wydaniu „Wielkiej Niedźwiedzicy” - tu kończy się dytyrambiczność, radość, wiersze stają się słabsze. W skład tego tomu wchodzą cykle: „Listy z podróży”, „Ziemia”, „Legenda” (zapowiadający już” Wolność tragiczną” (1936) i „Kurhany” (1938)). Do okresu przejściowego należy też „Pamiętnik miłości (1925), drugi obok Tuwima - „Siódma jesień”, poetycki listownik miłosny skamandrytów, ale na prawdziwego Wierzyńskiego trzeba było jeszcze poczekać.

• Słonimski, obok Lechonia zaangażowany w sprawy wielkich ludzkich wspólnot.(ale dla Lechonia była to Polska, dla Słonimskiego była to cała ludzkość). Debiutował jako daleki od rzeczy dziejących się aktualnie, ale w 1919 wydał poemat świadczący, że przeżywa wydarzenia roku 1918. Wczesna poezja Słonimskiego opierała się o antynomię parnasizm (wzorował się na parnasizmie francuskim) tu tomy: ”Sonety” [debiut], „Harmonia” i ekspresjonizm stąd tomy: „Czarna wiosna”.

„Czarna wiosna” to manifest kosmopolityzmu, antymilitaryzmu, pacyfizmu, ale pochwalał tu poeta rewolucje i jej zapowiedź. Z czasem w utworach Słonimskiego zaczęły przeważać treści katastroficzne(czarne dytyramby). Pisał on do końca lat 20 (ostatni poemat słaby „Oko w oko” (1929).

• Iwaszkiewicz jako skamandryta był najmniej typowy. Decydowały o tym 2 czynniki:

-bogatsze związki poezji z wschodniochrześcijańską i rozleglejszą wiedzą lit. - filozoficzną (dwubiegunowość poezji)

- prywatność poezji (poezja często poświęcona kręgowi przyjaciół poety, występują tu postaci i wydarzenia z życia poety). To jednak nie czyni niezrozumiałą poezję Iwaszkiewicza a wręcz spoufala czytelnika z autorem.

W młodości poetyckiej dużo go łączyło ze Słonimskim (kult sztuki, kontrast parnasizm - ekspresjonizm).

Napisał on:

- poemat dygresyjny a la Beniowski „Młodość Pana Twardowskiego”(1912 - 15 to czas powstania, wydany dopiero w 1979 r)

- książka pierwsza wydana w 1919, pisana jeszcze na Ukrainie miedzy 1917 - 18 to „Oktostychy”, zbiór na tle polskiej poezji oryginalny (ze wzgl. na wirtuozerię malarską, wilde'owską postawę, bogactwo stylizacji, sztuki ujętej jako remedium na tragizm ludzkiego losu (Schopenhauer).Tom ten przyniósł też zdobycze techniczno - poetyckie:

- wprowadził po raz 1 w Polsce nowoczesny asonans

- skodyfikował wiersz - strofę (nowy gatunek) - oktostych (ośmiowiersz składający się z 4 dystychów)

- „Dionizje” (1922) tu oryginalna wersja polskiego ekspresjonizmu. SA tu dysonansy (w składni, wersyfikacji, wyborze poetyckich konwencji(od rozjątrzonego dytyrambu do spokojnej elegii)). Postać Dionizosa i aluzje dionizyjskie przewijają się przez cały utwór. Dionizos w tych czasach popularny u Iwaszkiewicza potraktowany został jako tragiczna i głęboka postać.

- „Kasydy zakończone siedmioma wierszami” (1925)

Te dwa tomy wniosły nowe tonacje do poezji Iwaszkiewicza(zbliżenie do prądów nowatorskich). Nawiązał w „Kasydach” do Rimbauda i zaczął tworząc prozę poetycką, gdzie śmiałość wizyjna łączyła się z telegraficznym uproszczeniem składni, .realia zaś wzięte były z życia codziennego.

- „Księga dnia i księga nocy' wydana przez Iwaszkiewicza dopiero w 1929 r. Większość wierszy z tego tomu pochodzi z jego poetyckiej młodości. Tom ten jest najbardziej skamandrycki (poetyka prywatności, stylizacja).

• Najbliższa „wielkiej piątce” była Maria Pawlikowska Jasnorzewska. Ona podobnie jak oni wprowadzała do swej poezji konkret codzienny, kolokwialny język, nowa koncepcję bohaterki lirycznej.(kobieta nowoczesna pozbawiona patosu, afektacji, pełna wdzięku, kokieterii, manifestująca swą miłość). W poezji Pawlikowskiej jest najdalej posunięty realizm psychologiczny(autentyczność zachowań, przeżyć miłosnych kobiety jest uderzająca). Kobieta obraca się w rzeczywistości realnej ale przedstawionej z motywami egzotycznymi(charakterystyczne dla skamandrytów), świata wyobraźni.

Jej tomy:

- „Niebieskie migdały”(1922), gdzie poetka błysnęła już swym talentem(groteska balladowa typu leśmianowskiego, neorokokowy konceptyzm, eksperymentatorskość)

- „Różowa magia”(1924) to tom najbardziej skamandrycki. Prozaizacja języka, ucodziennienie realiów, stylizacja, malarskość, żartobliwość). Żartobliwość Żartobliwość Pawlikowskiej odgrywała ważną rolę (dyskretność uczuć, zaskoczenie w pointach, życzliwe ośmieszanie świata w celu nie negacji a oswojenia świata. Wdzięk poezji Pawlikowskiej tkwił we flircie, jaki prowadziła z mężczyznami, losem, istnieniem i Bogiem, optymizm i co charakterystyczne u skamandrytów upojenie zyciem.

- „Pocałunki” (1926) tu tonacja ulega zasadniczej zmianie - tu dominuje motyw, w przeciwieństwie do wcześniejszych wierszy, motyw niekochanej. Są to wiersze krótkie (najczęściej 4 - rowersowe, wzorowane na poezji japońskiej, hiszpańskiej), pełne zaskakujących, charakterystycznych dla niej point. Zwięzłość formy, emocjonalności zbliża poetkę do skamandryckiego klasycyzmu. Jest to znakomita poezja w małej formie.

- „Dancing” (1927) - przekład doskonały muzyki jazzowej na słowo poetyckie z zawartym w nim filozoficznym przekazem filozofii Nietzsche'go Nietschego Schopenchauera. Przeważającym tematem tomu jest kult miłości, obsesja przemijania, starzenia się, śmierci.

• Formalnie do Skafandra należała też Kazimiera Iłłakiewiczówna, ale jej faktyczny związek z jakąkolwiek grupą był luźny, bowiem chodziła ona własnymi drogami. Można więc powiedzieć, że Skafander był jej mniej obcy niż inne grupy poetyckie. W tomie z 1922 roku „Śmierć feniksa” widać cechy skamandryckie (konkretność, ukazywanie zwykłej codzienności, która jest tłem dla wydarzeń już niezupełnie charakterystycznych dla Skamandra - fantastycznych (przyjaźń narratorki z lwem)). Podobnie jak Pawlikowska ukazuje problemy kobiet w XX wieku.

Pewne zbieżności ze skamandrytami znaleźć można jeszcze w tomach: „Obrazy imion wróżebne” (1926), gdzie niby wróżby dla nosicieli poszczególnych imion przekształcają się w mikroportrety psychologiczne na tle codziennej współczesności. „Czarodziejskie zwierciadełka” (1928). „Popioły” (1926) już oddalają się jednak od skamandryckości w stronę poezji religijnej, ludowej.

2. Nurt ewolucyjny: ekspresjonizm i jego pogranicza

W nurcie ewolucyjnym Skamandryci odnieśli sukces a ekspresjoniści ponieśli klęskę. Grupa ta skupiona wokół poznańskiego „Zdroju” stworzyła niefortunne połączenie tradycjonalizmu i nowatorstwa(nowoczesna deformacja, luźność wizji poetyckiej połączyli z tradycją młodopolską, co było trudne do zaakceptowania). W dodatku nie posiadali wielkich nazwisk, przez co nie odnosili sukcesu a niechęć do formy nie przydawała im większej popularności. Nie uznawali eksperymentu, nie byli nowatorscy przez co jako poeci od razu przeszli do muzeum. O wiele cenniejsze było to co działo się wokół centrum „Zdroju” (Iwaszkiewicz współpracował z pismem a i Tuwim i Słonimski tu pisali i jako skamandryci byli lepszymi ekspresjonistami niż sami ekspresjoniści). Ważnym też jest wspomnieć o 2 poetach luźno związanych z grupą (z pogranicza ekspresjonizmu):

• Józef Wittlin - autor 1 książki - „Hymnów” (1921) luźnych wierszy porozrzucanych po czasopismach. Tematem „Hymnów” był sprzeciw wobec wojny i śmierci.

• Bronisława Ostrowska, która napisała:

-„Pierścien życia” (1919)

- dla dzieci „Miś” i „Tatarak słoneczny”

dopiero pod koniec lat 20 widać poważne metafory ludzkiego losu: „Koło święconej kredy”

• Zegadłowicz, w przeciwieństwie do Wittlina nie szedł w stronę Skamandrytów, lecz w stronę regionalizmu, stylizacji ludowej, nie był to już typowy ekspresjonizm, ale zyskał na oryginalności. Najwięcej i najcenniejsze powstało w okresie ”czartakowskim”, wówczas powstały: „Powsinogi beskidzkie” (1923), „Kolędziołki beskidzkie (1923). Ekspresjonizm Zegadłowicza był regionalistyczno - franciszkanski., co go prymitywizmem zbliżało do futuryzmu.

3. Nurt rewolucyjny: futuryści

U futurystów rewolucjonizm jest gwałtowniejszy, u Awangardy Krakowskiej - skuteczniejszy i trwalszy. Poezja futurystów była zróżnicowana ale nie tak radykalna jak programy futurystyczne, bowiem nie umiała się odgrodzić od tradycji..

• Najbardziej oryginalną i konsekwentną poezja futurystyczną była poezja Tytusa Czyżewskiego. On był najstarszym futurystą debiutował w 1907 roku), najdłużej został wierny futuryzmowi. Jego tomu:

-„Zielone Oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje (1920)

- „Noc - dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny (1922)

Poezja maszynistyczna, ludyczna, oniryczna, korespondująca z innymi kierunkami sztuki, nadrealistyczna, prymitywistyczna.

• Bruno Jasieński - był mniej na tle epoki oryginalny. Jego debiutancki tom był blisko Skamandrytów - „But w butonierce” (1921)(rytm tradycyjny, skamandrycka melodia wiersza, ukazywanie scen z życia codziennego; obok jednak jest prowokacja i bufonada futurystyczna).

• Aleksander Wat był najbardziej radykalnym eksperymentatorem w dziedzinie wyzwolenia wyobraźni („Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (1920 właść.1919) i wyzwolenia słowa - dążył bowiem do stworzenia nowego języka i „prasłowa” („Mapopańiki”1920))

Słowa na wolności były natomiast domeną Tytusa Czyżewskiego i Stanisława Młodożeńca.

Czyżewski wzorował się na Apollinaire układając słowa w kaligramy. Najwiekszą różnorodność pomysłów zaprezentował pod tym względem Młodożeniec zwłaszcza w pierwszych swych tomikach: ”Kreski i futureski” (1921), „Kwadraty” (1925). Posługiwał się onomatopeją, wykorzystywał efekty dźwiękowo - słowne uzyskane dzieki radiu, dynamizował język przez nadawanie rzeczownikowi form czasownika itp. („Moskwa” to wiersz składający się ze słów tu i tam), inwencji językowej mu nie brakowało.

Inne charakterystyczne cechy futuryzmu to, hiperbolizm, wygłup a także atakowanie norm obyczajowych i moralnych, tabu, ludyzm W tym ostatnim specjalizował się Bruno Jasielski, Anatol Stern („Futuryzje”(1919), „Anielski cham” (1927)-jurność, biologiczność, panseksualny ludyzm), Tytus Czyżewski (wyjaskrawiony do absurdu kult maszyny).

Futuryzm polski jednak szybko zgasł, poeci poszli w kierunku komunikatywności, tradycji (Jasieński i Stern „Ziemia na lewo” (1924) zrobili to w związku z rosnącym ich radykalizmem politycznym, inni w związku z przygasaniem tendencji nowatorskich, Czyżewski zbliżył się w stronę regionalizmu ekspresjonistycznego”Pastorałki” (1925)

Adam Ważyk związany z „Nowa Sztuką” czyli z futuryzmem w jego późniejszym okresie. Ważyk był między tymi 2 rewolucjami poetyckimi (tj futuryzmem i Awangardą Krakowska). Futurystą nazwać go było jednak trudno, nie był krzykliwy, lecz był spokojnym obserwatorem, awangardzistą też nie. Napisał 2 tomy poetyckie: „Semafory”(1924), „Oczy i usta”(1926) i zamilkł. Był poeta osobnym, ale nawiązywał do Apolainaire'a i kubizmu. Poezja jego nie była wielce oryginalna ani rewolucyjna ale trwała, tak, że przetrwała próbę czasu i wpłynęła na kszt. się późniejszej poezji.

4. nurt rewolucyjny: Awangarda Karkowska

Jest to grupa najoryginalniejsza, oparta na najpoważniejszych podstawach teoretycznych i uwieńczone najwybitniejszymi osiągnięciami artystycznymi. Po anarchistycznym chaosie futuryzmu przyniosła propozycje ładu. Zamiast sprzeczności, chaosu, ludyzmu i zabawy proponowała Awangarda fascynację miastem i cywilizacją, pracę, rygor, zamiast krzyk poetykę zaszyfrowanego, skondensowanego zdania, nad którym trzeba przysiąść. Awangardzie można jednak zarzucić tez doktryniarstwo, nietolerancję, ale nie była wtórna wobec grup europejskich.

Najwiekszą oryginalnością cechowały się 2 pierwsze tomy Tadeusza Peipera:

-„ A” (1924 a są to wiersze z lat 1919 - 1924)

- „Żywe linie” (1924)

Stosował on poetykę szyfru metaforycznego(wzorował się na poezji hiszpańskiej awangardowej), było to tym szokujące, że zrywał on z wyobraźnia wizualną, opierając się tylko na pojęciowych związkach słów. Słowa składane przez Peipera dziwiły się sąsiadując ze sobą (np. różowa biblioteka palców). Połączył on superoryginalność składniową i metaforyczną, przez co jest dobrze rozpoznawalny. Oryginalny w dwudziestoleciu był tez jego stosunek do kobiet, a mianowicie pogardliwy, użytkowy. Prawdziwy mężczyzna był do tworzenia nowego świata, budowania i pisania wierszy, kobieta do służenia mu na różne sposoby.

Peiper debiutował późno, dlatego jego poezja była dojrzała wtedy i w pełni ukształtowana. Inni awangardziści o wiele od niego młodsi (Jalu kurek, jak Brzękowski, Julian Przyboś) debiutowali z nim, ale ich poezja była młodzieńcza jeszcze nie wykształcona, daleka od tego, co mieli ostatecznie osiągnąć. Poezja młodszych opiewała pracę, robotników, cywilizację. U Kurka było to najłagodniejsze, u Brzekowskiego poezja poszła w kierunku wierszy - portretów bohaterów pracy i przyszłej wojny (np. „Maszynista Rola Piotr”). Entuzjazm, hiperbolizm, dynamizm zbliżał ich trzech do futuryzmu. Przyboś bardziej niż inni jako Tyrteusz społecznej, konstruktywnej pracy, nawoływał do niej z największym zapałem. Maszyna zaś nie była dla Przybosia zabawą jak dla futurystów, ale spotęgowaniem ludzkiej siły i wzorcem nowej poetyki. Poezja miała być skonstruowana jak maszyna. Ale z drugiej strony były 3 elementy poza maszyną, które wyznaczały myśl przewodnią poezji Przybosia:koło, prąd, rozruch. Przez te 3 słowa wyrażał się przybosiowy dynamizm, maksymalizm, gigantyzm. Zazwyczaj była to energia radosna, twórcza, produkcyjna, czasem jednak była gwałtem, rewolucją. Poezja Przybosia była bardziej skomplikowana niż się wydawało, bo pod fascynacją miastem i maszyną tkwił lęk przed nimi. Ideałem Przybosia była maksymalna siła doznań. „Źle czy dobrze, byle potężnie” oto hasło jego poezji tamtych lat.

W II połowie lat 20 futuryści wygaśli, ekspresjoniści ponieśli klęskę a naprzeciw siebie stanęły Awangarda Krakowska i Skafander (spór, rywalizacja 2 przeciwstawnych poezji)

5 Powrót do źródeł: odmiana rodzima (Bolesław Leśmian. Nurt ludowy)

Czasy Dwudziestolecia zafascynowane były nowoczesnością, techniką, cywilizacją. To zaznaczyło się w poezji, języku (prozaizmy, skrótowość, styl jak w telegramach etc). Tej fascynacji towarzyszyła fascynacja przeciwstawna - prymitywizmem, prymitywizmem pierwotnością, nieucywilizowaniem, wzorowana na Bergsonie, antyintelektualizmie antyintelektualizmie oparra na instynkcie. Fascynacja ta miała 2 wersje:

-rodzima

-egzotyczna

Rodzima sięgała folkloru szukając w nim wartości estetycznych i metafizycznych. Jej prekursorem był Leśmian. Napisał on:

-„Sad rozstajny” (1912) lecz jego debiut przeszedł bez echa (co miały mu zrekompensować lata 60 i 70)

- „Łąka” (1920)to 1 z najwybitniejszych tomów 20-lecia, przynosił już dawkę lesmianowskiej metafizyki

- „Napój cienisty”(1936) metafizyka ta ukazała się w pełni, był tu mistrzem miedzy bytem i nicością, myśliciel o życiu pozagrobowym(wiersze jak: Ballada bezludna, „Rok nieistnienia”), ale był też mistrzem szczegółu, mikrorealizmu. Jest tu cykl erotyków „W malinowym chruśniaku”. Przede wszystkim jest to tom stylizacji ludowej i „mit” regresu, powrotu do natury, o pierwotnym człowieku, o tęsknocie za Naturą, marzeniu o zespoleniu z nią co by się równało dla człowieka śmierci. O wyjątkowości tomu decyduje też oryginalny język, kreujący szokująco niemożliwe. Leśmian czerpał z folkloru motywy, słownictwo, stylistykę pieśni ludowych. SA tu 2 cykle: „Ballady”, których tematyka są kontakty człowiek natura, ale kontakty seksualnie - makabryczne i „Pieśni kalekujace” tu potworność jest udzkim kalectwem i nieszczęściem.(„Żołnierz”). Leśmian drukował wiersze w „Czerpaku”.

Poetą u którego widać podobieństwo do Leśmianowskiej ludowości to Feliks Konopna („O Michałku mądrali”, „Tryptyk”

„Czartak” tworzył poezję z piętnem regionalizmu, czym najbardziej się przejął Zegadłowicz w swych beskidzkich cyklach. Inni z „Czwartaka”, którzy pisali o beskidzkim krajobrazie to: Edward Kozikowski, Tadeusz Szantroch, Janina Brzostowska.

Futurystyczne/postfuturystyczne stylizacje ludowe: Bruno Jasielski” Słowo o Jakubie Szeli

(to próba ukazania pozytywnego mitu literackiego Szeli); Tytus Czyżewski ”Pastorałki” (przepojenie autentyczna religijnością). Największe jednak nasilenie ludowo - prymitywistycznych stylizacji przypadło na lata 1923 - 26, gdzie gł. role odegrali:

-Emil Zegadłowicz

-Tytus Czyżewski

-Jan Kasprowicz(w 1926 roku wydał ostatni tom „Mój świat” - zbiór

stylizowany na ludowy, podhalański prymitywizm. Pełni funkcje autobiograficzną, stanowi po „Księdze ubogich” drugi etap Kasprowicza ku prostocie, pokorze, metafizyce. W stylizacji ludowej rolę odgrywały dwa elementy: sztuka ludowego prymitywu, prostota ludowej religijności. Jest tu obecny humor życzliwy, przyjaźń przyjaźń Bogiem, dziecięca wiara. Meritum cyklu można zobaczyć w wierszu „Święty Jerzy”)

Osobne miejsce w tym nurcie zajmowała wielka samotnica prymitywizacji rodzimej Kazimiera Iłłakiewiczówna. Jej tomy: „Śmierć Feniksa”, „Połów” (1926)(o powrocie do lat dziecinnych, kultury ludowej z nim związanej), „Dziwadła i straszydlaki” (to ciekawy tom gdzie autorka sięgała po ludowe wierzenia (duszki, licha etc.) ukazane z humorem). Poźniej napisała tomy wyróżniające ją spośród innych z tego nurtu: stylizowała wiersze nie na wypowiedz ludową, ale dla ludu(„Obrazy imion wróżebne” (1926), „:Czarodziejskie zwierciadełka”(1928)). Jak u Kasprowicza element stylizacji nie kolidował tu z z religijnym, głębokim charakterem.

6.Powrót do źródeł: egzotyka

Poezja tego typu pisana była nie przez starych jak rodzima, ale przez młodą generację. Była ona jednak wtórna(wzór na awangardach europejskich: Picasso, Apollinaire, Tzara, Cendrars)

W okolicach I wojny światowej zaczęły się fascynacje kultura Dalekiego Wschodu. Egzotyka fascynowali się ekspresjoniści, futuryści ale i skamandryci. Fascynacja objawiała się zapatrzeniem w egz. kulturę, podróże dalekie. Fascynacja ta opada w II połowie lat 20'.

2. 1927 - początek lat trzydziestych.

7. Klasycyzm Skamandrytów. Ich twórczość humorystyczno - satyryczna.

Lata od 1927 nie jest oficjalną granicą, ale wprowadza nowe talenty, świadome odmienności pokolenie. Występują 2 tendencje:

- zwrot ku klasycyzmowi

- zwrot ku poezji społecznej

w obu przypadkach decydują czynniki historyczne(przewrót majowy, lata panowania sanacji). Klasycyzm to zdominowanie sztuki przez ład. Rygor i tradycję.

W 1927 futuryzm znika, przygasa poetyckie nowatorstwo, Awangarda też skłania się ku klasycyzmowi. Skamandryci spod znaku Dionizosa przeszli na stronę ładu Apollona. Ich patronem staje się Kochanowski, Staff. Rezygnują ze wzruszeń, łapią dystans wobec przeżyć ja lirycznego, ich poezja staje się przedmiotowa. Klasycyzm ten cechuje optymizm, moc, harmonia. Pojawił się tez zwrot ku stylizacji (Iwaszkiewicz, Napierski, Braun), polegającej na podejmowaniu się gatunków klasycznych, czy rzadziej składni i wersyfikacji klasycystycznej. Poezja ich robi się prostsza, klarowniejsza. Omawiając klasycyzm Skamandrytów należałoby zacząć od prekursora poezji życia codziennego i klasycyzmu już w okresie Młodej Polski tj Leopolda Staffa. Był on klasycznym wzorem Skamandrytów i stał się rówieśnikiem piszącym z nimi. Tomy, gdzie Staff zaprezentował się w pełni jako człowiek renesansy to „Wysokie drzewa”(1932) potem „Barwa miodu”(1936).

Najbliższym poezji Staffa był Kazimierz Wierzyński, który w „Laurze olimpijskim” nawiązywał do poezji antycznej.(portrety sportowców). Kolejny tom Wierzynskiego to „Pieśni fanatyczne”(1929) to tom inny od poprzednich, zwrot ku tematyce społecznej, , obraz ludzkiej nędzy.

Julian Tuwim zwrócił się ku klarowności, prostocie, harmonii, ku tradycji klasycystycznej, tworzeni ładu, o roli unieśmiertelniającej sztuki(„Rzecz czarnoleska” (1929), „Biblia cygańska”(1933)).

Inny był klasycyzm Iwaszkiewicza- nawiązujący do antyku, osadzony w tradycji rodzimej, dyskursywny, zbliżający się wręcz do eseistyki literackiej. Napisał tom „Powrót do Eyropy”(1931), gdzie pisał o europejskich krajach. Zaznaczone tu jest poczucie wspólnoty europejskiej ale i wyżej jest poczucie odmienności kultury i historii polskiej.

Poza Staffem autorką młodopolską oddziałującą na Skamandrytów była Maryla Wolska i jej tom „Dzbanek malin” (1929), imponuje skamandrytom rzeczowością, prostotą, prozaicznością.

Stanisław Babiński to autor, który debiutował dopiero w tym okresie a był związany ze Skamandrytami ściśle (debiut spóźniony, na emigracji w 1928 roku tomem „Wieczór na Wschodzie). Inni debiutanci spod znaku Skamandra to:

-Beata Obertyńska, Aleksander Janta - Połczyński, Halina Konopacka, Roman Kołoniecki, Mieczysław Braun.

Klasycystyczny epizod poezji skamandryckiej zbiega się (1926 - 34) częściowo z twórczością humorystyczno - satyryczna Tuwima, Słonimskiego, Lechonia oraz związanych z nimi podobnym poczuciem humoru Marian Hemara, Gałczyński, Jerzy Paczkowski, Światopełek Karpiski.

„Jarmark rymów” to tom Julian Tuwima wydany w 1934, ale retrospektywny. Jest to satyra na antysemityzm, endecję, drobnomieszczaństwo, ale i na snobów, natrętów, był to notatnik nerwowca, mizantropa, parodysty.

Gałczyński mimo iż należał do Kwadrygi, wyrósł z kabaretowości Skamandra. Skafandra ile Tuwim, Słonimski, Lechom odgraniczali swa lirykę od satyr to Gałczyński mieszał gatunki tworząc pure nonsens'e po mistrzowsku. Druga połowa 20' to kpiarska młodość wolna od uwikłań politycznych, bawi się swym talentem

Klasycyzm Skamandrytów to nie jedyny klasycyzm w tym okresie. Poetyka Skamandryckiego klasycyzmu nie trwała jednak długo do ok. pocz 30' Potem zaczyna się niepokój metafizyczny, pesymizm, jak i Lieberta, którego jasny klasycyzm zmienił się w ciemny, tragiczny, pełen niepokoju. Dramatyzm ten dotyczył Boga - najeźdźcy nie dobroczyńcy. Jego debiut nastąpił w 1925 roku :Druga ojczyzna”, potem „Gusła” (1930), gdzie wizerunek złego Boga osiąga swe apogeum; w pośmiertnie wydanym tomie „Kołysanka jodłowa (1932) przeważa pisarska autowiwisekcja: temat własnej choroby(gruźlica, na która zmarł) i śmierci. Jest tu obiektywizacja i ironia przeżyć tak dramatycznych. Mistrzowsko posługiwał się melodyjnym wierszem sylabotonicznym, , odświeżył tok trocheiczny.

8. Poezja społeczna

Poezja społeczna to zdominowanie wyzwolonej jednostki przez poczucie obowiązku wobec zbiorowości. Nie było tak łatwo Polakom pozbyć się narodowego obowiązku. Zwolennikami takiej poezji byli lewicujący poeci, futuryści a raczej eksfuturyści.(Jasieński, Stern) oraz zaangażowanie politycznie Witold Wandurski, Stanisław ryszard Stande, Broniewski.

Prekursorem był Jasieński jako autor „Pieśni o głodzie” (1922), napisany ponoć pod wpływem Majakowskiego. Potem razem ze Sternem napisał „Ziemie na lewo” (1924) co stanowiło przełomowy zwrot obu panów w lewą stronę.

Spośród jeszcze - futurystów Tytus Czyżewski też zbliżył się do problematyki polityczno - społecznej. W 1927 wydał książkę „Roberpierre. Rapsod. Od romantyzmu do cynizmu”. To udramatyzowany poemat o Robespierre i Rewolucji Francuskiej. Napisał on jednak ten utwór w celach artystycznych nie politycznych i historycznych.

Broniewskiemu obca była literatura rewolucyjna, bunt, a wzorce znajdował głównie w polskim romantyzmie.

Kwadryga stanowiła grupę sytuacyjno-programową. Wyznawali problematykę społeczną (tematy pracy robotniczej, bezrobocia, nędzy etc.) opiewali pracę. Najbardziej sztandarowym poetą był Dobrowolski, który łączył klasycyzm i rewolucjonizm. Napisał tomy:

- „Pożegnanie Termopil” (1929),

- „Wróżby” (1934).

Bardziej twórczy był Stefan Flukowski („Słońce w kieracie” 1929) oraz Marian Piechal, który także pisał poezję społecznie zaangażowaną. Jego tom:

- „Krzyk z miasta” (1929),

- „Elegie całopalne” (1931)

to tom pełny jest tragedii przewrotu majowego.

- „Garść popiołu” (1932) - mniej ambitny, oryginalny poetycko o prostych ludziach, którzy zginęli ratując od ognia książki z biblioteki Zamku Dzikowskiego (heroizacja prostego człowieka).

Władysław Sebyła to kolejny pacyfista. Pisał o słabych i skrzywdzonych (tomy „Pieśni szczurołapa” 1930).

Nina Rydzewska wystąpiła przeciw cierpieniu każdego ludzkiego istnienia, wadziła się z Bogiem w imieniu pokrzywdzonych (tom „Miasto” 1929).

Kwadryga na ogół była miejska, ale miał też sekwencję wiejską. Reprezentowali ją Słobodnik i Ciesielczuk. Słobodnik przeplatał rewolucyjność i sielskość, Ciesielczuk przypisywał życie duchowe przyrodzie.

9. Drugi okres awangardy

W przeciwieństwie do Kwadrygi Awangarda zagroziła Skafandrowi. Pod koniec lat 20' miał miejsce punk kulminacyjny poezji Peipera i zaczynali dojrzałość młodsi od niego. Zaczął się okres wówczas Awangardy Drugiej Krakowskiej. Peiper wówczas pisze 2 tomy:

-„Raz”(1929) składająca się z 2 części

- „Na przykład”(1931)

Gdy Peiper nagle skończył pisać Przyboś zaczął swa karierę - tomy „sponad”(1930) to tom przełomowy i „w głąb las”(1932). Odszedł od tematu pracy zbiorowej i nowoczesnej techniki, egzaltację zastąpiłgroteska i liryzmem, miasto wsią. Wyznawał zasadę minimum słów maksimum znaczen9uzywanie homonimów, polisemia). Upodobał sobie ruch i ukazywał go za pomoca słów. Poeta jako kreator stwarzał świat słowem.

Spośród awangardzistów hasłami poezji społecznej przejął się tak naprawdę Jalu Kurek. W przedmowie do „Śpiewów historycznych” zarzucał poezji, że jest za bardzo oderwana od rzeczywistości. Tom uprościł językowo, by był zrozumiały. ”Usta na pomoc” to kolejny tom, lecz tu nie ma tyrteizmu jak w „Śpiewach…”pracy lecz walki, przeciwko nędzy.

Brzekowski w drugim i trzecim tomiku(„Na katordze(1929) i „Druga osoba”1933)) odżegnywał się od opiewania nowoczesnej cywilizacji i stał się obserwatorem cywilizacji już nie przemysłowej a rozrywkowej. Mniej on pisał o problemach Polaków, bo przebywał długo za granicą.

B początek lat trzydziestych do 1939

10. Ogólna sytuacja Polaków.

Wówczas zaczynają debiutować poeci z pokolenia 1910, dla których I wojna i odzyskanie niepodległości nie było przeżyciem pokoleniowym, lecz koszmarem, co czynić ich będzie katastrofistami. Zaczynają się tworzyć nieciekawe klimaty polityczno - społeczne(przewidywanie wojny). Zarysowały się wśród nich całe „szkoły prowincjonalne”:

-lubelska (Czechowcz, jako przywódca młodych, Łobodowski),

-wileńska (żagaryści:Miłosz, Zagórski, Bujnicki, Rymkiewicz,

Putrament, Maślinski)

Wchodziły w małych miastach pisma(„Kamena” w Chełmie), liczniej wybijali się poeci pochodzenia chłopskiego.( za Przybosiem przyszli Ożoga, Frasik, Stachowski).

T wszystko wpłynęło na kształt nowej poezji, odwrót od obcej poezji a skupienie na rodzimej. Sytuacja poety tez się zmieniła, talenty rozwijają się wolniej, debiuty są mniej błyskotliwe, ich wchodzenie do literatury odbywa się cicho, skromnie, przytłoczeni przez Skafandra i Awangardę, którzy wówczas Są na topie;).W dodatku Skafander zaczyna walczyc o czytelnika. W II połowie lat 20' dokonują się debiuty spod znaku Skafandra(Liebert, Brzechwa, Kołoniecki, Słobodnik, Dobrowolski, Piechal, Gałczyński, Jastrun). Pokolenie 1910 na ogół debiutuje pod znakiem Awangardy(Miłosz, Zagórski, Piętak, Czuchnowski, Łobodowski, Piwowar, część poetów z kręgu Czechowicza) ale i byli tacy bliscy Skamandrytom (Bak, Karpiński, Holender, Paczkowski), więc przewaga Awangardy jest już niewatpliwa, częściowo też przez „najazd awangardy na Warszawę” zorganizowaną manifestację młodego pokolenia przez Czechowicza. Nie jest to druga Awangarda, z walki Skafander - Awangarda wygrywa ktoś trzeci. W latach 30 są 3 sfery: Sakamandrytów (a bardziej tych którzy Awangardzie nie ulegli), Awangardy i wizjonerów, którzy odeszli od Awangardy stworzyli nowa poezję.

11. Poezja „Pierwszego wyrazu”: Szeroko pojęta poezja typu skamandryckiego.

W poezji tej zaczyna przeważać lęk metafizyczny a nie wbrew pozorom społeczny czy polityczny. Najbardziej skrajnym zjawiskiem takim był Leśmian. Przeszedł on od ludowości do baśniowości i fantastyki nasyconych metafizycznie jeszcze mocniej niż dotychczas. W ”Napoju cienistym”(1936) i pośmiertnie wydanej „Dziejcie leśnej”(1938) dominuje temat śmierci budzącej grozę i smutek, życie pozagrobowe, a ciemności dodaje Bóg (chrześcijański czy ludowy) ale zawsze adresat skarg i buntu(„Trupięgi' ”Betleem”). W wierszach poza tym tematem jest walka(np. „Dziewczyna” ”Łaka” ”Pan Błyszczyński etc”) ale kończy się ona źle. Wydarzeni te dzieją się na granicy bytu i niebytu, życia i śmierci., byt podszyty jest nicością ale i śmierć nosi w sobie jakieś szczątki życia. Leśmian był bliżej Skafandra, bo: był wierny tradycyjnej wersyfikacji, point używał (jak Pawlikowska, Jastrun, Tuwim). Awangardowe tez cos miał w poezji a mianowicie tworzenie neologizmów (leśmianizmy), by oddać dziwność przedstawianych światów.

Pawlikowska w latach 30' także z kultu poezji miłosnej, przechodzi na lęk i fascynację Naturą, poezja jej ciemnieje począwszy do tomu „Cisza leśna”(1928), „Paryż”(1929), „Profil białej damy”(1930). Jej poezję ogarnia obsesja przemijania i śmierci, pragnienie nieśmiertelności ale ziemskiej, cielesnej. Przekonana była tez o Naturze jako całości, wielkim continuum, jest obiektem zarówno miłości jak i buntu, nienawiści i rezygnacji alei fascynacji mimo to(inspiracje nietzscheańskie w tomach „Surowy jedwab(1932), „Śpiąca załoga”(1933), „Balet powojów”(1935)). Jej uwagę zaprzątała także magia, kultura wschodu. Od formy zamknięte, ascezy formalnej przeszła do formy otwartej, swobody. W „szkicowniku poetyckim” dojrzeć można elementy katastroficzne w związku z historią(na co pozwalała sobie rzadko).

Tuwim także przeszedł ewolucję o czym świadczą tomy „Biblia cygańska” i „Treść gorejąca”, gdzie widać wzmagający się lęk metafizyczny, wstręt do społeczeństwa, pogarda horacjańska dla tłumu, reagował też na obecna historię.

Najbardziej spektakularny przełom odbył się w poezji Iwaszkiewicza. „lato 1932”(1933) wydany po europejskim „powrocie do Europy, przynosi diametralną zmianę. Dominuje tu atmosfera lęku metafizycznego przepojonego erotyzmem, istocie bytu, śmierci. Przeważa tu ciemna tonacja, w czym maczała palce historia.

Jastrun to poeta obok Iwaszkiewicza zafascynowany nocą, poetyka symboliczno - klasycystyczna o ciemnej, katastroficznej tonacji.. Jest tu symboliczna wizyjność, która jest ucieczka od dziejącej się historii.(tomy: „Inna młodość”(1935), „Strumień i milczenie”(1937)). Był tez zafascynowany czasem

Władysław Sebyła napisał tomy: „Koncert egzotyczny”(1934) „Obrazy myśli”(1938). U niego także noc jest obezna. Noc ta jest uosobieniem lęku metafizycznego, noc symboliczna. Niepokój metafizyczny popychał go jak Iwaszkiewicza w stronę religii.(pragnienie Boga), ale i przesycenie katastrofizmem(przewidywanie katastrofy, destrukcji nieuniknionej).

Poza katastroficznością jest inny nurt klasycyzujący, który rozgałęzia się:

- nurt najbardziej „jasny” to głównie ówczesna poezja Staffa, którego „Barwa miodu” promieniuje apollińskim dostojeństwem. Innymi kontynuatorami klasycyzmu skamandryckiego są: Wierzyński, (część „Gorzkiego urodzaju”) i Pawlikowska (niektóre wiersze(„Śpiącej załogi” czy „Baletu powojów”). Jest jednak różnica w latach 30' położony jest większy nacisk na gatunki klasyczne i język., znikają ideały prostoty, harmonii, zmienia się tonacja emocjonalna.. Inni poeci klasycyzujący to Stefan Napierski(„Elegie”), Lucjan Szenwald(debiut w 1925 w „Skamandrze),

Najciekawszą wersję klasycyzmu jednak przyniosło „Inne życie” Iwaszkiewicza.(występuje tu tematyka malarska), tonacja jest ciemna i katastroficzna.

Inną wersja poezji klasycystycznej pełnej antycznych rekwizytów i jednocześnie wyraźnie już katastroficzna to poezja Pawła Hertza(„Nocna muzyka”(1935), „Szarfa ciemności”(1937))

- nurt poezji historiozoficzno - mitologicznego patosu(Kazimierz Wierzyński, Marian Piechała, Tadeusz Holender, Kazimiera Iłłakiewioczówna, Roman Kołoniecki) Jest to poezja reakcji na współczesna społeczność, politykę, wzywa naród do odrodzenia ale i przeczuwa klęske. Przywołane SA tu postaci z mitologii narodowej np. Mickiewicz, Chopin, ozywa mit Piłsudskiego(„Wolność tragiczna” zbiór epitafiów kreślących życiorys wodza, napisany przez Wierzyńskiego)

-nurt poezji reagujący na obecną historie w sposób poważny(są tu Słonimski i Broniewski)

Słonimski w tomie „Okno bez krat”(1935) daje świadectwo zawodu optymistycznych przeświadczeń, poezja ta usiłuje ingerować w rzeczywistość polityczną, mimo bezsilności, uważa to za swój obowiązek.

Broniewski to poeta rewolucji, protestował bardziej gwałtownie i aktywistycznie, wzywał wprost do walki przed wojną.(„Bagnet na broń”). W tomie „Krzyk ostateczny”(1939) jest przepełniony katastroficznymi metaforami.

- nurt poezji reagującej na historie w sposób drwiąco - groteskowy(są tu Tuwim i gałczyński)

Tuwim w „Balu w operze” ostro skrytykował sanację, kapitalizm, nie zapowiada kataklizmu uniwersalnego lecz upragniony koniec tej formacji społecznej. Wówczas tuwim pisał satyry polityczne w piśmie „Szpilki”(1935 - 39)(z Holendrem, Lecem).

U Gałczyńskiego było inaczej, mimo pure nonsensu da się u niego wyczuć grozę rozpadu świata, wizjoneryzm, wieloznaczność

12. Poezja „Drugiego wyrazu”:Awangarda.

Na początku warto powiedzieć o nowatorze, który do krakowskiej Awangardy nie należał - Tytusie Czyżewskim samotniku. W 1936 opublikował „Lajkonika w chmurach”. Lata 30' to okres jednak wielkich osiągnięć Przybosia, któremu katastrofizm było obcy, oczekiwał niecierpliwie i optymistycznie na rewolucję(tom: „Równanie serca”(1938). W 30' zaczyna pisać proza poetycka(co jest udziałem także Świrszczyńskiej, Kurka).

Brzękowski wprowadził do swej poetyki problematykę społeczno - polityczną. Czuchnowski z 2 pokolenia Awangardy wzorował się na Przybosiu i Kurku.(radykalizm społeczny)

13 Poezja „Trzeciego wymiaru”:wizjoneryzm(Czechowicz, żagaryści i inni)

W obrębie tego 3 wymiaru byli:

- autentyści, którzy więcej chcieli ale mniej od wizjonerystów osiągnęli. Byli oni ze wsi, pisali o wsi arkadii, sielankowość(byli tu Jan Bolesław Ożog, Stanisław Piętak, Stanisław Czernik), byli dalecy od katastrofizmu, stanowili linie poboczna obok głównej - wizjonerystów

-wizjoneryści - ta linie stworzyli niewierni uczniowie Awangardy, nauczywszy się w niej poezjomania odrzucili jej racjonalizm, materializm, optymizm, progresywizm antytradycjonalizm, przeszli do historii jako poeci prorocy.

Po trosze współuczestnikiem, po trosze patronem tego nurtu był Czechowicz(zapoczątkował on odwrót od racjonalizmu, naturalizmu awangardowego i zapoczątkował zwrot ku katastrofizmowi, metafizyce, wizjoneryzmowi) Już w 2 połowie lat 20' rozpoczął własna poetycka drogę odłączywszy się od reflektora. Jego opcja nowego języka poetyckiego to koncepcja symboliczno - magiczna(ukryte znaczenia, odrealnienie) W słowie jest moc, głębsze znaczenie. Poezję jego cechowały: oniryczność, wizjonerstwo, niezwykłość, muzyczność, (Czechowicz to mistrz instrumentacji zgłoskowej). Świat Czechowcza to głównie wieś i małe miasteczko(arkadai, sielska). Miał tendencje nie do wyolbrzymiania miast jak Awangarda ale do miniaturyzowania miasteczek(rodzinny Lublin pomniejszył w „Starych kamieniach”). Tematem często jest śmierć ujęta w tonacji nie ofensywnej(jak u przybosia) ale łagodnej, czułej, bezradnej czasem dziecięco. Śmierć własna jest tu sprzęgnięta ze śmiercią masową, wojną. Był poeta 2 wojen pisał o I (w której brał udział) i przeczuwał II.

Wersze Czechowicza reprezentowały poetyckie snu, wyrażały przeczucia grozy, (symbol odrodzenia i zagłady ogień i woda). Dominuje u niego opozycja Arkadia - Katastrofa.(Arkadia potęguje grozę Katastrofy, Katastrofa potęguje kruchość Arkadii). Czechowicz zginął w 1939 od kuli, do tego czasu zdążył wydać tomy:

- „Kamień”(1927)

-„Dzień jak co dzień(1930) od tego tomu poetyki raczej nie zmieniał

-„Ballada z tamtej strony”(1932)

-„Stare kamienie”(1934) wspólny tom z Arnsztajnowa

-„”W błyskawicy”(1934)

-„Nic więcej”(1936)

-„Nuta człowiecza”(1939)

Był niewiernym Awangardzie, ale i jego uczniowie nie byli mu do końca wierni.

Cechy tej poezji:

-skłonność do epiki(poematy wizjonerystów składają się z widzeń a nie powiązanych ze sobą chronologicznie scen

-wizyjność, oniryczność, symboliczność

-sugerująca nastroje a niemówiąca wprost (sugerująca grozę istnienia, historii)

-nawrót do płynnej, muzycznej wersyfikacji, akceptowalność, długość utworów, toniczność

-kierunek ku patosowi i heroizmowi

- często występuje tu podmiot zbiorowy oraz czasu niedokonanego i teraźniejszego

- największa sugestywność wojny w poezji z całego Dwudziestolecia.

- w wizjach wojny przyszłej widać wizje wojny minionej

-używanie mitów biblijnych najbardziej sugestywnych (potęgowanie grozy)

-poezja pejzażowo - nastrojowa o krajobrazie rozległym, groźnym, (noc, zachody słońca, klęski naturalne)

-motywy wody (obsesja płynności, Heraklit, lęk ale i mit potopu)

-wypowiedz jako my, ale jednocześnie indywidualizm

Poeci - wizjonerzy:

- Stanisław Piętak tworzył poezję oniryczną, wyobraźniowa, przeciwna duchowi Awangardy. Nazwano go „chłopskim nadrealistą”, brak kunsztu rekompensował śmiałością skojarzeń, rozmachem poetyckim. Jego tomy:

-„Alfabet oczu (1934)

poematy:

-„Zwycięstwo”(1935)

- „Ziemia odpływa na zachód”(1936)

-„Rapsod barbarzyński”(1938)

drukowane z lirykami w tomach: „Legenda dnia i nocy”(1935), „Obłoki wiosenne”(1938)

W wierszach i poematach sięgał do tematu I wojny (ale z punktu widzenia chłopa (przedmiotu historii nie podmiotu)).

- Łobodowski - poetycki historiozof, mitolog wojny i rewolucji, geograficznie należał go szkoły lubelskiej, ale tematycznie do ukraińskiej. Fascynował się Ukrainą i Kozaczyzną, konfliktem Polski i Ukrainy.

- Żagaryści

W ich poezji najsilniej występowała atmosfera katastrofizmu.

- Zagórski (tomy w Dwudziestoleciu: „Ostrze mostu” 1933, poemat „Przyjście wroga” 1934, „Wyprawy” 1937).

Katastroficzne proroctwa Zagórski traktował jednak z przymrużeniem oka.

- Aleksander Rymkiewicz - najmłodszy i najpóźniej debiutujący.

Zagórski i Rymkiewicz byli w Żagarach „romantykami”, Miłosz i Bujnicki reprezentowali skrzydło klasycyzujące.

- Bujnicki (tomy: „Po omacku” 1933 i „W połowie drogi” 1937 (akcenty katastroficzne)).

- Miłosz - czołowy poeta grupy, najwybitniejszy przedstawiciel swojej generacji, w Dwudziestoleciu wydał:

- „Poemat o czasie zastygłym” (1933), w którym widać wpływy awangardy krakowskiej, wiersze katastroficzne, akcenty krytyki społecznej, tematem jest pęd ku życiu przeciwstawiony pędowi ku katastrofie. Jako przedstawiciel pokolenia był spragniony życia, szczęścia i młodość, ale przeczuwał klęskę.

- „Trzy zimy” (1936) pełen tajemniczych proroctw, biblijnego patosu, ale i silnej potrzeby rygoru.

III Proza. A.1918 do 1932

1. 1918 26

1. Wprowadzenie. Główne nurty prozy Dwudziestolecia.

W prozie początek nowej epoki nie był tak wyrazisty jak w poezji. Jednocześnie pisali młodzi ale tłumili ich pisarze ze starego pokolenia(Nałkowska, Żeromski, Strug). W 1918 wakacje od obowiązku wobec ojczyzny nie były tak mocne jak w poezji. Te różnice poezja(domena młodości) - proza(dojrzałość) spowodowane były przez inny układ pokoleniowy. Proza tematycznie dotyczy teraźniejszości i przeszłości(poezja teraźniejszości i przyszłości) dlatego opisuje wojnę i zjawiska społeczne.

Prozę Dwudziestolecia najlepiej jest podzielić na:

-weryzm - literatura dążąca do stworzenia iluzji świata(często to literatura faktu)

-eksperyment - przybliżenie prozy do poezji, wzorowana na tendencjach nowatorskich

-fantastykę - występuje w paru wersjach f. metafizycznej/okultystycznej; f. science - fiction (utopia/antyutopia); f. społeczna/historiozoficzna.

Z tym podziałem krzyżuje się podział na:

-realizm - odejście od powieści mieszczańskiej z jej skomplikowana fabułą, zwrot ku narracji personalnej, mowie pozornie zależnej i bohaterowi i jego przygodach

-ekspresjonizm

w e r y z m

2. Tematyka wojenna. Literatura faktu.

Pisząc o wojnie częściej ukazywano śmierć odpaptetyzowaną, okrucieństwo wojenne, nędza, groza, wynaturzenia życia społecznego, politycznego. Biorąc pod uwagę, że zarówno na froncie jak i w polityce (NKN Narodowy Komitet Narodowy - proaustriacki, jako worek treningowy dla pisarzy)odbywały się bratobójcze walki, proza ta najczęściej była też polityczna.

Pisarze o wojnie:

- Władysław Reymont w cyklu opowiadań :”Za frontem”(1919) ujął spojrzenie na wojnę z punktu widzenia chłopów, którym okrucieństwa wojny niszczą coroczny bieg i współżycie z przyrodą.

-Juliusz Kaden - Bandrowski - w „Łuku” ukazał wojnę jako zachwianie równowagi norm obyczajowych.

-Stefan Żeromski - w „Charitas”(1919) (to III część trylogii pt „Walka z szatanem) dla niego wojna okrutna ale oczyszczająca, starcie dobra i zła,

- Nałkowska w „Hrabim Emilu”(1920) zaznacza inna problematykę wyjaskrawiona przez wojnę: stosunek człowieka do życia jako najważniejszej wartości.

- Strug -„Odznaka za wierną służbę”(1921) dziełko stylizowane na dziennik ułana Bieliny (obraz wojny i 16 latka na jej tle)

-„Mogiła nieznanego żołnierza” (1922) o Odysei oficera armii austriackiej kpt. Łazowskiego, który wraca przez objętą wojna domowa Rosję i ginie prawie u celu.

-Eugeniusz Małaczewski - „Koń na wzgórzu” to cykl różnych opowiadań o walkach polskich korpusów wojskowych w Rosji oraz wojny 1920. Obrazy te wojny ukazane w skrótowe symboliczne obrazy. Humor i krzepa żołnierska przeplata się tu z martyrologią.

Jerzy Ostrowski- Chorągiew na dachu”

- „Sztandar na maszcie”

To opowiadania na granicy wojny i Polski wolnej

- Józef Weyssenhoff w powieści „Noc i świt” (1924) jako pretekst do snucia politycznego programu uzywa wojny.

Popularna stała się literatura faktu, której głównymi przedstawicielami byli:

-Kaden („Piłsudczycy”),

-Orkan,

-Melchior Wańkowicz („Strzępy epeoei”(1923) - relacja z lat 1917 20 zaczątki reportażu), -----Zofia Kossak - Szczucka(„Pożoga” to najwybitniejsza relacja z przeżyć autorki na wsi wołyńskiej w latach 1917 - 19),

-Ossendowski-„Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów” o męczeńskich i awanturniczych przygodach podczas powrotu przez Azję w latach 1918 - 21, początek „wrażeń z podróży”, pocz. reportażu geograficznego.

3. Tematyka polityczna.

Po wojnie tematyka wojenna nie znika, ale zamienia się w historię. Po wojnie pisarze zajmują się tworząca się narodowością, spięciami politycznymi, kryzysem gospodarczym, chaosem powojennym w państwie.

Pisali tak:

”

- Juliusz Kaden - Bandrowski „Generał Barcz”(1923) o odradzającym się państwie, pamflet na spory o władzę

-Zofaia Nałkowska_ „Romans Teresy Hennert”(1924) opowieść ideowo - społeczna, zajmuje się nie mechanizmami walki o władzę, ale wpływami na społeczeństwo takiej walki. Zapowiedz „Przedwiośnia”

-Żeromski „Przewiośnie”(1925) - uwypuklone są tu wewnętrzne napięcia i konflikty odrodzonej Polski.

-Andrzej Strug - „Pokolenie Marka Świdy”(1925) to tak jak „Przedwiośnie” powieść rozwojowa, gdzie przedstawiony jest rozwój osobowości bohatera.

- „Wielki dzień. Kronika niedoszłych wypadków”(1926) o zamachu stanu, który się nie wydarzył a wydarzyć się może, satyra, karykatura społeczna.

4. Współczesny etap realizmu psychologicznego. Literacka autobiografia lat dziecinnych i młodzieńczych.

Literatura faktu zajęła miejsca za dużo kosztem literatury bardziej uniwersalnej, prywatnej, która w początkach literatury dwudziestolecia przezywa kryzys. II połowa 20' to okres przygotowawczy tej literatury. To dotyczy też 3 czołowych twórców realizmu psychologicznego:

-Nałkowska -zaczęła już pisać w ten sposób w latach wojny. „Charaktery” (1922) to początek zainteresowania autorki małymi ludźmi i rzeczami- to cykl mikroportretów, „Dom nad łąkami” (1925) - występuje tu medium dziecięcości

- Iwaszkiewicz przeżył taki zwrot później niż Nałkowska. Jego zwrot ku klasycznej prostocie dokonał się w 2 powieściach:

-”Hilary, syn buchaltera”(1923), to portret poety - prowincjusza, z myślą podboju. Zrobił karierę zgodnie ze swymi ideałami, lecz sukces okazał się pozorny, przez co się zabija

-„Pejzaże sentymentalne”(1926) - impresje z podroży, fragmenty z dziennika intymnego

- lata 20' to okres krystalizowania się talentu Marii Dąbrowskiej, wtedy właśnie dokonuje się właściwy zwrot ku epickiej prozie artystycznej. Etapy rozwoju:

- „Gałąź czereśni” (1922) - tom nowel,

- drugi etap - „Uśmiech dzieciństwa (1923), - konwencja wspomnień z dzieciństwa, dzieciństwo to prefiguracja całego życia, epoka najistotniejsza, są to dyskretne elementy autobiograficzne

- trzeci etap - cykl „Ludzie stamtąd” (1926) - znakomicie skomponowany cykl nowel, których akcja dzieje się wśród służby folwarcznej na początki XX wieku. Mistrzowsko ukazany obraz środowiska społecznego i portrety jego przedstawicieli

Inni:

- Kaden - „Miasto mojej matki” (1925), „W cieniu zapomnianej olszyny” ukazuję dzieciństwo jako epokę kształtującą dalsze zycie.

- Wiktor Gomulicki - „Wspomnienia niebieskiego mundurka” - powieść z lat szkolnych

- Shulz - opowiadania

- Gombrowicz - „Ferdydurke”

4. Powieść historyczna.

Wówczas powstaje mniej powieści historycznych kosztem powieści o wojnie. Jest jednak kilka takich utworów o staroposce:

-Piotr Choynowski „Kuźnia”

Aniela Gruszeczka „Nad jeziorem”(1921)

-Stanisław Wasylewski ”Ducissa Cunegundis”(1921) - archaizacja języka, hagiograficzna tematyka,

-Zofia Kossak Szczucka - patronowała literaturę legendowo - religijną)”Beatum scelus”, „Z miłości” etc)

e k s p e r y m e n t

5. Nowatorska proza poezjopodobna.

Eksperymenty w prozie były o wiele mniej burzliwe i rewolucyjne, były skromniejsze, szybko wygasły. Były najczęściej pisane przez poetów:

1. A. Wat „Ja z jednej strony i ja z drugiej strony mego mopsożelaznego

piecyka”(1920)

2. Jerzy Mieczysław Rytard „Wniebowstąpienie”(1923) to próba napisania powieści językiem poetyckim., za pomocą telegraficznej składni, ale utrudniony był jej odbiór.

3. Iwaszkiewicz bardziej trafiał artystycznie w eksperymenty prozatorsko poetyckie. Pisał o związkach instynktu seksualnego i agresji(„Zenobia palmir”(1921)). U niego rozgrywała się gra z tradycja i kultura literacką („Demeter”(1921))

4. Stanisław Babiński napisał tom opowiadań „Miasto księżyców”(1924) liryzm dotyczy świata przedstawionego. Jest to fantastyka Jasielski pobliża baśni.

5. Bruno Jasieński poszedł w stronę prozy fantastycznej napisał powieść „Nogi Izoldy Morgan”(1923), ostrzeżenie przed zmechanizowanym swiatem,

6. Jerzy Szaniawski „Miłość i rzeczy poważne”(1924) technika wycinanek

7. Bronisława Ostrowska(poetka młodopolska) ”Książka jutra, czyli tajemnica geniusza drukarni” (1922) - opowiadanie dla młodzieży inkrustowane wierszami

F a n t a s t y k a

7. Proza fantastyczna: fantastyka metafizyczna, społeczno - polityczna, historiozoficzna.

Dominującej prozie skłaniającej się ku autentyzmowi, konkretowi towarzyszyła w ramach kontrastu proza fantastyczna. Proza fantastyczna dzieliła się na:

- fantastykę metafizyczną, która pojawiła się jako pierwsza:

• Hulewicza - fantastyka ta miała charakter mistyczno - okultystyczny, uduchowienie i etyka.

• U Grabińskiego było inaczej, dla niego pozazmysłowy nie był jedynie źródłem tematów do pisania, on w ten świat wierzył naprawdę(„Na wzgórzu” (1918) po „Niesamowitą opowieść”). Pasjonowała go też technika i szybkość(„Księga ognia”(1922))

• Erwin Jędrkiewicz - poeta,prozaik napisał „Świątki i centaury” zbiór nowel, sąsiaduje z fantastyka ludową, pogańska mentalnością.

• Jerzy Braun też poeta prozaik ale w kontraście do Jędrkiewicza nie siedzi w kulturowych realiach ale filozoficznych. Napisał w 1927 „Hotel na plaży”]

• Stanisław Przybyszewski „Il regno doloroso”(1924) prekursor całego tego nurtu, młodopolski jeszcze poszukiwacz dreszczy i satanista. Ukazał procesy czarownic w Europie Zachodniej

- science fiction spleciona często z fantastyką społeczną:

• U Antoniego Lanego w „Mirandzie” dominuje problematyka społeczna, podobnie jest w „Torpedzie czasu” Antoniego Słonimskiego

• Jerzy Braun „Kiedy księżyc umiera”

• Stolarski „Miasto światłości” u Brauna i Stolarskiego fantastyka naukowa łączy się z katastrofizmem.

katastrofizmem dalszym ciągu Dwudziestolecia science-fiction nie znika, dokonuje się to po 1937 roku wydania „Dwóch krańców świata” Słonimskiego.

fantastyka historiozoficzna :

• Rittner „Duchy w mieście”, „Między nocą a brzaskiem” (1921). Powieści te łączą problematykę polityczną z metafizyczną

• Reymont „Bunt” (1924) pamflet na rewolucję - ujęty w alegoryczną formę baśni zwierzęcą

• Roman Jaworski „Wesele hrabiego Orgaza” (1925) przewyższa Rittnera i Reymonta, to nacja groteski buffo, parodia i rozprawa za stylem Młodej Polski

Tak więc Sience-fiction i fantastyka historiozoficzna wczesnych lat Dwudziestolecia miewały często charakter aktualnie polityczny, stanowiły jakby drugą stronę werystycznej prozy politycznej.

Dwudziestolecie Międzywojenne Jerzy Kwiatkowski

Proza: Charakterystyka okresu przejściowego.

1926- 1932

W 1926 roku dokonuje się w prozie pewna przemiana spowodowana zmianami politycznymi ( przewrót majowy) jak i zmianami personalnymi i przekształceniami proporcji pokoleniowych:

-1925- um. Żeromski i Reymont

-1925- Dąbrowska i Iwaszkiewicz otrzymują nagrodę wydawców i wysuwają się na czoło powojennej generacji literatów.

-1926-27- debiutują Jalu Kurek, S.J.Witkiewicz, A.Wat, Emil Zegadłowicz

-1927-28- debiutują Maria Kuncewiczowa, Tadeusz Kudliński

Jest to okres (II pol. Lat XX) przejściowy bliższy przeszłemu + zapowiedź przyszłego. Są to lata względnej stabilizacji w polityce europejskiej i w życiu polityczno- społecznym w PL. Spokój zachwiany zostanie dopiero w 1929 roku. Proza wycofuje się od aktualnej historii. W funkcji prozy politycznej występuje FANTASTYKA HISTORIOZOFICZNA; powieści Witkiewicza i Jasińskiego + opowiadania Wata.

Następuje wzrost świadomości estetycznej wiodącej do poszukiwania formalnych prób radykalnego odnowienia prozy i ku podniesieniu poziomu artystycznego.

I. Psychologizm przynosi nowa rewelację - PSYCHOLOGIĘ KOBIET

XX lecie to największy rozkwit emancypacji. Kobiece nazwiska- Dąbrowska, Kuncewiczowa, Nałkowska, Krzywicka. Rośnie sprawność analityczna psychologizmu. Jest bogatszy w narzędzia, inspirowany nowymi teoriami psychologicznymi; freudyzm u Witkacego, Krzywickiej, jungizm u Dąbrowskiej, bergsonizm u Nałkowskiej.

II. Zwrot ku codzienności- zainteresowanie poszczególnymi środowiskami, ze specjalnym uwzględnieniem zawodów i grup społecznych.

Tematy: sport, teatr, cyrk/ z czasem środowisko przestępcze i szara codzienność.

III. Zwrot ku przeszłości. Autobiografie literackie lat dziecinnych i uczniowskich.

Powieść- rzeka o dziejach minionego pokolenia Dąbrowskiej `Noce i dnie'.

• Spojrzenie na kataklizm (wojny). Staje się tematem jednym z wielu. Można go ukazać jako barwną przygodę (`Młodość, miłość, awantura' P. Choynowski 1926) lub przygodę gorzką - bez wtyków narodowo- politycznych (`Smak dnia” T. Kudlińskiego 1930) Może być studium psychologicznym („Nagan” S.Rembeka 1928) lub ukazania absurdalności losu („Śmierć w słońcu” J. Kossowski 1930).

IV. Dystans do powieści historycznej- NIE krzepi serc i nie rozdrapuje ran. Oddaje ducha i realia epoki.

• wersja realistyczna

• wersja stylizatorska

• wersja pastiszowa

• rozwój powieści biograficznej reprezentowanej przez Wołoszyńskiego „Słowacki” 1929r. I Parandowskiego „Król- Życia”- biografia Oscara Wilde'a 1930r.

Są to kolejne próby połączenia prozy autorskiej i literatury faktu (fikcja i autentyzm).

V. NURT REGIONALISTYCZNY- pojawił się w wyniku scalenia ziem polskich i normalizacji narodowego życia. Chodziło o pokazanie ludziom jakie fajne mają kultury, obyczaje i tradycje. Na tym pole szarżował Żeromski zarówno jako publicysta jak i prozaik. Obok niego Orkan całą swoją twórczość związany z Gorcami i Podhalem. E. Zegadłowicz- kronikarz ziemi wadowickiej, Zofia Kossak- Szczucka i jej opowiadania o historii Śląska i utwory nadmorskie.

VI. Katastroficzna wizja przyszłości w utworach Witkacego, Wata, Jasińskiego, Kurka. Nie jest to katastrofizm grozy. Dominuje w nim tonacja drwiny, groteski, zabawy i ironii.

Trzy opozycje okresu

• poczucie stabilizacji  katastrofizm

• ewolucyjna koncepcja rozwoju prozy  koncepcja „rewolucyjna” nowatorska

• psychologiczny realizm klasycyzujący  nurty ekspresjonizujące, prymitywizm, metaforyzm, oniryzm

9.Nurty ekspresjonizujące: prymitywizm, oniryzm, metaforyzm.

PRYMITYWIZM

Nurt ten reprezentują dwaj pisarze: Jan Wiktor, Emil Zegadłowicz

Jan Wiktor- jest przedstawicielem ekspresjonizującej fantastyki- baśni. Pisarz antropomorfizuje zwierzęta: „Burek” 1925, „Srogi pies i sentymentalny zając” 1928. Program to pochwała wiejskich form bytowania, jest antycywilizacyjny, antyurbanistyczny: „Zwariowane miasto” 1931 powieść- pamflet na wielkomiejską pogoń za sensacją i na alienacyjny charakter nowoczesnej kultury + powieść satyra na futurystyczną poezję.

Emil Zegadłowicz- napisał „Żywot Mikołaja Srebrempisanego”

• cz. 1 „Godzina przed jutrznią” 1927

• cz. 2 „Spod młyńskich kamieni” 1928

• cz. 3 „ Cień nad falami” 1929

Powieść łączy w sobie prymitywizm dziecięcy z ludowym. Psychika dziecka + wyobraźnia + skłonność do przeżyć religijnych. Jest to proza liryczno- wizyjna, ale realistycznie drobiazgowa. Zegadłowicz skrócił ją szybko do jednego tomu pt.: „Uśmiech” w r. 1936- wydał. Zmienił jej ideową formę, bo zerwał z katastrofizmem.

ONIRYZM

Reprezentuje:

Ewa Szelburg- Zarembina- „Dokąd” 1927 i „Chusta św. Weroniki” 1930. Tematy epoki: historia dzieciństwa i młodości jest w nich ukazana jako mroczna legenda, tajemnica, groza, enigmatyczna akcja. Stylizacja na mowę pozornie zależną, poezjopodona, koszmarny sen.

Andrzej Struga- ujmuje ekspresjonizm oniryczny w nawias, bo bohaterem jest osoba, na którą patrzy się z dystansu- kasjer, który okradł bank „Fortuna kasjera Śpiewankiewicza” (1928). Niezgodność ze światem to chwilowy odchył jednej z postaci (czasem zapadnięcie w sen). Ta powieść jest satyrą na wynaturzenie kapitalizmu, poświęcony magii pieniądza. Stworzył bohaterów odbohateryzowanych, odpolitycznionych, ponoszących ryzyko prywatne.

Stefan Flukowski- autor „Pada deszcz” (1931), „Sen kota”, „Sen psa”. Świat przedstawiony znajduje się na granicy koszmaru. Jest jednak bardzo odległy od ekspresjonizmu, bliższa duchowi eksperymentu, cechuje postawa poszukiwacza. „Zabić lisa” to PL, wiejski „Moby Dick”.

METAFORYZM

Reprezentuje:

Juliusz Kaden- Bandrowski- pozostał wierny tematyce polityczno- społecznej. Akcja „Czarnych skrzydeł” osnuta na tle wypadków w kopalni Zagłębia Dąbrowskiego w 1923 roku. Pierwsza wersja powieści ukazała się w 1925-26 (w gazecie). Zmiany przed wydaniem w 1928-29. Utwór ten to połączenie reportażu z polityczną karykaturą. Czerpał a autentycznych dokumentów. Przywołał tutaj model sporu między patriotą (Tadeusz Mieniewski- bohater główny) a komunistą (Jan Duś). Kadena krytykowano za ostrość i brutalność, spotworniałych fizycznie paskudnych bohaterów. Nie zwracano uwagi na celowość: oddanie konfliktu społecznego.

Maria Kuncewiczowa- w jej powieściach „Twarz mężczyzny” (1928) i „Przymierze z dzieckiem” (1927) widać już subtelniejszy metaforyzm niż u Kadena. Został sfunkcjonalizowany realistycznie. Obserwacji poddawane są kobieta- podlotek i młoda kobieta przeżywająca macierzyństwo. Pokazanie miłości macierzyńskiej nie jako szoku.

10.PSYCHOLOGICZNY REALIZM KLASYCYZUJĄCY

Reprezentujący pisarze dbają o sprawdzalność świata. Zainteresowanie psychologiczne człowiekiem, językiem potocznym. Stosują ideę umiaru i rygoru. Odrzucają założenia młodopolskie. Patrzą w stronę realizmu pozytywistycznego. Jest to nurt przede wszystkim dla prozy. Piszą tu zarówno ci, którzy dbają o kunszt języka i piękna formę jak i ci, dla których najważniejsza jest komunikatywność. Przedstawiciele tego nurtu to: Irena Krzywicka, Wanda Melcer, Nałkowska, Dąbrowska, Iwaszkiewicz.

Proza Zofii Nałkowskiej rozkładała się równomiernie w trakcie jej kariery pisarskiej. Powieści były na wysokim poziomie: „Choucas”, „Niedobra miłość”, „Ściana światła”- tom opowiadań.

Maria Dąbrowska- szczyt kariery 1924- 1934. Z tego okresu „Noce i dnie” (1931-34) i „Ludzie stamtąd”, w 1938 wydała tom nowelek „Znak życia”.

„Noce i dnie” to powieść rzeka. Składa się z 6 części, które wydano w 4 tomach. Akcja rozpoczyna się w 1884 roku, a kończy wybuchem I wojny światowej. Jest to historia z perspektywy ludzi szarych  rodziny

1 tom- „Bogumił i Barbara”

2 tom- „Wieczne zmartwienie”

3 tom- „Miłość”

4 tom- „Wiatr w oczy”

W pierwszych dwóch tomach następuje odrodzenie pierwiastka epickiego, poruszona dialektyka trwania i przemijania. W kolejnych dwóch tonacja epicka jest skomplikowana przez wielowątkowość, ruchliwość, niespodziewane zwroty akcji ( niespodziewane o ile ktoś nie oglądał nigdy brazylijskich telenoweli .hm..np. ..niemowlak). Bohaterami są Bogumił i Barbara Niechcicowie oraz ich dorastająca córka Agnieszka (nowe pokolenie) element autobiograficzny. Filozofia wielkiej afirmacji. Jasne barwy. W dyskusjach pełno wciskanych na chama idei filozoficzno- politycznych( dyskusja, spory, rozmyślania.. ogólnie nudziarstwo).Historia jets tłem w tej powieści. Ważne jest pole psychologiczne i antynomie Bogumił- otwarty, radosny, Barbara- zamknięta w sobie, ponura (cały czas przewija się wśród bohaterów wyraźny podział na introwertyków i ekstrawertyków).Jednym z ważnych elementów w powieści jest walka z potrzebą posiadania.

Jarosław Iwaszkiewicz- II poł. Lat 20stych (jest w przededniu swojej wielkiej sławy w XX leciu  proza antypoetycka W 1930 roku napisał „Zmowa mężczyzn”. Wprowadził potoczne dialogi, język potoczny, codzienność, szarość, beznadzieja, poszukiwacz wartości.

11. PROZA NOWATORSKA

Nurt reprezentują: Kurek, Brzękowski, Witkowski, Ważyk. Wprowadzenie nowej wersji powiastki filozoficznej np. „Bezrobotny Lucyfer” A.Wata z 1927 roku lub mikroopowieść Jerzego Szaniawskiego. Proza korzysta z chwytów dziennikarskich i reporterskich, lit. Sensacyjnej i filmopodobieństwa.

Jan Brzękowski- „Psychoanalityk w podróży” (1929), „Bankructwo profesora Mullera” (1931). Świadomie wykorzystuje w swoich utworach filmopodobieństwo tzn. zróżnicowanie gatunkowe w powieści, skrócenia oraz demaskowanie fikcyjności. Reprezentuje nowatorską świadomość poetycką. Korzysta z nowych wzorców powieści psychoanalityczno-przygodowego i sensacyjno- detektywistycznego.

Jan Wiktor- „Zwariowane miasto” (1931). Powieść wpasowuje się w wymagania nurtu ekspresjonizującego sensacyjno- kryminalna fabułą, satyrycznym potraktowaniem tematu oraz pomieszaniem fikcji z rzeczywistością.

Adam Ważyk- „Triumwirat” [w:] tomie opowiadań „Człowiek w burym ubraniu” (1924-1928). Nowatorska prozasensacyjno- filmopodobna. Wprowadzała ontologiczne zamieszanie do relacji fikcja  rzeczywistość. Gatunkowo nawiązywała do powieści sensacyjnej. Podejmowała problemy futurystyczne. Filmopodobieństwo i zdemokratyzowanie form miało przybliżyć literaturę do szerokich warstw czytelniczych.

12.KONTYNUACJA FANTASTYKI HISTORIOZOFICZNEJ. POWIEŚCI WITKACEGO.

Coś między tonem serio a groteską. Fantastyka historiozoficzna nie jest bogata ilościowo. Wchodzą w to powieści Witkacego, „Palę Paryż” B.Jasieńskiego, opowiadanie Wata „Bezrobotny Lucyfer”. Wszystkie te powieści łączy katastrofizm + silne nasycenie konkretem politycznym. Świat przedstawiony jest zdeformowanym światem rzeczywistym. Dwa elementy, które pojawiają się często to rewolucja proletariacka i żółte niebezpieczeństwo (czyli domniemane zagrożenie ze strony Chin, napływem Chińczyków, komunizmem chińskim etc.).

Bruno Jasieński- za „Palę Paryż” (robotnik zaraża dżumą Paryż, aby wybić klasę inteligencką i zrobić miejsce dla wspaniałej klasy proletariackiej) został wydalony z Francji, w ZSRR w 1929 r podjął działalność polityczno- literacką za co został rozstrzelany w 1938r.

Aleksander Wat- „Bezrobotny Lucyfer” tom opowiadań jest literacką, nieco nihilistyczną „grą w katastrofizm”. Kryje głębokie przekonanie o kryzysie współczesnej kultury, jej ideałów, wierzeń i mitów.

S.I. Witkiewicz- oryginalność powieści wynika z nieprawdopodobnego wymieszania tonacji i konwencji. Język filozoficznego dyskursu przeplata się z cynicznym nazywaniem rzeczy po imieniu. Znakomite poczucie komizmu (czarny humor obok inteligentnego). Wynalazcze neologizmy. Seksualizm Witkacego miał być „absolutnie ujednolicony, miał prowadzić do zbydlęcenia ludzkości”. W obydwu powieściach („Nienasycenie” i „Pożegnanie jesieni”) przeważa tonacja beznadziei (należy pamiętać o jego samobójczej śmierci 18.9.1939). W powieściach daje wyraz swojej wizji świata.

1932- 1939

13.DOMINANTY NOWEGO OKRESU

Cezura w rozwoju prozy XXlecia przypada na rok 1932, bo:

-pojawia się fala debiutantów ( także starsze debiuty, na które po postu przyszedł czas np.: Helena Boguszewska, Bruno Schultz i Pola Gojawińska) Gombrowicz, Breza, Pietak.

-gwałtowny zwrot prozy ku współczesnej problematyce społecznej dokonany w duchu radykalizmu, realizmu i autentyzmu.

Tendencje prozy:

- wzrost poczucia obowiązku wobec społeczeństwa

- zwrot ku realizmowi formalnemu

- imitatorska koncepcja świata przedstawionego

• powieść o odcieniu lewicowym, społecznym, łączyła Nałkowską z Zegdłowiczem.

(Najważniejszą powieścią antysanacyjną jest „Kariera Nikodema Dyzmy” Tadeusza Dołęgi- Mostowicza) Powieści charakteryzuje smutek, pesymizm są to pozostałości po katastrofizmie. Wielkiego znaczenia nabiera temat seksu- turpistyczny, brutalny, ale ideologiczny, autorzy walczą o swobody seksualne. Fascynacja psychiką kobiety i psychiką dziecka.

14.USPOŁECZNIONA PROZA EKSPRESJONIZUJĄCA

Proza bliższa naturalizmowi i psychologicznemu realizmowi. Przesunięcie ku problematyce społecznej. Punktem wyjścia są wielkie idee- patriotyzm!!, przeniknięte moralizmem, irracjonalizmem i ewangelicznością. Nie jest najważniejszy konkret społeczny. Bohaterem nie jest klasa społeczna ale bohater- jednostka, symbol.

Andrzej Strug- autor „Żółtego Krzyża”(1932-33). Powieść zawiera typowy dla tego pisarza oniryczny klimat, halucynacjonizm, pojawiają się niesamowite zjawiska psychiczne (rozdwojenie jaźni, zdolności telepatyczne u niektórych postaci). Jest to powieść sensacyjno- szpiegowska, o bujnej, skomplikowanej fabule. Charakterystyczny motyw szpiega, który wchodzi w cudzą skórę. Akcja toczy się na zachodnim froncie i jest wielkim ostrzeżeniem przed II wojna światową. Symbolem zbrodniczości jest zamordowanie aktorki filmowej pod zarzutem szpiegostwa (dosyć częsty motyw ówczesnych powieści).

Anatol Stern- debiut prozatorski niedawnego futurysty- „Namiętny pielgrzym”(1933). Patronatem tej powieści jest Dostojewski. Jest to powieść kryminalna, pojawia się w niej diabeł, bohater jest mordercą, rozważa swój czyn i dochodzi do wniosku, że źle zrobił i popełnia samobójstwo, czyli sam się karze.

Ewa Szelzburg- Zarembina- „Wędrówki Joanny” (1935) i „Ludzie z wosku” (1936) otwierają dłuższy cykl- dialog. Powieści te dzieją się w rzeczywistości silnie nasyconej konkretem, uszczegółowionej, zmysłowej, ale lekko podważonej przez stereotypy ludowej baśni grozy. Często pojawiają się widzenia senne. Zmorą na pół baśniową Joanny było jej dzieciństwo.

Emil Zegadłowicz- fabularnie kontynuuje swoją trylogie o Mikołaju Srebrempisanym w nowej powieści „Zmory” (1935). Historia Mikołaja, gdy ten uczęszczał do galicyjskiej szkoły. Silne napiętnowanie systemu szkolnictwa sprzed wojny, ale także brutalne ukazanie okresu dojrzewania płciowego i inicjacji seksualnej, z charakterystyczną dla Zegadłowicza ofuśnością i brutalnością. Kolejną powieścią są „Motory” (1938)- bohater ma sugestywne imię i od razy wiadomo czym się najchętniej zajmuje- Fałn. Przedstawia niewybredną filozofię seksu: ma 9 kochanek-9 muz-motorów przydającej mu energii twórczej. Cechuje tę powieść wulgarny naturalizm. Ostatnią powieścią jest „Martwe morze”(1939), które jest przesiąknięte ideami komunizmu, dominuje turpistyczny naturalizm, tym razem nie seks (nie jęczeć!) ale pokazanie smutnego życia szarego człowieka.

Józef Wittlin- „Sól ziemi”(1936) stanowi pierwszą część nieukończonej „Powieści o cierpliwym piechurze”. Emanuje antymilitaryzmem, moralistycznym patriotyzmem. Bohaterem jest prostaczek piotr Niewiadomski, który jest posługaczem na małej stacji kolejowej. Wittlin ukazuje losu, nie wspaniałego bohatera, ale „mięsa armatniego”. Mistrzowsko zespala dwa bieguny: epicki patos łączy z wyrafinowana ironią, realistyczną wizję świata z jego mitologizacją, stylistyczna prostotę z bogata stylistyką. Dwaj bohaterowie dobry- sierota żołnierz- Piotr Niewiadomski, zły- feldfebel Bachmatiuk, wcielenie ducha koszar.

Leon Chwistek- „Pałace Boga” (1932?33?39?) to powieść o zbawcach niosącym ludziom posłanie miłości. Stylistycznie przemieszanie powieściopisarstwa z traktatem ze wskazaniem na traktat. Jest to ostra krytyka ówczesnego świata. Posługuje się konwencja filozoficznego dialogu. Zawiera część krytyczną i część pochwalna, utopijna wizję cudownego świata ludzkiego, gdzie mogą się rozwijać intelektualnie i artystycznie. Bohaterem jest zbawca ludzkości Irydion Poniflet.

Zygmunt Nowakowski- „Błękitna kotwica”(1939) porusza podobny problem co powieść wyżej. Zbawicielem jest major Gorzeń, któremu najpierw udaje się zelektryzować tłum swoimi prelekcjami o miłości, ale ponosi ostatecznie klęskę, gdy tłum, który do tej pory go wielbił odwraca się od niego.

15.PROZA REALIZMU SPOLECZNEGO

Ten nurt cechowała, jak sama nazwa wskazuje, walka o poprawę sytuacji społecznej ubogich klas społecznych, pokazanie biedy, nieszczęść etc. Czyli jacy biedni są ci biedacy.

Juliusz Kaden- napisał w 1933 roku powieść fabularnie nawiązującą do „Czarnych skrzydeł”- „Mateusza Bigdę”. Jest to literacka transpozycja tzw. Paktu lanckorońskiego. Także zgodnie z duchem czasu zajął się polityką chłopską. Charakterystyczna jest dla tego pisarza siła wyrazu, brutalność języka i zanimilizowanie cech bohaterów. Jest to niezwykle ostry pamflet polityczny, który starał się choć częściowo usprawiedliwić przyczyny zamachu majowego.

Na szczególne zainteresowanie zasługuje rozwój nowych form, w których mieściły się kategorie historycznoliterackie lub gatunkowe jak populizm, neonaturalizm, autentyzm jest to tak zwany mały realizm. Pojawiają się tu powieści środowiskowe lub reportażowe. Autorzy starają się uprawdopodobnić świat przedstawiony, człowiek przedstawiony jest w gromadzie, nie ma bohaterów indywidualnych. Razem z cyklem powieści tego nurtu wkraczamy na teren PRZEDMIEŚCIA. Jego programowe postulaty najpełniej zostały zrealizowane w zbiorowej powieści pod tym samym tytułem z roku 1934. Książka ta została zaopatrzona we wstęp autorstwa Haliny Krahelskiej i zawierała prace Heleny Boguszewskiej, Jerzego Kornackiego (założyciele grupy), Gustawa Morcinka, Zofii Nałkowskiej. Wiele z nich miało charakter migawek reportażowych z życia proletariatu, co podkreślały tytuły trzech części książki: „Podróże po Warszawie”- furmanką, tramwajem, ulicami, chodnikami, karuzelą, „Prace i ludzie”- szofer, krawcy, złodzieje, kabalarka, górnicy, hutnicy, handlarka, „Biedy”- dzieci, domu, matki, zredukowanych, bezrobotnych, bezdomnych i głodnych. Założyciele grupy napisali razem kilka powieści o postulowanej treści, Średnio udane ze względu na rozbieżność stylów i charakteru pisania (dziwaczność autora i wytrawna prostota autorki) „Jadą wozy z cegłą”(1934), „Wisła”- powieść oparta na studiach w terenie(1935) i cykl powieściowy „Polonez”(1936-39).

Jan Brzoza- (debiutował w 1933 roku „Pamiętnikiem bezrobotnego”) W 1936 wydał „Dzieci”- rodzaj reportażu z życia lwowskich gazeciarzy. Druga powieść z 1938 roku „Budowali gmach” to historia budowy czynszowej kamienicy, rzecz o pracy, ale i o strajku.

Wanda Wasilewska- „Oblicze dnia”(1934) to powieść- reportaż jak zaznacza sama autorka w podtytule, powieść wzywa do rewolucji i kończy się jej entuzjastycznym opisem.

Nowe zagadnienie to populistyczna proza o tematyce chłopskiej.

Jan Wiktor- „Wierzby nad Sekwaną”(1933) oparta na studiach w terenie powieść o losach chłopa, który wyemigrował do Francji. Bardziej wyważona w swoich artystycznych efektach jest kolejna powieść „Orka na ugorze”(1935). Jest to naturalistyczno- reportażowa monografia gromady wiejskiej. Pokazuje walkę klasowa wsi. We wszystkich tych utworach i im podobnych przeważa bohater zbiorowy, narracja trzecioosobowa prowadzona z punktu widzenia mieszkańca wsi, autentyzm, brutalność w przedstawieniu życia. Na tym tle odcina się powieść Jalu Kurka „Grypa szaleje w Naprawie” (1934) tętniąca aktualnością. Symbolem tego jak źle się dzieje w polskiej wsi jest grupa, która dziesiątkuje mieszkańców wsi. Do pisarzy realizmu społecznego można dołączyć także Gustawa Morcinka, który niemal całą swoją twórczość poświęcił Śląskowi i środowisku górniczemu. „Wyrąbany chodnik”(1931-1932) to zbeletryzowana historia walki Ślązaków z niemieckim uciskiem przed IWŚ. Zgodnie z programem Przedmieścia proza realizmu społecznego była nastawiona przede wszystkim na opis warstw i środowisk upośledzonych (zarówno duchowo jak i materialnie), ale miała także swoją odmianę inteligencką. Bezrobocie dotykało nie tylko chłopstwa, ale szerzyło się też w klasach wykształconych. Tu zaliczamy takie powieści jak: „Anielcia i życie” Heleny Boguszewskiej i „Dni powszednie państwa Kowalskich” Marii Kuncewiczowej. Obie panie dały początek nowej powieści- radiowej. Ich utwory były odczytywane fragmentami w radiu. Ich konstrukcja narratorska jest częściowo lub całkowicie podporządkowana wymogom radiowym, a więc przeważają dialogi, a narrator wprowadza słuchaczy w realia i sytuacje, każdego odcinka. Wszystkie te powieści dały początek zainteresowaniu literatury szarym człowiekiem. Dalej mamy skrzyżowanie społecznej egzotyki z inteligenckością- środowisko pisarzy i artystów.

Maria Kuncewiczowa-„Dwa księżyce”(1933)- autorka wprowadziła dyskretny liryzm i malarskie spojrzenie do reportażu z życia małego miasteczka- Kazimierza nad Wisłą. Skonstruowany na zasadzie kontrastu między środowiskiem miejskim i barwna cyganerią. Jest to książka pełna litości i współczucia dla ludzkich nieszczęść, ale zachowuje rezerwę wobec problematyki społ- politycznej.

Zbigniew Unilowski- „Wspólny pokój”(1932) to obraz cyganerii lat kryzysu, nędzy.

16.PROZA REALIZMU PSYCHOLOGICZNEGO

Ten nurt kładzie nacisk na pesymistyczne koncepcje ludzkiego losu. Ciemna tonacja.

Pola Gojawiczyńskia- warszawska dylogia „Dziewczęta z Nowolipek”(1935) i „Rajska jabłoń”(1937). Są to autentyczne powieści środowiskowe o zbiorowym bohaterze, ale także literackie autobiograficzne wspomnienia z lat dziecinnych i młodzieńczych. Bardzo częstym wówczas tematem były przeżycia wojenne, kariera ekslagionisty czy zbrodnia żywcem wzięta z gazety. Autorka posługuje się mową pozornie zależną. Jej piórem rządzi dyskrecja i pełen współczucia szacunek dla człowieka.

Pojawia się coraz częściej pojedynczy, męski bohater. Powieści są stylizowane na dziecięcą i młodzieńczą mentalność. Majstersztyk w tej kategorii to „Przylądek Dobrej Nadziei”(1931), „Rubikon”(1935) Zygmunta Nowakowskiego, czy dwa cykle Michała Rusinka „Burza nad brukiem”(1932) i „Człowiek z bramy”(1934). Trochę amerykańska konwencja przemiany losów bohatera- od pucybuta do milionera. Inaczej u Melchiora Wańkowicza w jawnie pamiętnikarskich „Szczenięcych latach”(1934). Jako studia psychologiczne wysuwają się tu na plan pierwszy powieści rozwojowe: „Ma lat 22” (1936) Tadeusza Peipera i „Niebo w płomieniach” (1936) Jana Parandowskiego. Bohaterów tych powieści nurtują problemy filozofii życia, postawy światopoglądowej, autokreacji. Naturą refleksyjną jest także bohater (Albin)„Mitów rodzinnych” (1938) Adama Ważyka. Chłopak niedawno wyrosły z dzieciństwa już myśli o filozofii.

Trzy analizy psychiki kobiecej- 3 portrety- biografie.

-Helena Boguszewska- „Całe życie Sabiny”(1934)

-Maria Kuncewiczowa- „Cudzoziemka”(1936)

-Aniela Gruszecka- „Przygoda w nieznanym kraju”(1933)

„CżS” i „C” to powieści o dwóch planach czasowych: teraźniejszym- akcja i przeszłym- wspomnienia głównych bohaterek. W pierwszej jest to paromiesięczny okres śmiertelnie choroby, w drugiej jest to ostatni dzień z życia. Powieści są rodzajem obrachunku z własnym życiem. Historia kobiety przeciętnej- Sabina i wyjątkowej- Róży. Natomiast „Pwnk” analizują psychikę artystki, plastyczki. Formalnie bardziej tradycyjna w sposobie narracji bardziej obiektywna. Pojawia się tu niespotykany dotychczas motyw przyjaźni między dwoma kobietami.

Jarosław Iwaszkiewicz- wydał trzy tomy opowiadań „Panny z Wilka” (1933), „Młyn nad Utratą”(1936) i „Dwa opowiadania”(1938) oraz dwie powieści „Czerwone tarcze”(1934) i „Pasje błędomierskie”(1938). W tonie narratora przejawia się coś na kształt staromodnej poczciwości, co daje się odczuć tym bardziej, że losy wszystkich bohaterów Iwaszkiewicza są tragiczne. Bohaterowie głęboko przezywają problemy metafizyczne, filozoficzne i moralne. „Panny z Wilka”- to traktat o czasie i przemijaniu, w roli pamięci w psychice ludzkiej, o niemożności bycia szczęśliwym. Utwór utrzymany w tonacji łagodnej, pastelowej. „Brzezina”- tu tonacja staje się mroczniejsza, ciemna, naładowana tragizmem. Śmierć przedwczesna jest niezbywalnym elementem ładu rządzącego światem. Łączy się u niego miłość ze śmiercią (Eros i Tanatos). W opowiadaniach późniejszych ciemność jeszcze się pogłębia. Śmierć i miłość jeszcze mocniej się ze sobą wiążą. „Młyn nad Utratą” traktuje o niemożności bycia świętym. Dwóch bohaterów- jeden to pyszny poeta, który ponosi klęskę i na łożu śmierci odmawia przyjęcia komunii świętej, drugi to samotnie borykający się z problemami starszy kolega poety- ginie w obronie ludzkiego życia.

Zofia Nalkowska- „Granica”(1935) i „Niecierpliwi”(1939). (O „Granicy” nie napisał mr. Kwiatkowski nic czego byśmy nie wiedzieli, więc pomijam ten jakże nurtujący inaczej temat. ) W drugiej powieści dominuje wszechogarniający pesymizm, jednolicie czarna tonacja, atmosfera ponurej, nieodwracalnej katastrofy. Występuje nierozdzielny splot miłości i śmierci. Jest to właściwie saga rodzinna, sprasowana i porozrywana na kawałki, przytaczana pospiesznymi skrótami. Pamięć układa się według pewnych tematów : zagadkowych wydarzeń rodzinnych, jakiejś samobójczej śmierci etc. Powieść ta to zwrot ku irracjonalizmowi, poczuciu niewystarczalności. Nałkowska silnie oddziaływała na młodsze pokolenie.

Tadeusz Breza- pod jej wpływem napisał „Adama Grywałdę”(1936). Powieść ta ukazuje życie rodzinne i towarzyskie bogatego mieszczaństwa i ich satelitów. Jego przedstawiciele to dziwacy i nieroby. Ośrodkiem akcji jest zawiązanie romansu homoseksualnego. Breza traktuje homoseksualizm jako rekompensatę za nieudane związki heteroseksualne. Korzysta z narratora- plotkarza, która sam drąży temat, wypytuje bohaterów, ciągnie za języki, szuka informacji, jest bardzo zaangażowany w rozwój fabuły, na końcu jest zdziwiony, że aż tak go to zajęło.

17.NOWATORZY KONSTRUKCJI I MOWATORZY NARRACJI

Spośród nowatorów wyróżniamy dwa gatunki: nowatorstwo narracji i nowatorstwo konstrukcji. Budowanie kunsztownych konstrukcji (ekstrawertycy) opartych na barwnych i oryginalnych metaforach, inwersja czasowa, zmienność punktów widzenia- konstrukcjonizm. Druga grupa nowatorów (introwertycy) skupiają się na monologach, którymi drążą ludzką psychikę, „wnętrzności”.

Konstrukcjoniści: „Zazdrość i medycyna” (1933) Michała Choromańskiego, powieść o charakterze eksperymentatorskim. Autor dba o jej doskonałość konstrukcji, podtrzymuje sztuczność. Fabuła nie jest trudna, wszystko sprowadza się do pytania czy żona zdradziła męża. Odpowiedź- zdradziła, bo oni patrzyli pesymistycznie na świat. Utwór był bestsellerem owych czasów, była to jedna z pierwszych powieści zawodowych, w której najbardziej realistycznymi i fachowymi opisami był przebieg operacji. Całość utrzymana w aurze niesamowitości (wichura pustoszy miasto- jest wróżbą nieszczęść. Niby przypadki nie łącza się z e sobą, ale wszystko prowadzi do nieuchronnej klęski). Tym autorom zależało przede wszystkim na poczytności i zainteresowaniu odbiorcy. Do wybitnego grona, które miało głęboko opinie publiczną i pisało dla grona zwichrowanych na umyśle krytyków literackich po UJ , należeli: Zbigniew Grabowski „Ciszy lasu i twojej ciszy...”(1931) powieść autoanalityczna i autoterapeutyczna, Adam Tarn „Obraz ojca w czterech ramach”(1934) naśladowca Joyce'a, monologi autora i narratora nad problematyka „garderoby duszy”, Adam Ciompa „Duże litery” (1933) eksperyment, próba oddania momentu pierwszej percepcji świata, widzenie malarskie, uwrażliwienie na kształt i kolor.

18.WIELCY MOWATORZY: WITKACY, GOMBROWICZ, SCHULTZ

Najwybitniejszymi pisarzami w okresie nowatorstwa byli ci, którym na nowatorstwie nie zależało. Witkacy w ogóle wyłączył powieść z kategorii dzieł sztuki, Schultz nawiązywał do pogardzanych przez XXlecie konwencji młodopolskich, a Gombrowicz podstawą swojej prozy uczynił przekorną stylizację, w niego treść górowała nad formą.

S.I.Witkiewicz- nie napisał tu niczego na miarę swoich dzieł poprzednich, ale zaszła w jego twórczości pewna zmiana. Nastąpiło przesunięcie akcentu z problematyki historiozoficznej na filozoficzno- etyczną. Napisał powieść, która nie ukazała się drukiem i, o której nikt nic nie wiedział. Utwór pęka od rozważań na temat Tajemniczej Istoty, Ontologią Ogólną, ataków na innych autorów prozy, których wyśmiewa i piętnuje. Witkacy wynosi malarstwo ponad muzykę, obydwie te sztuki kończą się jak filozofia. Ich agonia pasjonuje autora, bardziej nawet niż tło powieści fantastyczno- przyszłościowej. W latach trzydziestych Witkacy przesuwa swoje pasje intelektualne ku filozofii i publicystyce- z odcieniem wychowawczo- moralizatorskim.

Witold Gombrowicz- zadebiutował książką stylizatorsko- nowatorską, zbiorem opowiadań „Pamiętnik z okresu dojrzewania”(1933), w którym igrał z konwencjami, jak fantastyka podróżnicza, dziennik morskiej żeglugi, nowela detektywistyczna, autobiograficzna gawęda o latach młodości + psychologizm rodem z Dostojewskiego. Centralnym pojęciem jakim zajmuje się Gombrowicz jest - FORMA (kategoria, poprzez którą człowiek styka się z innymi ludźmi, poznaje świat, nadaje mu sens, tworzy kulturę, ale zarazem kategoria, która go fałszuje, ogranicza, krępuje) . Gomb. Oscyluje między jej aprobatą i demaskacją. W „Pzod” przeważa narrator bohater duchowo nieukształtowany poszukujący i potykający się o formy. Przygoda z formą kończy się na ogół źle: społecznym odtrąceniem, upokorzeniem towarzyskim, obłędem. Gombrowicz oferuje odbiorcy dwie tonacje: wyzwalającego humoru i mrocznych wstydliwości. Domeną pierwszej była „Ferdudurke”(1937), a drugiej „Pzod”, gdzie sięgał do sfery sado- masochistycznej, ukazywał dziwaczne wynaturzenia i popędy seksualne, badał duchowe okolice zbrodni. W tradycji literackiej nawiązywał do XVIII wiecznej powiastki filozoficznej. W „Pzod” tylko dwa opowiadania dotykały aktualnych problemów zbiorowości: ”Krótki pamiętnik Jakuba Czarnieckiego”- sprawy „inności” ludzi pochodzenia żydowskiego, „Biesiada u hrabiny Kotłubaj”- pasożytniczego charakteru ziemiaństwa. „Ferdydurke” stanowiła satyrę społeczno- kulturową: wyszydzała zacofany system edukacji, naiwne postępowiczostwo obyczajowe sfer inteligenckich, zaskorupiała anachroniczność polskiego dworu w tym idee sentymentalnego bratania się z ludem. (upupieniem Gombrowicz nazywa formę infantylizującą). W „Ferdydurke” Gombrowicz jest krytykiem Formy, ponieważ jest ona powodem alienacji, fałszuje ludzka naturę.

Schultz i Gombrowicz to dwaj partnerzy choć dwa przeciwieństwa pierwszy jest wizjonerem, syntetykiem, ironistą, mitotwórcą, a drugi jest intelektualistą, analitykiem, prześmiewcą i mitodestruktorem. Obydwaj czynią nosicielem piękna to co niedojrzałe, niewyparzone.

Bruno Schultz- „Sklepy cynamonowe”(1934) i „Sanatorium pod Klepsydrą”(1937), oba tomy składają się z opowiadań pisanych w pierwszej osobie, jest to ewokowanie wspomnień z dzieciństwa i wczesnej młodości. Zestawienie dwóch światów ułożonego końca wieku XIX i chaosu wieku XX. Dominująca atmosferą jest oniryzm- najbardziej konsekwentny z całego Dwudziestolecia. W jego opowiadaniach nikt nie śni, one całe są snom podobne. Stworzona przez autora rzeczywistość jest nie tylko oniryczna, ale tez mitopodobna i mityczna. Fantazjotwórstwo dziecka o wybujałej wyobraźni. W przypadku Schulzta głównym bohaterem mitologicznym jest Ojciec, który jest wzorcem do naśladowania, ale też jest najwspanialszy i nieosiągalny.

Głęboki wpływ Schultz miał na Kazimierza Truchanowskiego „Ulica Wszystkich Świętych”(1936) i „Apteka pod Słońcem”(1938) podobna na „Sanatorium...” Schultza. Podobieństwa te dotyczą zarówno fantastycznie onirycznej rzeczywistości, jak i małomiasteczkowych realiów, mitologii rodzinno- domowej, a Ojciec jest tu magiem i mistykiem. Osobne miejsce w kategorii dziwności lat trzydziestych zajmuje „Urlop bosmanmata Jana Kłębucha”(1939) Stefana Flukowskiego- jest to historia powstawania mitu i religii na tle groteskowo odkształconej wsi polskiej. Fantastyczna, mroczna groteska była jednym z ostatnich zdań prozy przedwojennej.

19.PROZA NOWEGO „TRAGICZNEGO POKOLENIA”

Począwszy od 1932 roku zaczynają w prozie ( jak i w poezji) debiutować przedstawiciele tzw. Tragicznego pokolenia, czyli urodzonych 1908-1910- pamiętają wojnę jako traumatyczne przeżycie z dzieciństwa, zostali już wychowani w niepodległej Polski, którą traktują jak rzecz oczywistą, żyją w cieniu chwały swych ojców i dziadów (fascynacja przodkami), a sami nie maja gdzie się zrealizować. Jest to pokolenie bez legendy, ale i bez przyszłości ( cechuje je słabe zdrowie co widać, po artystach, którzy umierają masowo na gruźlicę, biedaczki :P ). Ich proza jest autobiograficzno- pokoleniowa. Cechowało ją liryczne współczucie autora dla bohatera, który nierzadko był w jego wieku, narracja pierwszoosobowa lub personalna, skupiona na wewnętrznym życiu bohatera. Niektóre spośród utworów są kryptopamiętnikami albo kryptodziennikami. W prozie nie ma skompilowanej akcji, powieściowej intrygi. Bohater to człowiek młody, ale już dorosły. Często przeplatane życie teraźniejsze ze wspomnieniami z dzieciństwa. Nacisk padał zawsze na młodość i na współczesność. W ten sposób powstał zbiorowy portret pokolenia, które cierpiało biedę, było bezrobotne, nie mogło znaleźć sobie miejsca w społeczeństwie. Bohaterowie to ludzie słabi i niedojrzali, których prześladuje zły los i choroby (często śmiertelne).

Zbigniew Uniłowski- do 28 roku życia (potem zmarł:)) wydał dwie powieści- „Wspólny pokój”(1932) i „Dwadzieścia lat życia”(1937). Reprezentował neonaturalistyczną odmianę pokoleniowego autobiografistów. Cechuje go turpizm, pesymizm. W „Wp” najdalej posunął autentyzm, ta powieść jest świadectwem z życia środowiska literackiego realnie istniejącej grupy kwadrygantów. Obiektywnie wytyka pijacki tryb życia i bezproduktywność. Jest także studium powolnego umierania. „Dlż” to przykład literackiej autobiografii lat dziecinnych. Pesymistyczny światopogląd. Jest to przykład charakterystycznego dla tego pokolenia pokazania nieszczęśliwych lat dziecinnych (ktoś tu ma jakiś kompleks??  ).

Marian Ruth- Buczkowski- „Tragiczne pokolenie”(1936) jest analizą psychiki i losów jednego z jej reprezentantów. Należy do serii spowiedzi z lat dziecinnych, bohater pierwszoosobowy.

Do tej serii należy także:

Stefan Otwinowski- „Życie trwa cztery dni”(1936)- opis czterech dni, które wstrząsnęły życiem bohatera (niespodziewana śmierć ojca i jego pogrzeb).

Józef Morton- „Spowiedź”(1937)- zapoczątkowała autobiograficzno- liryczny nurt chłopski. Pisana trochę nieporadnie. Bohater- narrator ciężko chory umiera pisząc ostatnie stronice tej powieści (oj, bo się popłaczę!).

Stanisław Piętak- „Młodość Jasia Kunefała”(1938) + następna, słabsza powieść „Białowiejskie noce”(1939)- to odwołanie do chętnie wykorzystywanego przez młodych pisarzy motywu marzenia sennego. Używał go tak wprawnie, że ciężko się połapać co jest jawą, a co snem. Zwano go „chłopskim- nadrealistą”. „MJK” jest powieścią o dojrzewaniu, to portret artysty z młodości, konkretnie jest to portret pisarza. Jest to także powieść o rodowodzie bohatera, rodzaj rodzinnej sagi pełnej niezwykłych, zmitologizowanych postaci.

Adolf Rudnicki- „Szczury”(1932)- tu zamanifestowała się najwyraźniej nieporadność młodego pokolenia (chronologicznie jest to pierwsza powieść tego pokolenia) jego wewnętrzna niemożność osiągnięcia dojrzałości, oderwanie od fascynacji ojcem.

Jerzy Andrzejewski- „Drogi nieuniknionych”(1936)- opowieść młodego bohatera o jego nieudanym życiu, biedzie i bezrobocie. ALE: autor jest jak najdalszy od identyfikowania się z bohaterem, zdecydowanie „negatywnym”, pojawia się tu problematyka moralna. Drugi utwór „Ład serca”(1938) postawiła autora w zdecydowanej opozycji wobec kolegów z tego pokolenia. Cechuje się precyzyjną, kunsztowną konstrukcją, lekceważy fabułę życiorysu, pojawia się skomplikowana wielowątkowość, intrygi, zagadkowość powieści kryminalnej. Jest to powieść- dramat, ale zarazem moralitet, podejmuje problem moralny odpowiedzialności za własne życie. Akcja toczy się na zapadłej białoruskiej wsi w ciągu jednej nocy, centralnym miejscem fabularnym jest popełniona zbrodnia. Ukazana zostaje walka między dobrem i złem o dusze człowieka, rozważania wewnętrzne w kwestii słuszności czynu.

20.POWIEŚĆ HISTORYCZNA

O ile w latach 1918-1932 ignorowano powieść historyczną, o tyle od 1932 roku zaczęto się nią na nowo zachwycać i doceniać jej walory. Podejmowano kwestie historyczne zarówno Polski i Europy. Dbano o wierzytelność, korzystano z materiałów historycznych, cytatów, fragmentów prac naukowych. Głównymi bohaterami czyniono wielkie postacie historyczne, treść inkrustowano cytatami ze źródeł, podawano bibliografię. Do nurtu rodzimego należą książki o krzyżowcach Zofii Kossak- Szczuckiej, „Żelazna korona” Heleny Malewskiej, „Aecjusz, ostatni Rzymianin”, Teodora Parnickiego. Do nurtu europejskiego zaliczamy „Kordian i cham” Kruczkowskiego, opowieści biograficzne Berenta „Rumieńce wolności” i „ Uroki” Tadeusza Kudlińskiego.

Osobne miejsce należy wymienić dla „Dysku Olimpijskiego”(1933) Jana Parandowskiego. Znajduje się ona między dwoma gatunkami: powieści i wysokiej klasy literatury pauperyzacji. Zajmuje się także bardzo modnym wówczas tematem sportu, tyle, że oczywiście helleńskiego. Treść to opisanie jednej z Olimpiad. Z tematyką sportu związana jest też powieść Hanny Malewskiej „Wiosna grecka”, która także podejmuje motyw igrzysk olimpijskich i sportowej młodości Platona.

Powieść historyczna mogła nareszcie rozejrzeć się po świecie (po romantycznym zapatrzeniu w siebie). Uwaga pisarzy skupiła się wokół problemu Europy jako całości kulturowej i politycznej. Solidarnie we wszystkich powieściach przejawia się obawa wobec Wschodu zarówno „żółtego” jak i „czerwonego”.

Nurt rodzimy

Zofia Kossak Szczucka- „Krzyżowcy”(1935)- jest to zbeletryzowana historia tego okresu ze wskazaniem na fakt, że Polacy też brali udział w wyprawach krzyżowych, i że jest to także nasza historia. Główny cel to pokazanie Polski na tle Europy, aby uwydatnić świadomość przynależności. Formalny bohater- Imko Strzegonia, po powrocie z dalekich, egzotycznych krajów, z krwawych wypraw, osiada na wsi i zajmuje się wypasaniem krów, a wszelkie przemyślenia i wspomnienia, a także przeżycia spływają po nim jak po kaczce. Utwór ten napisany jest z wielkim rozmachem epickim.

Jarosław Iwaszkiewicz- „Czerwone tarcze”(1934) to powieść swobodnie traktująca fakty historyczne. Autor zrezygnował ze stylizowania języka na średniowieczny (bo to czasy wypraw krzyżowych), więc jacyś tam piastowcy rycerze mówią językiem inteligencji dwudziestowiecznej. Pokazuje Polski dramat wielkości i władzy, a także myślenie iż cel uświęca środki. Duży nacisk na Polską historię, tutaj, odwrotnie niż u Szczuckiej, to Polska ma centralne miejsce a Europa jest tłem rozważań nad jej historią.

Hanna Malewska- „Żelazna korona”(1937)- to rzecz o trudzie panowania. Przytacza historie królów i władców etc. Aha, autorka naszpikowała utwór treściami religijnymi, chrześcijańska hierarchią wartości.

Teodor Parnicki- „Aecjusz, ostatni Rzymianin”(1937)- światło wyraźnie skierowane na bohatera. Jest to dzieło analizy psychologicznej postaci i śmiałym seksem. Jest to powieść o zdobywaniu władzy i o grze politycznej, jest też powieścią o ostatnim Herkulesie, podtrzymującym walące się filary imperium.

Nurt europejski

Leon Kruczkowski- „Kordian i cham”(1932)- formalnym bohaterem jest postać autentyczna, młody wiejski nauczyciel, chłop z pochodzenia i obrońca chłopów- Kazimierz Deczyński ( jego pamiętnik „Opis życia wieśniaka polskiego”(1907) jest podstawą tej powieści). Jest to przykład realizacji realizmu społecznego w jego historycznej wersji. Właściwym bohaterem książki jest warstwa chłopska w epoce Królestwa Kongresowego, głównym antagonistą jest gnębiąca chłopstwo szlachta. Jest jeszcze motyw konfliktu klasowo- patriotycznego. Złośliwy podchorąży ( w tej roli wcielenie Kordiana- osobliwy policzek dla poezji romantycznej) gnębi chłopa.

Tadeusz Kudliński- „Rumieńce wolności”(1937) i „Uroki”(1938)- powieści układają się w rozległą panoramę kościuszkowsko- napoleońskiej epoki polskich walk wyzwoleńczych. Głównymi bohaterami są wielcy, historyczni wodzowie narodu, a jedyny watek prywatny prezentuje postać szarego żołnierza. Wybrał trzech protagonistów swojego cyklu- Kościuszkę, księcia Józefa i księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Natomiast głównym napięciem fabularny i ideowym w „Urokach” to napięcie między Poniatowskim i Czartoryskim i ich złudzeniami związanymi z teoretycznymi sprzymierzeńcami cesarzami- Napoleonem i Aleksandrem. Powieści te to monografia kościuszkowsko- napoleońskiej epoki. Cechuje je głęboki pesymizm epoki, w której Polska to traciła to zyskiwała niepodległość.

Herminia Neglerowa- „Krauzowie i inni”(1936)- powieść podobna do „Nocy i dni” Dabrowskiej. Powieść rozpoczyna się w latach młodości poprzedniego pokolenia, codzienność dominuje nad historią, saga rodzinna ściśle splata się z życiem politycznym kraju. Nie jest to więc powieść- rzeka. Akcja ich zamyka się w latach 1865- 1867, toczy się w przełomowym dla Galicji okresie. Ukazuje wymianę panujących wzorców osobowości- romantyka zastępuje realista, spiskowca- organicznik, ofiarnika- człowiek sukcesu. W powieści po raz pierwszy śmiało pokazana jest kariera i sukces. Do tej pory były podejrzane moralnie, związane z oszustwem, kombinatorstwem, czy nieczystym sumieniem.

Antoni Słonimski- „Dwa krańce świata”(1937) przedstawiciel science- fiction. W owych czasach fantastyka naukowa odgrywała rolę służebną, mówiła o dalszym rozwoju aktualnej sytuacji politycznej. Spowodowana „Niebieskimi Promieniami” śmierci zagłada ludzkości oznaczała zbliżający się nieuchronnie kataklizm wojenny. Sprawcą zagłady miał być szalony naukowiec, zwyrodniały wynalazca, grafoman i wróg piękna Retlich (nieprzypadkowo anagram Hitler). Jest to katastrofizm zaprawiony humorem.

IV. DRAMATY

1.UWAGI OGÓLNE

2.CHRONOLOGIA

Nagle wszyscy staja się odkrywczy i dochodzą do wniosku, że dramat to teatr, że najważniejszą osobą, nie jest dramaturg, ale reżyser- scenograf. Teatr zostaje uznany za sztukę, wraca się mu jego sztuczność. Cechuje go deziluzjonizm, kubizm, futuryzm, awangardowy antyrealizm. Z chronologią różnie to bywa, bo było kilka odmian i każda rozwijała się w swoim własnym, prywatnym- osobistym czasie. Kształtują się one jednak według podobnej dynamiki rozwojowej. Dają się tu wyznaczyć:

1. okres dominacji prądów awangardowych, antyrealistycznych trwających do około 1926 roku

2. okres środkowy, zachodzący na początek lat trzydziestych, kiedy to w nurtach nowatorskich dokonuje się zwrot ku problematyce społecznej, a zarazem do jej presji na komunikatywność

3. okres ostatni, w którym wzmagają się tendencje realistyczne i zainteresowanie psychologiczne

3.DRAMATURGIA WITKACEGO

Dramaty Witkacego były wystawiane często, ale drukowano je później lub wcale. Na dramaturgię artysty składa się 21 dramatów, z czego w roku 1921 napisał ich 6, w 1920- 4, 1922-3, 1923-3. Stanowi jedno z najbardziej rewolucyjnych- estetyczno- literackich- dokonań Dwudziestolecia. Charakteryzuje się ekspresjonizmem, formizmem, dadaizmem, nadrealizmem. Witkacy łączy metaforyczność z katastrofizmem. Można go sklasyfikować jako sługę Teorii Czystej Formy i twórcę witkacyzmu. Właściwym celem sztuki według TCzF jest doznanie uczucia metafizycznego, które dramaturg może wyzwolić poprzez deformacje logiki akcji i psychologii postaci. Częstym tematem są przeżycia religijne, wizje, zmartwychwstanie, satanizm. Witkacyzm wzbogaca TczF o elementy fascynacji złem. Elementy ludyzmu wzbogaca o komizm, parodię, groteskę, błazenadę. Porusza zagadnienia społeczne. Przedziwny świat dramatów Witkacego istnieje na pograniczu snu, jest szokująco bezceremonialny, wyposażony w elementy grozy, podkręconej brutalnością, okrucieństwem. Tytuły kilku dramatów: „Maciej Korbowy i Bellatrix”, „Szalona lokomotywa”(wyst.1967)- dwaj zbrodniarze przebrani za maszynistów, kierują pociągiem w szaleńczym tempie, „Gyubal Wahazar”(wyst.1966), „Hyrkan IV” (wyst.1933), „Janulka, córka Fizdejki”(wyst.1974), „Sonata Belzebuba”. W jego utworach pojawia się satanizm, duchy, wizje, częsty jest motyw rewolucji, władzy, tyranii, fascynacja egzotyką etc. Najwybitniejszym dramatem okazali się „Szewcy”(pwdr. 1948, wyst.1957)- obok komunizmu i kapitalizmu pojawia się tu jeszcze trzecie zagrożenie - faszyzm. Utwór ma najmniej wspólnego z TczF. Odnajdujemy tu niesamowity komizm sytuacyjny, specyficzny język Witkacego, zbrutalizowany i metafizyczno- seksualne obsesje. Jets to świat rewolucji oglądany od wewnątrz, panuje jakaś bezduszna, anonimowa dyktatura. Mamy tu do czynienia ze sprawa chłopską i problemem krwawej walki o władzę w samym obozie rewolucyjnym.

4.INNE DRAMATY AWANGARDOWE

Utwory Tytusa Czyżewskiego, Tadeusza Peipera, Witolda Wandurskiego, Brunona Jasińskiego. Łączy ich agresywny antytradyzjonalizm, antyrealizm, groteskowość, burleska. Różni rozumienie roli eksperymentu.

Tytus Czyżewski- z dramaturgią Witkacego sąsiadują trzy utwory tego artysty- „Osioł i słońce w metamorfozie”(wyst.1921), „Włamywacz z lepszego towarzystwa”, „Wąż, Orfeusz i Eurydyka” (oba wyst. 1922). Są to jednak błahostki. Pierwsza z nich to dość płaska satyra literacka ujęta w formę humorystycznego apologu zwierzęcego, w dwóch następnych wyraźnie widać formalizm, dramat zdominowany treścią, fascynacja nowoczesną treścią w sposób biologiczny. Bardzo ważny w dramacie awangardowym motyw manekina

Tadeusz Peiper- „Szósta!Szósta!”(prawd.1925, wyst. 1974), zdominowana przez inscenizację i scenografię. Oryginalna konstrukcja czasu- część druga dzieje się przed zakończeniem części pierwszej, Efekt psuje błahość treści- zamkniecie autora powieści by nie mógł zanieść swego nowego dzieła do drukarni.

Witold Wandurski- „Śmierć na gruszy”(wyst. 1923, prwdr.1958)- zabawa sceniczna, w tekście zapisane są odgłosy z widowni + prawo ich uaktualniania, zbiorowa reakcja publiczności. Rozbijanie iluzji teatralnej. Treść opiera się na motywach folklorystycznych, starej ludowej baśni o uwięzieniu śmierci i ściągnięciu na ludzkość plagi nieumierania.

Bruno Jasieński- „Bal manekinów” (po rosyjsku 1931, po polsku 1957)- jest to satyro- groteskowy dramat atakujący świat wielkiego kapitalizmu, pojawia się motyw fantastycznie ożywionych manekinów, które podsłuchują rozmowy ludzi i nieobeznane z konwenansami naśmiewają się z nich.

Witold Gombrowicz- „Iwona, księżniczka Burgunda” (pwdr. „Skamander” 1938, wyst. 1959)- swobodny język kolokwialny, są to badania nad psychologią międzyludzką, ukazuje pozbawioną formy, niewydarzoną pannicę, która wprowadza zamęt w pałacu. Oświadcza się jej książe, ale we wszystkich wywołuje wspomnienia wstydliwych sekretów, wzmaga zbrodnicze instynkty i zostaje zamordowana. Wbrew wszystkiemu Iwona jest symbolem seksu (jak to jest symbol seksu to ja się obawiam o przyszłość Polaków...!  ). Uważano, że ta nieforemna postać była muzą Gombrowicza.

5.DRAMAT EKSPRESJONIZUJĄCO- POSTMODERNISTYCZNY

Jest to kontynuacyjność w stosunku do Młodej Polski, jej symbolizmu, wielosłownej stylistyki, antyrealizmu, rewolucjonizmu, jej patetycznej i wielosłownej stylistyki brzmiącej jak anachronizm w Dwudziestoleciu. Jest to bowiem nowatorstwo choć trochę staromodne. Głównymi dominantami tego nurtu jest moralizm, buntownicza religijność, przywódczy indywidualizm, forma misteryjna lub moralitetowa, pewne osłabienie dramatycznego napięcia, luźność kompozycji, wtargnięcie do dramatu retoryki i liryki, symbolizm i alegoryczność zarówno akcji jak i postaci. Nurtowi temu przyświeca myśl o wielkim odrodzeniu duchowym, moralnym społeczeństwa. Konkret historyczny pojawia się rzadko. Przeważa abstrakcyjny czas moralitetu, święty podczas misterium, powrotny czas mitu, umowny czas legend i baśni. Proza poetycka.

Jerzy Hulewicz- „Kain”(pwdr. 1920)- dzielił się nie na akty, ale na „zjawy”, jest to sztuka symboliczno- alegoryczna, scenografia podkreślała umowność, uniwersalność i mityczna ponadczasowość toczącej się akcji, gra aktorów oparta na geście, najbardziej ekspresjonistyczny przejaw religii ducha walczącego z materią. Inne dramaty „Bolesław Śmiały”(1920), „Joachim Achim” (1922)- pojawia się tu motyw ducha i walki z Kościołem.

Emil Zegadłowicz- „Nawiedzeni” (1924)- bohaterem jest naiwny prostaczek Boży, apostoł miłości, nawiedzony pomyleniec. Sztuka ta należy do misteriów. Jej bohater umiera zamiast Chrystusa. Charakterystyczna ludowość- napisana gwarą. Inne utwory „Wigilia”, „Głaz graniczny”, „Łyżki i księżyc”.

Karol Hubert Rostworowski- „Miłosierdzie” (1920)- dramat otwiera serię ekspresjonistycznych misteriów. Jest to widowisko pasyjne, miejsce Chrystusa na krzyżu, zajęło Miłosierdzie. Rewolucje wywołał Włóczęga. Osoby misterium dzielą się na niebian, ziemian, piekielników. Krytycyzm do warstw rządzących zarysował się w „Zmartwychwstaniu” (1923). Ściąga Micka z pomnika i wpuszcza w tłum, a nasz wieszcz nagabuje tłumy, naucza i gromi i jeździ po arystokracji. Dramat zawiera cytaty z Micka, nazwy poszczególnych części: godzina miłości, przestrogi i rozpaczy.

Jarosław Iwaszkiewicz- „Kwidam” (1921) jest to parafraza średniowiecznego moralitetu angielskiego o samotności człowieka wobec śmierci.

Andrzej Rybicki- „Kostium arlekina” (wyst. 1927, dr. 1931)- pisarz jest eksploratorem psychologicznej niezwykłości, posługuje się nastrojową i nieco przestarzałą symboliką i teraźniejszością. Dramat ten jest nowatorski w duchu ekspresjonizmu. Autor dzieli scenę na dwie części na pierwszej dzieje się akcja, na drugiej pantomima symbolizująca stany psychiczne i myśli bohaterów dramatu.

Felicja Kruszewska- „Sen”(1927)- próba konsekwentnego operowania technika snu, fascynacja technika połączyła się z ekspresjonistycznym zamiłowaniem do alegorii i do operowania tłumami. Jest to wizja budowy nowej Wieży Babel. Pojawiają się w trakcie budowy komplikacje, dochodzi do przewrotu i po rewolucji, lud znowu kontynuuje budowę.

Ewa Szelzburg- Zarembina- „Ecce homo”(1932)- dramat ekspresjonistyczny powraca do religijności głęboko przepojonej nowoczesną świadomością społeczną. Góruje przykazanie miłości bliźniego. Misterium pasyjne- sztuka oparta na pomyśle co by było gdyby wrócił na ziemię Chrystus- on jest symbolem prawdziwej religii. Dramat ten przepojony jest autentyczną atmosfera społeczną. Autorka ze współczuciem ukazuje ofiary wojny, nobilituje ludzi pogardzanych przez społeczeństwo. „Sygnały” (1933) są już zdecydowanie różne od „Ecce homo”. Pojawia się barok, mieszają się prymitywizm i aktywizm, symbolika religijna i alegoria społeczna: Adam i Ewa sąsiadują z rewolucją, Złoty Cielec z radiofonizacją ludzkości etc.

Ludwik Hieronim Morstin- dwie stylizatorskie sztuki „Rzeczpospolita poetów”(1934) i „Misterium nocy majowej”(wyst. 1936, dr.1938)- pierwsza z nich to odwołanie do „Wesela” Wyspiańskiego. Autor osadza niedbale zapseudobimowane postacie z dworku (bohaterami są poeci „Skamandra”) i wprowadza fantastyczno- symboliczną akcję. Przeniesienie w inny wymiar, gdzie jeden z poetów zostaje władca i pragnie czynić jak najlepiej dla swoich poddanych, jednak zniesienie kary śmierci i wprowadzenie swobód obywatelckich spotyka się z niechęcią. Chłopi chcą potężnej armii i rygoru, rewolucja socjalistyczna wisi na włosku, a władca ponosi klęskę. Drugi dramat to przejaw autentycznego wstrząsu po śmierci Józefa Piłsudskiego pełna aluzji do Micka, do Słowackiego i Szekspira.

30

30

---