1. Klasyfikacja języków naturalnych

Języki naturalne

Etniczne Pomocnicze

Żywe Martwe Tajne Międzyetniczne

Wegetujące Zrekonstruowane powstałe Sztucznie

Odcyfrowane Naturalnie

Języki etniczne- członkowie społeczeństwa uczą się ich od niemowlęctwa. Te języki są rodowite, nam dane, w nich wyrastamy.

Języki żywe: Przekazywane i używane pokoleniowo, ciągle rozwijające się procesy gramatyczne i leksykalne. Czasem te procesy powodują zanik języka.

Języki martwe- potrafimy je jakoś naukowo opisywać, ale wymarły bezpowrotnie, został po nich tylko ślad ( nie ma śladu, to nie ma też opisu)

1. martwe wegetujące- już się ich nie naucza. Mogły przetrwać dzięki spełnianym funkcjom, niewygasła tradycja użycia, spełniają funkcje pomocnicze. Np. łacina- jako język liturgiczny, z powodów uniwersalistycznych podczas mszy papieskich, jako język pewnych dziedzin wiedzy. Łacina została przechowana jako specyficzny podsystem języka europejskiego (łącznie z greckim)- zapożyczenia leksykalne i gramatyczne. SCS- styl liturgiczny Kościoła prawosławnego prawosławnego greckokatolickiego. Klastyczno chiński- przechował się jako podsystem w koreańskim, japońskim, wietnamskim i chińskim. Do 1919 r. jako jedyny język literatury.

2. Martwe odcyfrowane - Znajomość ich kiedyś zanikła, ale zostały zabytki pisane i potem odczytane przez badaczy. Starożytny Wschód - sumeryjski, arkadyjski, starochiński, staroegipski

3. Martwe zrekonstruowane - Nie ma żadnych śladów pisanych- praindoeuropejski, prasłowiański, chiński archaiczny. Zostały zrekonstruowane przez porównanie języków, które się nie rozwinęły.

Języki pomocnicze - nie ma i nigdy nie było takiej społeczności, która uczyłaby dzieci takiego języka, ma on przyczyny społeczne.

Do porozumiewania się różnych grup służy język między etniczny.

1. tajny- Służy jednej grupie etnicznej do utajnienia komunikacji, formowany jest na podstawie języków etnicznych lub nowo tworzonych, celowo zmienia się w nich znaczenie wyrazów- cechuje go szybka zmienność np. gwara złodziejska- szybko się zmienia, ludzie go odcyfrowują.

Międzyetniczne

1. powstałe w sposób naturalny:

np. PIDGIN- na początku stanowił mieszaninę, upraszczanie zasad gramatycznych i różnych form leksykalnych, by ułatwić naukę

LINGUA FRANKA- zawierał elementy portugalskie do kontaktów europejsko-arabskich i tureckich, wyparł malajski.

RUSSENORS- język rybaków rosyjskich, lapońskich i skandynawskich, na morzu (rosyjsko -norweskich). Pozostały luźne notki i relacje.

2. powstałe w sposób sztuczny - opracowane np. ESPERANTO- genetycznie bliski romańskiemu. Ma uporządkowaną gramatykę.

2. Definicyjne własności języka naturalnego

Język naturalny to taki system znakowy, który umożliwia mówienie i odznaczają się niejednoznacznością. Język naturalny oddziela od innych kodów teoria uniwersalności tematycznej, która głosi, że dzięki językom naturalnym można posługiwać się na wszystkie tematy ( w językach naturalnych można tworzyć nieskończoną ilość zdań ze skończonej ilości znaków). Jednak języki musiały się do tego przystosować. W polszczyźnie do wieku XIII nie prowadzono działalności naukowej i przystosowanie tego języka wymagało wielu zabiegów. Język naturalny, spośród innych języków wyróżnia także to, że dzięki niemu można porozumiewać się ustne. Nie znaleziono języka naturalnego, który nie miałby systemu fonologicznego (jednak jest przykładem język starochiński, którym nie mówi się, używa się go do pisania utworów literackich, gatunków klasycznych; służy do pisania cytatów, maksym; w tym języku jest dużo homofonów, wyrazów jednobrzmiących, brzmiących tak samo jednak o różnym znaczeniu, w postaci ustnej język ten jest niezrozumiały, jest tonalny)-fonetyczność.

Inną cechą wyróżniającą język naturalny jest teoria gramatyczności lub dwuklasowości. Języki naturalne mają gramatykę. Poprzez gramatykę rozumiemy zbiór reguł, które łączą znaki w złożone. Teoria potencjalnej niejednoznaczności przekazów językowych języków naturalnych gwarantują jednoznaczności formułowanych tekstów np. maszyna -znak ten ma kilka znaczeń. Wszystkie te koncepcje są jednak zawodne. Najlepszym wyjściem na sformułowanie definicji języka naturalnego jest połączenie dwóch koncepcji.

3. Problem niejednoznaczności języków naturalnych

Języki naturalne nie gwarantują jednoznaczności formułowanych tekstów np. maszyna ma kilka znaczeń. Ujednoznacznienie języków naturalnych jest niepotrzebne (istnienie wielu zabiegów zapobiegania niejednoznaczności pomaga niekiedy. Przy istnieniu synonimów jest potrzebne do wyjaśnienia i jest to łatwe)niemożliwe ( bo wymaga czynności niewykonalnych tj. uściślenia zdefiniowania znaków języka a także nadaniu innego znaczenia, wymagałoby to redefinicji słowników językowych. Niejednoznaczność języka naturalnego jest codziennością i przyczynia się do rozwoju języka . Ujednoznacznienie języka naturalnego jest niekorzystne- niejednoznaczność jest pewną wartością języka wykorzystywaną w twórczości artystycznej, która często łamie reguły językowe).

4. Definicja znaku (na wybranych przykładach)

Znakami nazywamy zjawiska, które zwracają naszą uwagę na coś zupełnie innego, co znajduje się poza nimi często w całkiem innej dziedzinie rzeczywistości. Istotą znaku jest połączenie dwóch zjawisk: formy oznaczającej, która nas odsyła i treści oznaczanej, na którą nasza uwaga się zwraca. Typowymi znakami są np. sygnały kolejowe. Zbliżając się pociągiem w nocy do stacji, spostrzegamy czerwone światło. Jest to forma znaku, z którą związana jest jego treść, tor zajęty przez inny pociąg; nie ma wjazdu. Sama forma znaku, czerwone światło, jest dla nas czymś tak obojętnym, że istnieje w naszej świadomości tylko jako zastępca treści: tor zajęty. Tę treść uświadamiamy sobie dzięki formie znaku. Znaki są rozumiane w sposób umowny. Materiały znaków mogą być różne.

Znak ma następujące cechy:

1. Wszelki znak jest dostrzegany za pomocą zmysłu ( zmysłowość)- znaki drogowe, barwy, znaki słuchowe, zapachowe.

2. Każdy znak ma nadawcę ( jeżeli znak do nas dociera musi być nadany przez kogoś) Nadawcą może być grupa osób. Jest ono nadane umyślnie. Odbiorcą tego co umyślnie jest nadane jest adresat. Adresatami znaków możemy być my sami.

5. Objawy i obrazy w języku naturalnym

Znaki semantyczne, czyli odsyłające odbiorcę do jakiegoś zjawiska dzielą się na obrazy, czyli sygnały umotywowane i nieumotywowane czyli arbitralne. Forma obrazu zawiera cechy odpowiadające cechom przedstawianego zjawiska, i to w takiej ilości, że odbiorca może zidentyfikować obraz z treścią, opierając się jedynie na tych podobieństwach. Cechy formy są umotywowane, uzasadnione właśnie tym podobieństwem do treści. Natomiast cechy formy sygnałów arbitralnych nie mają nic wspólnego z cechami jego treści, a są z punktu widzenia tej treści nieumotywowane, dowolne. Typowymi obrazami są niektóre twory sztuk plastycznych: rzeźby, malarstwa i grafiki. Zwłaszcza realistyczne portrety, sceny obyczajowe czy pejzaże dają możność precyzyjnego związania formy z przedstawianymi zjawiskami tylko na podstawie podobieństwa cech.

6. Problem konwencjonalności i naturalności znaku językowego

Znaki językowe dzielą się na : naturalne (oznaki i symptomy) i umowne ( sygnały). Znaki umowne dzielą się na obrazy( plakaty, rysunki) i symbole.

Znak naturalny - Zjawisko wywołane przez pewne, naturalne przyczyny i wtórnie pełniące funkcję znaku (jęk oznaczający ból, wydany przez pacjenta). Znak naturalny nie jest wydawany świadomie w celu poinformowania odbiorcy, jest znakiem niezwrotnym. Znak umowny (konwencjonalny) podstawę związku łączącego formę i treść stanowi umowa społeczna, jawna lub niewyrażona, przekazywana przez tradycję. Raz przyjęta konwencja obowiązuje każdego członka społeczności. Język jest zatem systemem znaków umownych, a konwencja dotycząca zasad ich użycia jest wspólna wszystkim członkom.

7. Uzus semiotyczny

Język jest systemem znaków wyrażających pojęcia i dzięki temu można go porównać np. z pismem. Jest on najważniejszym spośród systemów. Można więc wyobrazić sobie naukę badającą życie znaków w obrębie życia społecznego, nazwalibyśmy ją semiologią. Dla funkcjonowania znaku istotny jest uzus semiotyczny - zwyczaj językowy, konwencja, która określa stałe używanie jakiegoś znaku.

Uzus semiotyczny - znają go uczestnicy porozumiewania się. Poznajemy go kiedy się kształcimy i wychowujemy, wszystkie znaki są na nim oparte. Bez jego znajomości nie jest możliwe właściwe interpretowanie znaków.

8. Definicja kodu

Między klasą potencjalnych nadawców i odbiorców istnieje cały zbiór uzusów semiotycznych -czyli kod.

Kod jest to zbiór znaków. Wyraz kod obejmuje wszystkie systemy znaków, które funkcjonują w świecie zwierząt, ludzi i maszyn. Znaki, które wzajemnie warunkują swe istnienie, tworzą system znaków, czyli kod. Kanał informacyjny to droga, którą forma znaku przenika do odbiorcy. Różne postacie jednego i takiego samego kodu realizowane są przy pomocy różnych kanałów informacji nazywamy je subkodami. Rodzaje znaków : 1) symptomy - które są znakami tylko dla odbiorcy 2) sygnały, które są znakami dla nadawcy i odbiorcy.

Znaki dadzą się podzielić na dwie grupy, jedne z nich odnoszą się do samego kanału informacji, czyli drogi przez którą forma znaku przenika do odbiorcy, drugie do funkcji i struktury kodów. Kanałów informacji istnieje tyle ile zmysłów.

10. System i struktura

Każdy język stanowi system. O ile nie jest on całkowicie dowolny i panuje w nim względny porządek, o tyle z tej także przyczyny grupa nie ma kompetencji, by go przekształcić. System ten jest bowiem mechanizmem złożonym; można go uchwycić jedynie na drodze refleksji; ci nawet, którzy codziennie posługują się językiem, wykazują całkowitą nieznajomość tego mechanizmu. Wszelki zbiór znaków objętych jednym kodem reprezentuje system. Jest to skończony zbiór znaków uporządkowanych, jako elementów służących do rozwiązania jakiegoś zadania. Takim systemem jest język naturalny.

Struktura - rozkład cech istotnych między elementami systemu

Strukturalizm - Reguła metodologiczna, zasada systemowości lub relewancji. Każdy badacz powinien traktować badane zjawisko jako system; aby opisać je jako system, należy wybrać i określić cechy istotne z interesującego go punktu widzenia, a nieistotne odrzucić. Jest to własność wszystkich metodologii opisu lingwistycznego.

Zasada systemowości, relewancji- każdy badacz powinien zespół zjawisk traktować za system świadomie. Pewne cechy traktować za relewantne( istotne) i nie relewantne (nieistotne)

Strukturalizm klasyczny- Doktryny językoznawstwa do lat 60 XIX wieku jako dominujące uznawały zasadę relewancji, czyli zasadności. Od późniejszych kierunków różni się tym, że nie przyjęła a opisie języka sztucznych kodów.

Teoria kultury, sztuki, psychologia, filozofia:

Używanie zasady systemowości, używanie pojęć lingwistycznych do zjawisk nie lingwistycznych; słowa, język, tekst.

11. Symbolika i jej główne własności

Znak jest bodźcem, którego działanie na organizm wywołuje pamięciowy obraz innego bodźca. Każdy znak jest skojarzonym bodźcem. Istnieją jednak dwa ogólne typy skojarzeń: znaki naturalne i sztuczne. Pierwsze opierają się na występujących w przyrodzie związkach między zjawiskami, natomiast znaki sztuczne są tworami ludzkimi. Różna jest natura obu tych znaków, pierwsze są reprodukcjami naturalnych cech rzeczywistości - znakami obrazowymi lub ikonicznymi, drugie zaś znakami umownymi czyli symbolami np. fotografie.

Porozumiewanie się implikuje mówiącego słuchacza, komunikat, który mówiący pragnie przekazać słuchaczowi oraz znaki językowe za pośrednictwem, których go przekazuje.

Odniesienie czyli pojęcie znaczone

Symbol Przedmiot-odniesienie

(zarazem forma znacząca i jej obraz akustyczny) czyli rzecz nazwana

Znaki dzielimy na znaki konkrety i typy.

Znak-typ -ma tylko cechy relewantne istotne ze względu na typ np. czarna wstążka noszona

na znak żałoby, jeden uzus semiotyczny.

Symbole- znaki typy o charakterze abstrakcyjnym, nie są dostrzegalne w rzeczywistości.

Symbolika- to zbiór znaków danego kodu, używanych w ciągu długiego czasu. W skład

Przekazu wchodzą tylko niektóre znaki symboliki. Zawiera znaki wybrane przez nadawcę.

Przekaz jest uporządkowany, ma przyjętą kolejność, nie zawiera wszystkich znaków.

A symbolika nie, w niej kolejność nie ma sensu, jest abstrakcyjna, nie są istotne dla niej

Relacje czasowe i przestrzenne. W symbolice znaki -typy występują tylko raz, w przekazie

zaś istotne jest usystematyzowanie znaków.

Symbolika - skończony zbiór znaków- typów, których dotyczy dany kod.

13.Przekaz a symbolika

Między symboliką (np. symboliką języka polskiego) a przekazem sformułowanym w danym kodzie (np. tekstem Pana Tadeusza jako przekazem sformułowanym w języku polskim) zachodzi szereg różnic.

1. symbolika składa się tylko ze znaków typów i w rzeczywistości dostrzegalnej zmysłowo bezpośrednio nie występuje. Natomiast przekazy występują w rzeczywistości fizycznej jako znaki konkrety bezpośrednio dostrzegalne zmysłowo i mających poza cechami istotnymi także cechy nieistotne

2. symbolika jest zbiorem wszystkich znaków danego kodu użytych przez wszystkich użytkowników ciągu dłuższego czasu; natomiast w skład przekazu wchodzą tylko znaki wybrane w obrębie symboliki przez jego nadawcę. Dlatego przekaz nie musi bynajmniej zawierać - a nawet z reguły nie zawiera wszystkich znaków danej symboliki (np. Pan Tadeusz nie zawiera wszystkich wyrazów polszczyzny, ale nawet wszystkich tych, których Mickiewicz użył w innych swoich utworach.)

3. Dla symboliki nie są istotne żadne relacje przestrzenne ani czasowe między składającymi się na nią znakami. Natomiast dla przekazu istotne jest zawsze przynajmniej to, że znaki sąsiadują w nim bez istotnych przerw.

4. W przekazie mogą występować znaki-typy różniące się od siebie miejscem zajmowanym w ciągu; nazywamy je okazami tego samego znaku. W przekazie znaki-typy mogą się powtarzać, w symbolice każdy znak-typ istnieje tylko raz.

12. Przekaz i jego główne wartości

Przekazem nazywamy zbiór znaków jednego kodu, nadanych przez tego samego nadawcę w określonym porządku czasowym lub przestrzennym, jeżeli ponadto nadawca wyraźnie odgranicza np. za pomocą długich przerw czasowych lub przestrzennych ten zbiór od innych nadawanych przez siebie znaków.

Przekazy występują w rzeczywistości fizycznej jako znaki konkrety bezpośrednio dostrzegalne zmysłowo i mających poza cechami istotnymi także cechy nieistotne.

W skład przekazu wchodzą tylko znaki wybrane w obrębie symboliki przez jego nadawcę.

Dlatego przekaz nie musi bynajmniej zawierać - a nawet z reguły nie zawiera wszystkich

znaków danej symboliki (np. Pan Tadeusz nie zawiera wyrazów polszczyzny, ale nawet

wszystkich tych, których Mickiewicz użył w innych swoich utworach.).

Dla przekazu istotne jest zawsze przynajmniej to, że znaki sąsiadują w nim bez istotnych przerw. W przekazie mogą występować znaki-typy różniące się od siebie miejscem zajmowanym w ciągu; nazywamy je okazami tego samego znaku. W przekazie znaki-typy mogą się powtarzać, w symbolice każdy znak-typ istnieje tylko raz.

14. Lingwistyczne a logiczne rozumienie pojęcia „język”

Dla lingwistyki czyli językoznawstwa język rozumiany jest jako język ludzki. Jest to nauka o językach żywych lub martwych. Język żywy to taki, którego używają jako rodowitego ( pierwszego, czyli od niemowlęctwa) członkowie jakiegoś społeczeństwa współczesnego obserwatorowi (np. język polski, hiszpański) Języki martwe to takie, które kiedyś były żywe, ale w epoce obserwatorowi współczesnej są znane ludziom specjalnie kształconym w tej dziedzinie. (np. łacina)

Patrz pyt. Nr 1

Język w znaczeniu logicznym- Połączenie zasobu selektywnego z dotyczącym go regulaminem formulacyjnym. Tak pojęty termin języka stosuje się nie tylko do kodów i ich symboliki, ale także do takich zasobów, których elementy nie są znakami, lecz są tworami czysto graficznymi, elementy te noszą nazwę symboli matematycznych. Wspólną nazwą symboli i ich połączeń jest w terminologii logicznej termin wyrażenie.

Języki różnią się zasadniczo i jakościowo od wszystkich innych systemów sygnalizacyjnych.

15. Języki formalne a języki naturalne

Jeżeli gramatyka języka, w logicznych znaczeniach terminu jest ściśle i wyczerpująco sformułowana, to taki język logicy nazywają formalnym. W takich formalnych językach formułowane są teorie matematyczne. Stopień skomplikowania gramatyk poszczególnych języków formalnych bywa bardzo różny. Formalizacja jest uważana za najdoskonalszą postać opisu naukowego. Tak np. spośród kodów stosunkowo łatwo byłoby zapewne sformalizować międzynarodowy kod sygnałowy, kod równań chemicznych, czy nawet pismo nutowe, niestety mimo usiłowań nie udało się dotychczas sformalizować w całości żadnego z języków naturalnych.

Języki naturalne zaś to języki stanowiące rzeczywisty i bezpośredni przedmiot zainteresowań językoznawców - językoznawców więc języki etniczne ( żywe i martwe) oraz pomocnicze (międzyetniczne i tajne).

16.Formalizacja języka naturalnego

Formalizacja języka następuje, gdy ktoś próbuje opisywać jakiś system powstałych wcześniej zjawisk w tym języku. Niestety nie jest to proste, ponieważ do tej pory nie udało się sformalizować żadnego z języków naturalnych w całości. Formalizacja jest uważana za najdoskonalszą postać opisu naukowego. Stopień trudności zależy od rodzaju opisywanych zjawisk. Np. łatwo sformalizować kod sygnałowy, kod równań chemicznych.

17. Pojęcie diakrytu

Diakryt- jest to niepodzielna część znaku, która sama nic nie znaczy, ale zajmując określone miejsce w obrębie znaku odróżnia go od innego znaku. Nazwa ta pochodzi od greckiego wyrazu diakrities, która oznacza dokładnie odróżniacz. Znaki dzielące się na diakryty nazywamy znakami rozczłonkowanymi - w przeciwieństwie do tych, których na diakryty nie można podzielić. Do tych ostatnich należą np. światła uliczne w ich obecnej postaci: żadna część czerwonego światła nie jest diakrytem, ponieważ każda coś znaczy, a mianowicie znaczy to samo, co całe światło, natomiast diakryt na mocy definicji nie znaczy nic. Diakrytami są np. obie połówki pisanej lub drukowanej cyfry 3 -dolna i górna. Diakrytami są również poszczególne tony np. hymnu narodowego np. polskiego, żaden z tych tonów wzięty oddzielnie nie znaczy nic, ale pierwsze dwa tony odróżniają go np. od hymnu jugosłowiańskiego,

Znaki danego kodu i diakrytyk, z których się składają nazywamy łącznie jednostkami tego kodu.

Diakryty pełnia funkcję dystynktywną, która polega na umożliwianiu odbiorcy odróżnianie jednego znaku od drugiego, pełnią też funkcję konstytutywną. Polega ona na tym, że diakryt zajmując określone miejsce w obrębie znaku, odróżnia znak od czegoś, co w myśl danego kodu nie jest znakiem, bo nic nie znaczy. Tak np. górna połowa cyfry 3 odróżnia ja nie tylko od cyfry 5, ale także od nic nie znaczących rysunków, które by powstały, gdyby tę dolną połowę trójki zastąpić np. ukośną linią czy kółkiem. Wśród diakrytów można odróżnić diakryty- konkrety (np. konkretny zielony pas na konkretnej fladze węgierskiej) wchodzą w skład znaków konkretów diakryty-typy. Znaki języka naturalnego składają się z diakrytów. W tekstach pisanych diakrytami są litery, w mówionych głoski. Diakryt pełni funkcje dystynktywną i konstytutywną, dzięki temu, że różni się swoimi dostrzegalnymi zmysłowo cechami (czyli swoim kształtem) od innych diakrytów tego samego kodu, jest z nimi w opozycji dystynktywnej. Diakryt może też mieć cechy prezentatywne, czyli informujące o jakiejś właściwości nadawcy tekstu.

18. Diakryty języka naturalnego

Diakryt- jest to niepodzielna część znaku, która sama nic nie znaczy, ale zajmując określone miejsce w obrębie znaku odróżnia go od innego znaku. Nazwa ta pochodzi od greckiego wyrazu diakrities, która oznacza dokładnie odróżniacz. Znaki dzielące się na diakrytyk nazywamy znakami rozczłonkowanymi - w przeciwieństwie do tych, których na diakryty nie można podzielić. Znaki języka naturalnego składają się z diakrytów. W tekstach pisanych diakrytami są litery, w mówionych głoski. Diakryt pełni funkcje dystynktywną i konstytutywną, dzięki temu, że różni się swoimi dostrzegalnymi zmysłowo cechami (czyli swoim kształtem) od innych diakrytów tego samego kodu, jest z nimi w opozycji dystynktywnej. Tak np. w wyrazie głowa fonem g i litera g sam nie znaczy oczywiście nic, ale to on wyróżnia wyraz głowa od wyrazu słowa czy płowa (funkcja dystynktywna diakrytu), a także od wielu pozbawionych znaczenia tworów w języku polskim. Kolejność diakrytów jest tym, co różni między sobą wyrazy. Pojęcie diakrytu służy do rozróżniania odmian diakrytu - subkodów diakrytowych. Każdy tekst w języku naturalnym jest nie tylko konfiguracją znaków, ale i diakrytów (fonemów fonemów liter). Pismo to zasób diakrytów pisanych. System fonologiczny - zasób diakrytów mówionych.

19. Subkody diakrytowe języka

Subkod- jedna z odmian kodu, różni się zasobem diakrytów.

Każdy tekst w języku naturalnym jest nie tylko układem znaków ale i układem diakrytów. Tym samym wobec korpusu tekstów formułowanych w języku naturalnym rolę zasobu odgrywa nie tylko symbolika tego języka, ale także inwentarz jego diakrytów np. jego pismo, czyli zasób diakrytów pisanych, albo jego system fonologiczny, czyli zasób jego diakrytów mówionych. W jednym i tym samym języku mogą funkcjonować różne zasoby diakrytów. Dodać trzeba, że zasobów takich bywa więcej niż dwa ( Brajl, Mors itd.)

Każdą z odmian jednego i tego samego kodu różniącą się od pozostałych jego odmian tylko używanym zasobem diakrytów nazywać będziemy subkodem diakrytowym tego kodu.

W jednym języku może współistnieć kilka sposobów rozczłonkowania znaków np. taki jak w polskiej wymowie i polskim piśmie. O subkodach diakrytowych jednego języka wykazujących ten sam sposób rozczłonkowania znaków będziemy mówili, że stanowią jeden i ten sam subkod segmentacyjny.

W obrębie jednego kodu segmentacyjnego może współistnieć kilka i więcej subkodów bardziej szczegółowych, różniących się już nie sposobem rozczłonkowania znaków, ale ich konkretnym składem diakrytowym. Subkody takie będziemy nazywali realizacyjnymi. Są nimi np. w obrębie oficjalnej pisowni polskiej, jako nadrzędnego nad nimi subkodu segmentacyjnego polskie pismo ręczne, polski druk.

20. Klasyfikacja subkodów języka

Każdą z odmian jednego i tego samego kodu różniącą się od pozostałych jego odmian tylko używanym zasobem diakrytów nazywać będziemy subkodem diakrytowym tego kodu.

W jednym języku może współistnieć kilka sposobów rozczłonkowania znaków np. taki jak w polskiej wymowie i polskim piśmie. O subkodach diakrytowych jednego języka wykazujących ten sam sposób rozczłonkowania znaków będziemy mówili, że stanowią jeden i ten sam subkod segmentacyjny.

W obrębie jednego kodu segmentacyjnego może współistnieć kilka i więcej subkodów bardziej szczegółowych, różniących się już nie sposobem rozczłonkowania znaków, ale ich konkretnym składem diakrytowym. Subkody takie będziemy nazywali realizacyjnymi. Są nimi np. w obrębie oficjalnej pisowni polskiej, jako nadrzędnego nad nimi subkodu segmentacyjnego polskie pismo ręczne, polski druk.

Wśród subkodów realizacyjnych można jeszcze dodatkowo rozróżnić subkody jednoszczeblowe i dwuszczeblowe. Dwuszczeblowy jest każdy taki sam kod realizacyjny, w którym jak np. w alfabecie Morse`a poszczególny diakryt stanowiący bezpośredni składnik znaku, dzieli się z kolei wyraźnie na części, niejako na diakrytyk drugiego szczebla, którego diakrytyk pierwszego szczebla różnią się między sobą.

Subkody realizacyjne można klasyfikować także według innych kryteriów.

Jedną z podstaw takiej klasyfikacji może być np. zmysł, za pomocą, którego odbierane są diakrytyk. Istnieją więc m. In. Subkody realizacyjne słuchowe, do których należą przede wszystkim subkody używane przede wszystkim w językach naturalnych w mowie ustnej czyli systemy fonologiczne tych języków, ale także pewnego rodzaju gwizdy używane przez górali w Pirenejach. Są również subkody realizacyjne wzrokowe, do których zaliczamy wszystkie pisma, alfabet Morse`a a także subkody realizacyjne dotykowe, do których zaliczamy wszystkie odmiany Brajla.

Inną zasadą klasyfikacji subkodów realizacyjnych w obrębie jednego języka naturalnego może być to, czy diakryty, a więc i znaki w tekście układane są w kolejności czasowej czy przestrzennej (sygnalizacje czy notacje) .

21. Język naturalny jako kod polisemiczny

Języki naturalne różnią się tym od pozostałych kodów tym, że są polisemiczne. W językach naturalnych wyrazy są zamiennie polisemiczne. To, że między ludźmi komunikującymi się w języku naturalnym nieporozumienia zachodzą stosunkowo rzadko, tłumaczy się w dużej mierze obopólną znajomością poruszanych tematów. Polisemiczność języka naturalnego ma zalety. Poszczególne znaczenia znaków polisemicznych mają na ogół wyraźne wspólne elementy, dzięki którym łatwiej te znaczenia zapamiętać, niż gdyby każdemu nich odpowiadał inny znak. Np. nie jest trudną rzeczą nauczyć się, że kosz oznacza nie tylko pleciony pojemnik, ale kilka innych przedmiotów np. kabina na plaży, przyczepa balonu czy obręcz na słupie do gry w koszykówkę. Trudniej nauczyć się byłoby osobnych nazw na te przedmioty. I wreszcie nie można zapomnieć, ile stracilibyśmy wraz z utratą możliwości tworzenia zamierzonych dwuznaczników.

22. Dziedzinowy podział językoznawstwa i jego kryteria

Język naturalny jest zjawiskiem bardzo złożonym, w związku z czym traktująca o nim nauka w toku swojego rozwoju rozdzieliła się na wiele dyscyplin szczegółowych. Różnią się one przede wszystkim stopniem powiązania tematycznego z innymi naukami empirycznymi - częściowo przyrodniczymi, częściowo zaś humanistycznymi- są wyraźne, obejmuje się ich wspólną nazwą językoznawstwa zewnętrznego. Należy do niego m.in. fonetyka, czyli nauka o zjawiskach przyrodniczych związanych z odbiorem i wytwarzaniem dźwięków mowy; neurolingwistyka i psycholingwistyka, dotyczące procesów nerwowych i psychicznych, na których polega formułowanie i interpretowanie tekstów; wreszcie socjolingwistyka, której przedmiotem jest aspekt językowy społecznej działalności ludzi.

Językoznawstwu zewnętrznemu przeciwstawia się językoznawstwo wewnętrzne, polegające na badaniu tego samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresu innych nauk empirycznych, zjawisk fizykalnych, fizjologicznych, psychologicznych, społecznych.

Podziału na językoznawstwo zewnętrzne i wewnętrzne dokonał Ferdynand de Saussure.

23. Główne działy językoznawstwa zewnętrznego

1. Fonetyka - czyli nauka o zjawiskach przyrodniczych związanych z odbiorem i wytwarzaniem dźwięków mowy; Fonetyka zajmująca się badaniem dźwięków mowy samych w sobie tzn. jako drgań powietrza - to fonetyka akustyczna, badanie wytwarzania dźwięków przez nadawcę - to fonetyka artykulacyjna, badaniem odbioru dźwięków czyli ich słyszeniem zajmuje się fonetyka audytywna. Fonetyka akustyczna powstała w XX wieku poprzez przetworzenie fonetyki artykulacyjnej w eksperymentalną. Fonetyka eksperymentalna - odkrywa rozmaite urządzenia do obserwacji emisji dźwięków, zachowania narządów mowy.

Trzy działy fonetyki są rozwinięte w nierównym stopniu. Najstarsza jest fonetyka artykulacyjna; której działem stosowanym jest logopedia.

Fonetyka akustyczna powstała po II wojnie światowej dzięki wynalezieniu spektrografu akustycznego, który pozwala otrzymywać wzrokowy zapis fal dźwiękowych na taśmie, albo jako analizatory i syntezatory mowy. W praktyce wyniki badań akustycznych pozwalają na ulepszenie przekazywania mowy na odległość, na udoskonalanie jej mechanicznej reprodukcji, na rozpoznawanie osób na podstawie ich nagranych wypowiedzi.

2., 3. Neurolingwistyka i psycholingwistyka - jej przedmiotem badań są procesy nerwowe i psychiczne składające się na tworzenie i interpretację tekstów w języku naturalnym. Kierunkiem badań neurolingwistyki i psycholingwistyki są: opanowywanie języka ojczystego przez dzieci, przyswajanie języków obcych, zaburzenia w formułowaniu i rozumieniu tekstów, spowodowane głównie urazami mózgu, a zwane afazjami.

4. Socjolingwistyka - Głównym przedmiotem badań socjolingwistycznych są zjawiska, które dałyby się ująć łączną nazwą społecznego zróżnicowania języka. Zróżnicowanie zależy do czynników trojakiego rodzaju: Po pierwsze, w większości społeczeństw istnieją odmiany języka odpowiadające chwilowej relacji społecznej między nadawcą tekstu a jego adresatem. Są to tzw. stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka, zwane też krócej stylami funkcjonalnymi. Dział socjolingwistyki poświęcony takim odmianom języka nazywa się stylistyką funkcjonalną.

Po drugie język bywa zróżnicowany w zależności od stałego dystansu społecznego między autorem tekstu z jednej strony a adresatem z drugiej. Przez dystans społeczny rozumiemy tutaj, po pierwsze, odległość zachodzącą między rozmówcami w hierarchii społecznej, po drugie zaś stopień ich bliskości towarzyskiej; oba te rodzaje czynników społecznych przedstawiają się w różnych społeczeństwach bardzo rozmaicie. Odpowiadającemu im zróżnicowaniu języka nadaje się nazwę etykiety językowej.

Po trzecie niemal każdy język etniczny dzieli się na odmiany zwane dialektami, odpowiadające stałej przynależności jego użytkowników do takiej czy innej grupy społecznej. Odmiany te stanowią przedmiot centralnego działu socjolingwistyki, zwanego dialektologią socjalną.

26. Co to jest kognitywizm?

Zajmuje się odtwarzaniem na podstawie danych językowych obrazu świata istniejącego umysłach ludzkich oraz stara się ukazywać jak ludzie go konstruują. Metodologia kognitywna pozwala na prawie całościowy opis znaczeń w powiązaniu z ludzkim myśleniem i zachowaniem.

27. Różne rozumienia terminu strukturalizm

Strukturalizm w dzisiejszej humanistyce jest używany co najmniej w czterech znaczeniach.

1. strukturalizmem nazywa się pewną zasadę metodologiczna, zwaną także zasadą systemowości lub relewancji. Zasada ta głosi, że badacz powinien opisywany przez siebie zespół zjawisk traktować świadomie i otwarcie jako system. To z kolei wymaga, jak wiemy uznania istotności (relewancji) pewnych cech tych zjawisk, a nieistotności innych, i to z jakiegoś punktu widzenia wspólnego dla całego badanego zespołu.

2. Nazwę strukturalizm, czasem z dodatkiem klasycznego nadaje się pewnemu zespołowi doktryn językoznawczych, które powstawały kolejno podczaszy od I wojny światowej a dominowały w lingwistyce w latach mniej więcej 1930-1960. Doktryny te, zresztą mocno rozbieżne różniły się od dawniejszych przede wszystkim uznawaniem zasady systemowości (którą właśnie językoznawcy- strukturaliści pierwsi wyraźnie sformułowali), od nowszych natomiast m.in niedostrzeganiem celowości spostrzegania w opisie języka naturalnego sztucznych kodów, różniących się od niego mniejszym stopniem wieloznaczności tekstów.

3. Nazwę strukturalizm zacieśnia się czasami - zwłaszcza w językoznawstwie amerykańskim- do jednej tylko spośród klasycznych doktryn strukturalistycznych mianowicie do tzw. Deskryptywizmu, zwanego również dystrybucjonizmem, taksonomizmem lub strukturalizmem amerykańskim. Charakterystyczną cechą tego kierunku badawczego jest tzw. Asemantyzm, czyli dążność do abstrahowania w opisie językoznawczym od znaczenia znaków i do zajmowania się nimi tylko jako zjawiskami fizykalnymi.

4. Nazwę strukturalistów nadają sobie przedstawiciele różnych współczesnych kierunków badawczych w naukach nielingwistycznych: w teorii kultury wraz z teorią sztuki, w psychologii, w filozofii. Te bardzo rozbieżne kierunki łączy nie tylko postawa strukturalistyczna w znaczeniu pierwszym lecz ponadto dążność do stosowania w wymienionych dziedzinach badawczych aparatu pojęciowego językoznawstwa.

28. Socjolingwistyka i jej metodologia badań

Socjolingwistyka - Głównym przedmiotem badań socjolingwistycznych są zjawiska, które dałyby się ująć łączną nazwą społecznego zróżnicowania języka. Zróżnicowanie zależy do czynników trojakiego rodzaju: Po pierwsze, w większości społeczeństw istnieją odmiany języka odpowiadające chwilowej relacji społecznej między nadawcą tekstu a jego adresatem. Są to tzw. stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka, zwane też krócej stylami funkcjonalnymi. Dział socjolingwistyki poświęcony takim odmianom języka nazywa się stylistyką funkcjonalną.

Po drugie język bywa zróżnicowany w zależności od stałego dystansu społecznego między autorem tekstu z jednej strony a adresatem z drugiej. Przez dystans społeczny rozumiemy tutaj, po pierwsze, odległość zachodzącą między rozmówcami w hierarchii społecznej, po drugie zaś stopień ich bliskości towarzyskiej; oba te rodzaje czynników społecznych przedstawiają się w różnych społeczeństwach bardzo rozmaicie. Odpowiadającemu im zróżnicowaniu języka nadaje się nazwę etykiety językowej.

Po trzecie niemal każdy język etniczny dzieli się na odmiany zwane dialektami, odpowiadające stałej przynależności jego użytkowników do takiej czy innej grupy społecznej. Odmiany te stanowią przedmiot centralnego działu socjolingwistyki, zwanego dialektologią socjalną.

W językach, w których zróżnicowanie stylistyczno-funkcjonalne jest daleko posunięte można istniejące tam style funkcjonalne pogrupować na style potoczne, intelektualne (styl naukowy, publicystyczny), style poszczególnych gatunków literatury artystycznej i style podniosłe. Zróżnicowanie stylistyczne przejawia się głównie w słownictwie. Poszczególne style funkcjonalne - zwłaszcza niepotoczne- są zazwyczaj dodatkowo zróżnicowane zależnie od ideologicznej przynależności autorów tekstów. Badania w tej dziedzinie stanowią chyba dział lingwistyki najsilniej związany z naukami społecznymi.

Styl potoczny języka żywego sam bywa zazwyczaj z kolei zróżnicowany na dalsze odmiany społeczne, ale tym razem odmiany innego rodzaju, zwane dialektami socjalnymi lub gwarami środowiskowymi. Zasada podziału potocznej odmiany języka na dialekty społeczne jest przynależność adresata i nadawcy do określonego środowiska społecznego. Rozgraniczenie jest na podstawie wykształcenia albo środowisko.

Językoznawcy mają często problemy z rozgraniczeniem dialektu od odmiany języka, nie da się określić jaki stopień i jaki rodzaj różnic między dwoma kodami jest potrzebny, żeby te kody uznać za odrębne języki. Problemy rozgraniczania języków stają się łatwiejsze do rozwiązania, jeśli pojęcia tożsamości i odrębności języków etnicznych zdefiniujemy w sposób socjolingwistyczny.

29. Psycholingwistyka jako dział językoznawstwa

Psycholingwistyka jest działem językoznawstwa zewnętrznego, jej przedmiotem są procesy psychiczne składające się na tworzenie i interpretację tekstów w języku naturalnym.

A dokładniej psycholingwistyka zajmuje się :

opisem funkcjonowania mózgu w czasie tworzenia i odbioru mowy, pamięcią (krótkotrwałą, operacyjną, długotrwałą, semantyczną i epizodyczną), stosunkiem języka do poznania, rozwojem mowy gatunku ludzkiego, porównaniem mowy ludzkiej z komunikowaniem się zwierząt, rozwojem języka ludzkiego od dnia narodzin do końca życia ludzkiego, badaniem przyswajania języków obcych, zaburzeniami w przyswajaniu i formułowaniu tekstów, spowodowanymi głównie urazami mózgu.

30. Językoznawstwo szczegółowe, kontrastywne i ogólne

Niezależnie od klasyfikacji dyscyplin językoznawczych, opartej na ich związkach z naukami empirycznymi można poklasyfikować badania językoznawcze ze względu na liczbę języków będących przedmiotem opisu. Pod tym względem wyróżniamy językoznawstwo szczegółowe, którego przedmiotem jest pojedynczy język; językoznawstwo kontrastywne, którego zadaniem jest porównywanie wybranych języków; wreszcie językoznawstwo ogólne, traktujące o wszystkich językach naturalnych łącznie.

31. Uniwersalia językowe

Uniwersalia językowe - są to wspólne cechy dla wszystkich języków naturalnych. Stanowią one przedmiot jednego z dwu poddziałów językoznawstwa ogólnego, zwanego teorią języka. Uniwersalia językowe bywają dwojakiego rodzaju: aprioryczne (dedukcyjne) i empiryczne (indukcyjne);

Uniwersaliami apriorycznymi nazywamy te cechy wspólne wszystkim językom naturalnym, które są wymienione w samej definicji języka naturalnego np. że każdy z języków naturalnych jest kodem tekstotwórczym., ma system fonologiczny.

Uniwersalia empiryczne - są to cechy nie wynikające z definicji języka naturalnego, ale stwierdzone w znanych językach naturalnych w wyniku konkretnych badań. Cechą taką jest np. to że żaden z języków naturalnych nie ma stałego akcentu na trzeciej sylabie od początku wyrazu. Wykrywanie uniwersaliów empirycznych w przeciwieństwie do dedukowania apriorycznych wzbogaca wiedzę o rzeczywistych językach. Każde twierdzenie o istnieniu jakiegoś uniwersale jest hipotezą wymagającą dokładnego sprawdzenia.

32. Społeczne zróżnicowanie języka naturalnego

Zasadą podziału potocznej odmiany stylistycznej języka na dialekty społeczne nie jest już chwilowa relacja społeczna między autorem tekstu a jego adresatem, ale stała przynależność ich obu do określonego środowiska społecznego. Rozgraniczenie środowisk używających różnych dialektów społecznych we wszystkich językach opiera się na tej samej zasadzie. Jego podstawą bywa m.in. stopień wykształcenia, zamieszkiwane środowisko, kryteria geograficzne, wyznaniowe bądź też kastowe. Hierarchia tych kryteriów bywa dla różnych języków rozmaita. Różnice zachodzą np. między mową ludzi wykształconych a mową osób niewykształconych

Zróżnicowanie społeczne języka opiera się na kryterium zróżnicowania pod względem funkcjonalnym, oświatowym, osiedleńczym i geograficznym.

j. etniczny

style książkowe styl potoczny

język literacki

dialekt społeczny

ludzi wykształconych

gwary

miejskie wiejskie

regionalizmy

33. Strukturalna typologia języków

Typologia języków ma za przedmiot różnice między językami, ale tylko takie, za pomocą których można dokonać wyczerpującej klasyfikacji wszystkich znanych języków naturalnych. Ze względów logicznych wyczerpująca jest przede wszystkim wszelka klasyfikacja dysjunktywna, czyli oparta na tym, że jedne języki posiadają pewną cechę, a drugie jej nie wykazują. W ten sposób można poklasyfikować wszystkie języki świata, na takie, których występuje rzeczownikowa kategoria liczby i na takie, które tej kategorii nie posiadają. Do pierwszej należą wszystkie języki europejskie, do drugich np. chiński, japoński, indonezyjski i inne. Różnica między językami stanowiąca podstawę ich klasyfikacji powinna być z jakiś względów ważna, Ważność jej powinna polegać na tym że często pojawiają się człony danej opozycji w tekstach. Na przykład obserwacji ogromnej większości języków świata można byłoby sądzić, że w każdym języku naturalnym oprócz liczebników głównych są też porządkowe. A tak np. w języku gilackim czyli nichwijskim liczebników porządkowych nie ma, nie mówi się szósty mówi się ten, który jest po pięciu.

34. Językoznawstwo synchroniczne a diachroniczne

Można dokonać tego podziału co najmniej z jednego jeszcze punktu widzenia, a mianowicie ze względu na rodzaj faktów językowych, jakie opisuje językoznawstwo. Fakty językowe podzielić można mianowicie na dwie główne klasy:

- na tzw. Fakty synchroniczne, polegające na takim czy innym stanie języka (lub któregoś z jego składników) w określonym czasie,

- na tzw. Fakty diachroniczne, czyli na zmiany w języku.

Zależnie od tego, który z tych dwu rodzajów faktów opisuje językoznawca, uprawia albo językoznawstwo synchroniczne (czyli opisowe), albo diachroniczne (czyli historyczne). Że zaś nie można opisać zmiany nie opisując zarazem jej punktu wyjścia i jej wyniku, więc językoznawcę-diachronistę interesują zawsze trzy rodzaje faktów:

1) stan, który uległ zmianie,

2) sama zmiana,

3) stan przez nią spowodowany.

Z reguły przy tym dany mu jest tylko stan końcowy, stan zaś początkowy i samą zmianę musi zrekonstruować (odtworzyć). To z kolei wymaga metod badawczych odmiennych od stosowanych przez synchronistę.

Przy takim rozumieniu terminów- dość częstym wśród językoznawców, ale nie powszechnym-różnica między językoznawstwem diachronicznym asynchronicznym jest różnicą tematyczną i metodologiczną, a nie chronologiczną. O synchroniczności czy diachroniczności określanych badań decyduje to, czy dotyczą tylko stanów, czy także zmian, a nie to, czy lingwista opisuje język sobie współczesny, czy dawniejszy. Tak np. pracę dzisiejszą opisującą wyłącznie język Kochanowskiego, Mahometa, Cycerona czy proroka Jeremiasza na podstawie własnych tekstów danego autora uznamy z a pracę równie synchroniczną jak analogiczny opis języka Iwaszkiewicza; natomiast twierdzenie, że Polacy ostatnich dziesięcioleci przekalkowali wyrażenie Jestem do tyłu z robotą z angielskiego I'm backward with my work, jest stwierdzeniem równie diachronicznym jak to, że starogrecki wyraz khitôn `rodzaj koszuli' był zapożyczeniem z języka Fenicjan.

36. Główne rodziny językowe i ich rozmieszczenie

Indoeuropejska- Europa, Iran, Afganistan, Pakistan, północne Indie,

Sinotybetańska- Chiny, Tybet, Birma, Laos,

Austronezyjska- Indonezja, Malezja, Polinezja,

Semito-chamicka (afroazjatycka)- Egipt, wschodnia Afryka, północna Nigeria,

Niger-Kogo- Afryka Zachodnia, Tanzania, Uganda, Zair,

Drawidyjska- południowe Indie,

Ałtajska- Turcja, Mongolia, Azerbejdżan, Uzbekistan, Kazachstan,

Język japoński- Japonia,

Język koreański- Korea.

37.Teoria monogenezy i poligenezy języków naturalnych

Liczba wyodrębnionych języków wynosi 250-300. Zgodnie z teorią poligenezy każdy z tych języków powstał oddzielnie, w różnych punktach świata i w różnym czasie. Z kolei w teorii monogenezy języki te powstały jednorazowo i w ten sposób są ze sobą jakoś powiązane i spokrewnione. Nikt nie jest w stanie jednoznacznie na razie jednak stwierdzić, która z tych teorii jest prawidłowa i posługiwać się nią. Trudno jest jednak uwierzyć w taką mnogość powstawania nowych kultur i języków, więc można by tłumaczyć rozpoznanie takiej ilości języków nie rzeczywistą wielością pochodzenia, lecz ubóstwem naszej wiedzy.

W dziedzinie genealogicznej klasyfikacji języków świata osiągnięto zapewne już niemal wszystko, na co pozwala posiadany materiał i stosowane metody. Mimo to uzyskane rezultaty są o wiele mniej zadowalające od tych, których spodziewali się pierwsi przedstawiciele naukowego językoznawstwa i których nadal byłby skłonny oczekiwać niefachowiec.

Największym sukcesem byłoby oczywiście, gdyby udało się metodami językoznawczymi albo stwierdzić wspólne pochodzenie wszystkich języków świata, albo je wykluczyć. Otóż rzeczywiste wyniki badań diachroniczno-porównawczych są niewiarygodnie dalekie od obu tych ideałów. Liczba wyodrębnionych rodzin językowych wynosi około 250-300. Gdyby między nimi rzeczywiście nie zachodziły żadne związki pokrewieństwa, oznaczałoby to, że ludzie zaczęli niegdyś mówić niezależnie od siebie co najmniej w 250 punktach globu ziemskiego. Taka poligeneza nowych elementów biologicznych i kulturowych, czyli ich wielokrotne a niezależne powstawanie (w przeciwieństwie do monogenezy, czyli powstania jednorazowego), istotnie się zdarza; ale chyba nawet najzagolszemu ewolucjoniście trudno byłoby uwierzyć w taką jej masowość. Budzi się więc podejrzenie, że mnogość rozpoznanych rodzin językowych tłumaczy się nie rzeczywistą wielością pochodzenia języków ludzkich, ale tylko ubóstwem naszej wiedzy.

38. Językoznawstwo diachroniczne a prehistoria

Lingwistyka diachroniczna ma rozległe zastosowanie naukowe jest, obok archeologii i etnografii, jednym z głównych źródeł danych dla prehistorii, czyli nauki o dziejach tych społeczności, które jeszcze nie używały pisma.

Jako przykład takiego zastosowania językoznawstwa diachronicznego podać np. prehistorię Prasłowian. Pierwsze wiadomości o nich w źródłach pisanych (greckich i italskich) pochodzą dopiero z VI wieku n.e.. O wcześniejszych okresach dziejów Prasłowian nie wiedzielibyśmy prawie nic, gdyby nie rekonstrukcja ich języka. Wynika z niej np., że Prasłowianie znali już wyrazy, z których powstały dzisiejsze polskie rzeczowniki pszenica, proso, len, groch, że więc uprawiali te rośliny. Inne wyrazy pouczają o stanie ich techniki rękodzielniczej: nóż, dłuto, krzesło. O życiu społecznym mówią wyrazy: plemię, sąd, sędzia, o sztuce wojennej: wódz, wojna; o wierzeniach: dusza, czart, upiór, wilkołak.

Wiemy też, z jakimi narodami się stykali i czego się od nich uczyli. Świadczą o tym prasłowiańskie zapożyczenia, najwięcej do Germanów: ksiądz, cętka (moneta).

Język diachroniczny pozwala uzyskać wiadomości o życiu i dziejach narodu, o którym nie ma wzmianki w tekstach pisanych.

40. Podobieństwa międzyjęzykowe i ich przyczyny

W połowie XIX wieku zaobserwowano, że sanskryt (średniowieczny język hinduski) jest podobny do greki i łaciny. Nazwano te języki rodziną indoeuropejską. Stwierdzono, że kolejnymi krewnymi są języki germańskie, indoirańskie ( np. tadżycki). W XX wieku uwzględniono w rekonstrukcjach języki anatolijskie w Azji Mniejszej, np. język hetycki, pismo klinowe.

Wpływy- szeroko rozumiane zapożyczenia.

Metoda historyczno-porównawcza prowadzi daleko wstecz, jak długo mamy co porównywać.

• Rekonstrukcja wewnętrzna- stosowana, gdy brak pokrewieństwa lub śladów w językach spokrewnionych.

Służy datowaniu języków na danym obszarze, zjawisk językowych bada się zasięgi zjawisk pozajęzykowych.

Istotą metody historyczno-porównawczej jest wnioskowanie na podstawie podobieństw języków o ich pokrewieństwie. Wygląd przodka rekonstruuje się na podstawie krewnych, a nie sąsiadów. Trzeba ustalić, czy podobieństwo jest wynikiem pokrewieństwa, czy wpływów.

Przyczyny podobieństw między językami

Część podobieństw wynika z dwóch uniwersalnych tendencji:

- do języka ogólnego zapożycza się słowa z języka dziecięcego (chyba wymyślone przez dorosłych, ale podobne do gaworzenia)- spółgłoska i samogłoska, i jeszcze raz ta sama sekwencja, np. mama, tata, kuku; wyrazy pochodzące z języka dziecięcego SA we wszystkich językach podobne (ale np.. w języku gruzińskim mama oznacza ojca);

- druga uniwersalną tendencja jest tworzenie wyrazów onomatopeicznych (również wykrzykników - onomatopeicznych reakcji fizjologicznych).

Podobieństwo wyrazów w tych dwóch przypadkach nie świadczy ani o pokrewieństwie, ani o wpływie - może być przypadkowe.

Weisberg - hebr. pas - prążek na tkaninie, podobne jest do polskiego słowa pas; łac. sol - słońce, w językach romańskich - podobnie. Cała ludność Nowego Świata wzięła się stąd, że przeszła ze starego. W języku jakiegoś plemienia Indian występuje też słowo sol (słońce) - mogło to być zapożyczenie albo przypadek. Nie są przypadkowe podobieństwa masowe - świadczą o pokrewieństwie albo o wpływach. Różnych rzeczy się nie zapożycza. Uważano, że podobieństwo jest związane z pokrewieństwem. Okazało się, że to nie prawda, np. gdy chodziło o słownictwo podstawowe. Jeśli nazwa rzeczy pochodzi z języka obcego, znaczy to, że nazwa przeszła wraz z desygnatem. Jednak można swój własny język modyfikować pod wpływem obcych nazw. Zaimki, przyimki są pożyczane; zapożycza się również wyrazy funkcyjne; zapożycza się także morfemy, np. leksykalne (mini), słowotwórcze (-acja -pielęgnacja). Twierdzono, że nie zapożycza się całego systemu gramatycznego. Zaproponowano kryterium: jeżeli między dwoma językami zachodzi masowa odpowiedzialność fonetyczna, świadczy to o pokrewieństwie. Jednak odpowiedniość może być niedostrzegalna (rozwój pójdzie w takim kierunku).

Formy językowe krążą od analitycznych do syntetycznych i z powrotem. Może się zdarzyć, że opozycja fonetyczna zanika i w rezultacie przypadki stały się nie do rozróżnienia (gdy znikły samogłoski długie), system przestał być sprawny komunikacyjnie - zaczyna się używać przyimków, co jest charakterystyczne dla systemu analitycznego. Nie jest prawdą, że się masowo nie zapożycza końcówek fleksyjnych - czyni to jednak bowiem język zamierający. Na Aleutach - część należy do Stanów Zjednoczonych, a część do Rosji - język jest trudny, gdy chodzi o fleksję werbalną. Kilkanaście morfemów rodzajów czynności - zależy od nich zestaw czasowników i cała paradygmatyka. Mieszkańcy zaczęli odmieniać czasowniki po rosyjsku (podział na czynności dokonane i niedokonane).

41. Metody ustalania pokrewieństwa między językami i ich skuteczność

1. Kryterium genezy podobieństw - polega na badaniu podobieństw morfemów fleksyjnych. Jednak nie jest to metoda skuteczna, ponieważ niektóre języki nie mają wcale lub prawie wcale morfemów fleksyjnych. Z pomocą tej metody nie można orzec też między którymi językami nie zachodzi podobieństwo.

2. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej - polega na rekonstrukcji podobieństw zachodzących tylko w obrębie jednego języka. Jest to np. analiza słowotwórcza znaku, czy eliminowanie oboczności. Co do skuteczności tej metody chyba też nie możemy być pewni, ponieważ rekonstruujemy język tak, żeby nasza hipoteza zgadzała się z tym, co wiadomo z innych źródeł.

3. Metoda geograficzna - zajmuje się rekonstruowaniem na podstawie terytorialnego rozmieszczenia zjawisk językowych. Obejmuje ona dwie zasady: archaizmów peryferycznych i wyspowych (stan językowy o zwartym zasięgu powstał w wyniku kolejnych zapożyczeń później niż odmienny od niego stan występujący na obszarach nie stykających się) oraz zasadę zgodności zasięgów (ilekroć zasięg danego zjawiska pokrywa się ze znanym w historii zasięgiem innego zjawiska społecznego tylekroć istnieje między nimi związek chronologiczny i przyczynowy).

42. Genaologiczna klasyfikacja języków rodziny indoeuropejskiej i jej różne szczeble; centrum i peryferie

Rodziny języków indoeuropejskich:

Języki tocharskie - występowały na obszarze wschodniego Turkiestanu Chińskiego i w Azji Środkowej.

Języki indyjskie (indoirańskie)

Języki irańskie-w okresie staroirańskim języki te podzieliły się na cztery grupy terytorialne:

płd-zach., płd-wsch., płn-zach. i płn-wsch.

Języki anatolijskie (hetyckie)

Języki tracko-ormiańskie

Języki greckie

Języki albańskie

Języki italskie (romańskie)

Języki celtyckie

Języki germańskie

Języki bałtyckie

Języki słowiańskie

Proces wyodrębniania się poszczególnych rodzin języków indoeuropejskich przebiegał stopniowo i trwał kilkadziesiąt wieków. Migracje kolejnych zespołów etnicznych obszaru wspólnoty pie. przebiegały w czterech etapów. W wyniku tych wędrówek dawna wspólnota pie. podzieliła się na zespoły peryferyczne ( zespół, który wytworzył kulturę Tocharów, zespół późniejszej kultury hetyckiej, Italicy i Celtowie, plemiona pragreckie i pragermańskie) i centralne, które dłużej pozostały w jej obrębie, stanowiąc swoiste centrum ludów indoeuropejskich. Rozbicie centrum nastąpiło w czwartym etapie migracji Indoeuropejczyków, kiedy to wyodrębnił się zespół indoirański, tracko-ormiański, albański i bałto-słowiański. Języki peryferyczne to: tocharskie, celtyckie, greckie, germańskie, anatolijskie, italskie) oraz języki centralne (indyjskie, irańskie, tracko-ormiańskie, albańskie, bałtyckie i słowiańskie) Znajduje to motywację w tym, że w obu tych grupach języków ie. W inny nieco sposób przebiegały pewne procesy językowe i odmienne były wyniki tych procesów.

43. Nierównomierność rozmieszczania rodzin językowych

Rodziny językowe są paradoksalnie rozmieszczone. Z liczby 250-300 rodzin aż sto kilka przypada na Amerykę Południową, drugie sto kilka na Nową Gwineę (która bije światowy rekord zróżnicowania językowego i około 30 na Australię, natomiast w pozostałych częściach świata nawet najostrożniejsi lingwiści wymieniają tylko 80 rodzin. Genealogiczna klasyfikacja jest nieproporcjonalna, rodziny języków różnią się stopniem rozpowszechnienia, równie nieproporcjonalne jest rozpowszechnianie poszczególnych grup i języków w obrębie rodzin np. rodzina indoeuropejska zawdzięcza swoją liczebną przewagę w świecie tylko czterem językom: angielskiemu (ok. 270 mln. Użytkowników), hiszpańskiemu, rosyjskiemu i hindi, czyli tymi językami posługuje się połowa Indoeuropejczyków, podczas gdy druga połowa używa ok. 14o pozostałych języków indoeuropejskich. Takie dysproporcje w rozpowszechnieniu poszczególnych grup językowych i języków są oczywiście powodowane przyczynami historycznymi pozajęzykowymi.

44. Tematyczno -rematyczna struktura zdania

Każde ze zdań rozpada się na dwie części. Jedna część odpowiada informacji już posiadanej przez adresata ( w zdaniu słowik śpiewa- to słowik jest tą częścią). Część o tym znaczeniu nosi nazwę „temat”. Pozostała część zdania jest odpowiednikiem tej części znaczenia, którą nadawca przedstawia adresatowi jako wiadomość dla niego nową i ta część nazywa się „remat”. W każdym niemal języku jednym ze sposobów uwidaczniania struktury tematyczno-rematycznej zdania jest szyk. W naszym języku ten związek jest szczególnie ścisły, z jednej strony szyk jest tu głównym środkiem wskazywania tematu i rematu, z drugiej zaś ich wskazywanie jest główną funkcją szyku. Struktura rematyczno-tematyczna zdania może być piętrowa: wtedy w obrębie tematu czy rematu, czy obu występuje z kolei remat czy temat niższego rzędu. Zjawiska te mają pewien związek z tzw. Akcentem zdaniowym-czyli z tym, że niektóre wyrazy w zdaniu mówionym mają akcent inne nie. Wyraz nieakcentowany w zdaniu nigdy nie jest rematem.

45. Językowa kategoria honoryfikatywności

Kategoria honoryfikatywności- szczególny rodzaj informacji o sytuacyjnej relacji między uczestnikami komunikacji językowej, a więc nadawcą, odbiorcą, słuchaczem i bohaterem wypowiedzi, której wyróżnikiem jest ranga społeczno-towarzyska. Używanie zaimków honoryfikujących wiąże się z jakimś gestem wskazującym, takim jak patrzenie na twarz. Językoznawcy starają się ulokować zaimki honoryfikujące w stylistyce praktycznej lub kulturze języka. Zaimki te występują w różnych stylach polszczyzny.

46. Typologia systemów pisma

1. Jeżeli znak pisany odpowiada całemu znakowi mówionemu, natomiast między ich diakrytami brak wszelkiej odpowiedniości to taki znak pisany nazywamy ideogramem, a system pisma takich znaków nazywamy pismem ideograficznym. Jego najbardziej znanym przykładem jest tradycyjne pismo chińskie.

2. Jeżeli jednostka tekstu mówionego stosunkowo najdokładniej odpowiadającą poszczególnemu diakrytowi tekstu pisanego jest sylaba, to takie pismo nazywamy pismem sylabicznym czyli sylabariuszem; taki charakter miało pismo starożytnych Greków, używane w XIII wieku p. n. e.

3. Pismo, którego diakrytom spośród wszystkich jednostek tekstu mówionego stosunkowo najściślej odpowiadają poszczególne fonemy, nazywamy pismem literowym, alfabetycznym lub alfabetem (alfabet łaciński).

Ponadto wiele systemów pism mają charakter mieszany; ideograficzno-sylabiczny (japońskie) sylabiczno-literowy (pisma hinduskie).

Bywają również wypadki rozumienia pisma bez rozumienia mowy np. język klasyczno chiński(pisze się w nim wiersze). Ten język ma wiele systemów fonologicznych, podobnie jak łacina, jednak nie zapewniają zrozumiałości tekstu.

47. Problem ilości języków na świecie

Na świecie istnieje obecnie około 3 tysięcy języków naturalnych, Encyklopedia Britanica podaje, że jest ich 6528. Z tego 3%- znajduje się w Europie, od 12 do 14%w Ameryce, w Azji 30%, na Pacyfiku 21% a w Afryce 31%. Na przełomie XVIII i XIX wieku Europejczycy odkryli sanskryt (języka starożytnych Indii z lat mniej więcej 1500-500 p.n.e) uprzytomniło im uderzające podobieństwo do starożytnej greki i łaciny; to z kolei pozwoliło im na wytworzenie pojęć wspólnego pochodzenia różnych języków, a co za tym idzie zmienności języka. Nastąpił jednak rozpad języka, który można nazwać prajęzykiem. Rozpad poprzedzało zapewne długo trwające różnicowanie się prajęzyka na dialekty, tak sobie bliskie, że ich użytkownicy bez problemu rozumieli siebie nawzajem. Dopiero w wyniku dalszych wydarzeń historycznych - masowych emigracji, powstawania barier obcojęzycznych, wytwarzania się granic państwowych - kontakty między użytkownikami niektórych dialektów zostały zerwane. Odtąd dialekty takie rozwijały się w rozbieżnych kierunkach. Po pewnym czasie różnice między nimi stawały się tak jaskrawe, że dzisiejszy badacz ma prawo uważać je za odrębne języki. Języki różnicowały się także przez zapożyczenia czyli wpływy jednego języka na powstanie jednostek języka drugiego.

48. Etnolingwistyka jako dział językoznawstwa zewnętrznego

Etnolingwistyka zajmuje się elementem zajmuje się językiem jako elementem składowym kultury. W języku utrwalone są wszystkie zdobycze wspólnoty, tradycja, system wartości, wiara. Są one utrwalone w postaci różnych tekstów i przekazów ustnych. Etnolingwistyka zajmuje się kulturowymi funkcjami języka jako instytucji społecznej. Jednym z kręgów zainteresowań jest rekonstrukcja świata, który jest zawarty w języku.

Swoje korzenie wywodzi z językoznawstwa antropologicznego, które ukształtowało się na początku XX wieku w Ameryce. Badania zapoczątkował lingwista amerykański Franz Boas. Opis języków, które będą zanikać.

50. Problem rozbieżności formalno-funkcjonalnych w językach naturalnych

Często w językach naturalnych jest odwrotność polisemii, wspólność znaczenia dwu różnych znaków, zwana również obocznością formalną znaków. I ona jest zamienna albo rozłączna(tak jak polisemia). Zróżnicowanie formalno-funkcjonalne jest bardzo skomplikowane w języku naturalnym niż w jakimkolwiek innym kodzie. Różnorodność i złożoność rozbieżności formalno-funkcjonalnych w języku naturalnym jest nieuchronną konsekwencją cech: braku całkowitej instytucjonalizacji i tego, że każdy język naturalny występuje w subkodzie mówionym. Ten bowiem właśnie subkod jest głównym źródłem rozbieżności. Przyswajamy go wcześnie, więc czynimy to bezrefleksyjnie i bezrefleksyjnie go zmieniamy. I to właśnie wywołuje często oboczność formalną i wielofunkcyjność. Znamienną oboczność znaków wywołują inne przyczyny.

Rozbieżnością może być to, że dwa wyrazy pełnią tę samą funkcję np. dziś i dzisiaj. Do rozbieżności tych zaliczamy : -zjawisko polisemiczności, występowanie oboczności formalnych. Te cechy występują na wszystkich poziomach języka: znaków, diakrytów. Językoznawstwo jest badaniem rozbieżności form funkcjonalnych. Gramatyk może być wiele. Opisy języka mogą być kompletne. Język zmienia się - użytkownicy są zdyscyplinowani. Gdy zmiana się upowszechni, to zwyczaj językowy akceptuje ją jako nową regułę. Wysuwanie i zaniechanie wyrazów czy reguł-jest cechą definicyjną języka naturalnego, ale nie możemy wskazać jaki stopień rozbieżności form funkcjonalnych jest potrzebny, aby uznać język za naturalny.

Zjawisko wariancji:

W języku jednostki o różnej formie pełnią różne funkcje (umożliwiają to opozycje formy). Jednostki o różnych funkcjach mają różne formy ( znaki i diakryty). Odstępstwa od tego stanu rzeczy nazywamy wariancjami.

Fuzja-zjawisko fuzji polega na tym, że jeden odcinek tekstu kumuluje kilka funkcji np. polskie końcówki. Przeciwieństwem jest zjawisko dyfuzji, które polega na tym, że kilka odrębnych odcinków pełni łącznie jedną funkcje.

1

13

---