V. Problemy kulturowej teorii literatury

Hayden White, Teoria literatury i pisarstwo historyczne, w: tegoż, Proza historyczna, pod red. E. Domańskiej.

Co oznacza teoria literatury dla pisarstwa historycznego? najpierw konieczne zdefiniowanie dyskursu historycznego

|

1. aby o nim mówić konieczna jest pewność, że przeszłość istnieje; przeszłość istnieje, bo jest opisywana

2. d. h., w odróżnieniu od dyskursu naukowego, nie zakłada użycia specjalnej metody do poznawania historii; historia = przeszłość, ale za historyczne nie jest uznawane wszystko z przeszłości, a jedynie to, co jest przedmiotem pisarstwa historycznego; „historia musi być napisana zanim zostanie przeczytana” stąd wypływa znaczenie teorii literatury dla pisarstwa hist.

• wydarzenia, osoby, miejsca, daty z przeszłości to tylko dane „archiwalne” - staną się „historycznymi”, jeśli będą przedmiotem dyskursu historycznego (zostaną opowiedziane)

3. d. h. nie tworzy nowej historii, ale interpretacje wydarzeń; historia kształtuje się przez opowiadanie, co świadczy o tym, że kształt historii zapewnia narracja - a każda narracja jest już interpretacją (nie ma narracji obiektywnych)

dyskurs historyczny = narratywizacja = interpretacja historyczna

Teoria historii

Rzeczywistość przeszła historiografia filozofia historii

- przedmiot badań historyka - pisany dyskurs historyka - bada relacje między

o historii historią a dyskursem

We współczesnych dyskursach język stanowi zarówno formę jak i treść; stąd bierze się pośrednie i bezpośrednie znaczenie teorii literatury dla dyskursu hist.

pewne teorie dyskursu opracowanego przez TL mogą być wykorzystywane przez historiografię; wszystko dzięki temu, że współczesna TL dopuszcza nowe, szerokie rozumienie literackości; koncepcje mowy, języka, pisma, tekstualności umożliwiają rozpatrywanie problemów podejmowanych wcześniej przez filozofię historii; analiza historii odbywa się najpierw przez analizę gatunkową, językową; analiza hist. jest zapośredniczona przez narzędzia przejęte z TL

Wg Paula Ricoeura „teks historiograficzny ma się do swego odniesienia [opisywanej rzeczywistości hist.] tak, jak figuratywne znaczenie metafory do jej znaczenia dosłownego; d. h. jest rodzajem rozszerzonej metafory dlatego d. h. nie podlega parafrazie (dojść może wtedy do rozmycia sensu)

d. h. daje do zrozumienia więcej, niż mówi dosłownie (tak jak metafora)

Operacje tropologiczne występujące w procesie tworzenia się każdego dyskursu historycznego; d. h. może być:

1. Przedstawiony w postaci posiadającej porządek kroniki - elementy historii wtłoczone w kod czasu (różny dla każdej kultury) i przedstawione przez techniki dyskursywne (bliskość tropów)

2. Przekształcony przez fabularyzację w opowiadanie z jasno określonym początkiem, środkiem i końcem; pojęcie „opowieść prawdziwa” nie istnieje - każda nosi znamiona fikcji dlatego, że jest przepuszczona przez filtr narracji (a narracja jest przecież formą interpretacji)

3. Ustanowiony jako przedmiot każdego formalnego rozumowania (na jakie można się powołać przy dochodzeniu do znaczenia/ prawdy hist. - myślenie poznawcze, etyczne, estetyczne)

Strukturalistyczny dyskurs hist. (osiągnięty przez tropy) przechodzi w „naukowy” po defabularyzacji

Tropologia (zbiór wyobrażeń na temat języka figuratywnego z retoryki) jest istotnym zagadnieniem z TL, które pomaga w tworzeniu dyskursu hist. Jest podstawą wszelkich dyskursów, ponieważ opiera się na „zwrotach” [turns], np.:

- opis analiza

- figura odniesienie [ground]

Tropy:

- metafora (podobieństwo), - metonimia (zgodność), - synekdocha (część za całość), - ironia (przeciwieństwo)

tropy sposobem odczytywania historii - w dyskursie hist. też obecne fragmenty, interpretacje, jak w literaturze; tropy są bardzo funkcjonalne - analiza retoryczna tekstu historycznego pozwala na odczytanie wielu informacji, które nie są powiedziane wprost.

Pojawiają się jednak kwestie sporne: tropologiczna teoria języka kwestionuje bowiem prawo historii do dostarczania prawdy i wiedzy na temat swojego przedmiotu, historia wg tej teorii traci status dyscypliny empirycznej, naukowej - „Nie istnieją fakty, tylko interpretacje” Nietzsche

Teoria tropologiczna zakłada:

• figuratywny charakter dyskursu

• performatywny i komunikatywny charakter dyskursu

• że „fakty” i „zdarzenia” nie są tożsame: fakty się dzieją, a zdarzenia są opisem zdarzeń

Tropologia jest bardzo przydatna w badaniu historiografii narracyjnej; pozwala w tekstach literackich odkryć prawdę historyczną albo figuratywną (np. historia poddana mityzacji), które są zawoalowane w narrację.

Epistemiczny charakter narracyjności:

• narracja sposobem wyjaśniania historii; narracja, czyli kształt, forma też jest nośnikiem treści (już nie tylko wydarzenia mówią o historii)

• narracyjność przedstawia „struktury czasowości” (Ricoeur)

|

* w opozycji do tej teorii dekonstruktorzy narracyjności: Barthes, Kristieva, Derrida; wg nich narracja

pozostałością po świadomości mitycznej

Przełom

W okresie pozytywizmu narracyjność była równa prawdzie - dominacja powieści realistycznej.

Z nadejściem modernizmu pojawiły się wątpliwości co do obiektywnego charakteru narracji (obecność relatywizmu moralnego i epistemologicznego, pluralizmu krytycznego, eklektyzmu metodologicznego). wpływy Rankego.

W rozważaniach White'a chodzi głównie o wpływ na znaczenie historii przez język - figury retoryczne (tropy) oraz o uwikłanie w narrację, a tym samym w interpretowanie historii.

A. Burzyńska, M. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2009.

HISTORYZM

1) nowatorski sposób myślenia o historii i historiografii reprezentowany przez H. White'a (strukturalista czerpiący z Giambattisty Vico i Nietzschego) => tekst historiograficzny jako retoryczna maszyneria do produkowania efektu realności

2) ruch akademicki - New Historicism => zajmuje się ideologiczną relacją między tekstem a rzeczywistością historyczną

Ad. 1)

• XIX-wieczny historycyzm miał być obiektywny, wyjaśniał zamiast rozumieć; cechy: prowidencjonalizm, faktografiom, intelektualizm krytykował to Nietzsche, Droysen; N. i D. reprezentowali epistemologię pokantowską - niemożliwa wszelka forma poznania bezpośredniego

Droysen: „obiektywne jest tylko to, co bezmyślne”

Antyesencjalizm - pogląd, wg którego jednostka nie kryje w sobie gotowej esencji, lecz jest wytworem zewn., hist. Okoliczności. Nowi historycy i materialiści kulturowi odrzucają esencjalną, autonomiczną wizję człowieczeństwa na rzecz teorii o kulturowym wytwarzaniu ludzkiej natury.

• Wg Nietzschego historia jest konstrukcją (nie rekonstrukcją), ponieważ język nie jest przezroczystym narzędziem, ale skomplikowaną strukturą retoryczną; poznanie jest kształtowane przez struktury tropów; pośredniczenie tych figur powoduje nieosiągalność istoty rzeczy - poznanie zapośredniczone

• Poetyka historii opracowana została przez White'a; W. jest strukturalistą, ponieważ przed aktem jednostkowego poznania uznał istnienie tropologii jako struktury przedpoznawczej; myśl W. kontynuuje Ankersmit

Narracja - jeden z podstawowych trybów (strategii, środków poznawczych) dyskursu hist.; nadaje sens faktom, czyli je interpretuje.

Ad. 2) New Historicism

• Siedzibą University of Calirornia w Berkeley; jeden z przedstawicieli - S. Greenblatt

• Literatura nie da się odłączyć od kultury

• Tekstualność historii/ historyczność tekstów - określenie L. Montrose'a (am. badacz renesansu). Jest to dwukierunkowa relacja między historią a tekstami, oznaczająca po pierwsze, brak bezpośredniego (niezapośredniczonego przez teksty) dostępu do historii, po drugie zaś, nieusuwalne usytuowanie każdego tekstu w historii.

• Greenblatt wprowadził pojęcie cyrkulacji mające zastąpić aluzję, symbol, mimesis i inne

---