Witold Gombrowicz urodził się w 1904 r. w Małoszycach pod Opatowem w rodzinie szlacheckiej. Ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim, studiował też filozofię i ekonomię w Paryżu. Krótko pracował w sądownictwie, po czym całkowicie poświęcił się literaturze. Debiutował zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933), następnie wydał powieść Ferdydurke (1937) docenioną przez krytyków. Przed wojną powstała też sztuka Iwona, księżniczka Burgunda i powieść Opętani. W sierpniu 1939 r. Gombrowicz wyjechał do Argentyny, gdzie spędził dwadzieścia cztery lata, zyskując jednocześnie międzynarodową sławę. Napisał wówczas powieści Ślub, Trans-Atlantyk i Pornografia. Od 1953 r. prowadził wydany później w trzech tomach Dziennik (1957-1966). Związał się z paryską „Kulturą” - to tam właśnie zaczął wychodzić Dziennik i kolejne utwory, a po śmierci pisarza Dzieła zebrane. W 1963 r. Gombrowicz wrócił do Europy, początkowo na stypendium do Berlina Zachodniego, a następnie osiadł we Francji, gdzie mieszkał już do śmierci. Wydał powieść Kosmos, sztukę Operetka i kolejne tomy Dziennika. Zmarł w 1969 r. w Vence we Francji.
„Witold Gombrowicz wielkim pisarzem był…” - tak parafrazując słowa pochodzące spod pióra samego twórcy Ferdydurke, można powiedzieć o Gombrowiczu. Jego twórczość to unikalne zjawisko zajmujące szczególne miejsce w literaturze nie tylko polskiej, ale i światowej. Składają się na nią powieści, opowiadania, dramaty, dzienniki oraz liczne artykuły i felietony. Gombrowicz debiutuje zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania, w którym pojawiają się wątki fantastyczne, później pisze powieść groteskową - Ferdydurke. Przed wojną tworzy jeszcze pierwszy tekst dramatyczny - groteskową również sztukę Iwona, księżniczka Burgunda oraz sensacyjną powieść Opętani. W późniejszych latach powstają jeszcze dwa utwory dramatyczne: Ślub i Operetka oraz powieści Trans-Atlantyk, Pornografia i Kosmos. Przez wiele lat Gombrowicz pisze także swoje Dzienniki, które są nie tylko relacją o życiu pisarza, ale także zbiorem refleksji filozoficznych, literackich czy szerzej kulturowych. M. Głowiński zauważa bardzo istotną cechę pisarstwa Gombrowicza:
[…]jego biografia rozpada się na dwie wyraźne części, czego nie sposób powiedzieć o dziele |
. Kolejne utwory konsekwentnie bowiem poruszają te same problemy, we wszystkich równie mocno zaznacza się postać samego autora. Pisany od 1953 r. Dziennik zaczyna się w następujący sposób:
Poniedziałek: Ja, Wtorek: Ja, Środa: Ja, Czwartek: Ja […] |
Słowa te wiele mówią o całej twórczości Gombrowicza, nie tylko tej wspomnieniowej. Bohater jego wszystkich utworów ma najczęściej cechy samego autora, nosi też jego imię, jest autorem jednego z jego dzieł (Ferdydurke) czy też jest Polakiem mieszkającym w Argentynie (Trans-Atlantyk). Silny autobiografizm to jeden z podstawowych wyznaczników pisarstwa Gombrowicza.
Centralnym zagadnieniem twórczości Gombrowicza, zarówno prozatorskiej, jak i dramatycznej, jest problem formy. Forma - jak pisze J. Kwiatkowiski jest u Gombrowicza -
[…] rozumiana bardzo szeroko […] kategoria, poprzez którą człowiek styka się z ludźmi, poznaje świat, nadaje mu sens, tworzy kulturę. Zarazem jednak - kategoria, która z jednej strony, fałszuje go, z drugiej - ogranicza, krępuje, jest dlań więzieniem. Stąd Gombrowiczowska postawa dialektyczna, oscylująca między aprobatą formy a jej demaskacją i destrukcją, między jej poszukiwaniem, a ucieczką przed nią. |
Społeczne schematy obnaża Ferdydurke, rozrachunek z polskością, ze stereotypowymi zachowaniami właściwymi narodowości polskiej to - z kolei - problem Trans-Atlantyku, konflikt człowieka z formą to również główny temat Ślubu. Człowiek ulega formie, przyjmuje kolejne maski, walczy z nimi i popada w kolejne. Człowiek u Gombrowicza nigdy nie jest sobą, nigdy nie jest autentyczny, określają go zawsze konwencje i schematy wytwarzające się między ludźmi i obejmujące wszystkie dziedziny jego życia. Zadziwiające jest to, że pisarz za czynnik rozwoju w świecie zniewolonym formą uważa niedojrzałość, młodość. To one pozwalają wymykać się formie. Problem niedojrzałości jest więc również jednym z kluczowych w pisarstwie Gombrowicza. Uogólniając można powiedzieć, że w centrum zainteresowań Gombrowicza znajduje się przede wszystkim człowiek - jego tożsamość i relacje łączące go z innymi ludźmi.
Cechą pisarstwa Witolda Gombrowicza jest również gra z tradycją literacką. Pisarz wykorzystuje na swój sposób tematy, motywy, gatunki innych dzieł literatury polskiej i światowej. W Trans-Atlantyku rozrachunek z polskością przeprowadza, odwołując się do gawędy szlacheckiej i stylu Pamiętników J.Ch. Paska, w Ślubie - z kolei - nawiązuje do tragedii szekspirowskiej i teatru romantycznego. Jego Ferdydurke pełna jest cytatów i parafraz utworów począwszy od Dantego, Szekspira, Prousta po polskich twórców takich, jak Karpiński czy Konopnicka. Znajduje się w niej nawet nawiązanie do średniowiecznych Kazań świętokrzyskich.
Z pewnością twórczość Gombrowicza jest niezwykle nowatorska i odważna. Składa się na to jego stosunek do tradycji, groteska i ironia przepełniające i konstruujące jego utwory, a także prowokowanie czytelnika prezentowanym światopoglądem. Gombrowicz to skrajny indywidualista, twórca zdecydowanie niepospolity, prowokator i burzyciel, geniusz… Jego dzieło wymaga skupienia i pogłębionej refleksji, dlatego też możemy stwierdzić, że Gombrowicz, nie tylko wielkim, ale też „trudnym pisarzem był”.