Antyczna teoria literatury, pojęcia, rodzaje literackie, kategorie estetyczne, mimesis, katharsis.
Platon nie stworzył teorii literatury. Ani Platon ani Arystoteles nie posługiwali się słowem literatura. Termin ten pojawił się dopiero w drugiej połowie XIXw. Teorią prozy miała zajmować się retoryka.
Mimesis - koncepcja ta opierała się na zmysłowych aspektach naśladowanego i naśladującego przedmiotu. Gwarancją udanego naśladowania jest podobieństwo. Przedmioty materialne stanowią odbicie jedynych przedmiotów rzeczywistych jakimi są idee. Przedstawienia dramatyczne ze względu na bezpośredniość i sugestywność naśladowania, mogą ewokować wzory zachowania. Mimesis skłania widzów do ulegania za przedstawionymi bohaterami słabościom i przypadłościom niegodnym obywatela Republiki. Mimesis nie daje się kontrolować z powodu wrodzonej ludziom skłonności do naśladowania.
Wg. Arystotelesa. W ujęciu potocznym kojarzy się z odtworzeniem rzeczywistości w dziele sztuki. Miarą naśladowania nie jest prawda, ale prawdopodobieństwo.
Tezie Platona, że artysta naśladuje wygląd rzeczy, Arystoteles przeciwstawia twierdzenie, że poeta naśladuje nie to co jest, ale to co być powinno. Jest to reprezentacja.
Tragedia - od tragos-kozioł, ode-pieśń. powinna wzbudzać uczucia litości i trwogi(pathos), a proces oczyszczania stanowi efekt estetyczny jak i etyczny. Tragedia wzrusza, ale nie dlatego, że naśladuje postaci, ale dlatego, że w fabule przedstawia zmiany ich losu. Arystoteles uważał, że nie charaktery są ważne ale fabuła. Nie etos bohatera ale zdarzenia, wielkie problemy ludzi wysoko urodzonych. Splot wydarzeń prowadzący do ostatecznego konfliktu. Tragizm nie wynika z człowieka. Jest podyktowany przez los. Celem tragedii jest doprowadzenie odbiorcy do katharsis, jak i dostarczenie przykładów do naśladowania.
Katharsis - wprowadzone przez Arystotelesa. Jest to oczyszczenie. jedna z podstawowych cech tragedii, zwłaszcza starożytnej (antycznej). Pojęcie utworzył i zdefiniował Arystoteles w VI rozdziale Poetyki. Uznał on, że celem sztuki jest wzbudzenie u widza uczuć litości i trwogi, aby przez to następnie oczyścić jego umysł z tych doznań
Platon mówił o gatunkach jak tragedia, komedia, epopeja, dytyramb. Kategoriami nadrzędnymi nie są rodzaje ale tryby. Są to: tryb narracyjny, mimetyczny i mieszany. Ujęcie takie wyklucza lirykę. Platon potępił poezję tragiczną w dialogach. Platon uważa, że moralnie prawdziwe jest opowiadanie proste. W nim poeta wyraża swoje poglądy nie narażając słuchacza na pokusy wynikające z naśladowania bohatera.
Arystoteles był pierwszym filozofem który postawił pytanie o autonomię poezji. Naśladuje wszelka poezja. Środki naśladowania jak rytm decydują o odmienności poezji od innych sztuk. Działanie na uczucia odbiorcy jest pozytywną właściwością poezji. Kryterium wartości poezji jest reakcja odbiorcy. Filozof uznaje wyższość tragedii nad epopeją. Aktywność twórcy określił jako kreację a nie jak odwzorowywanie. Pozbawił poezję zobowiązań co do prawdy.
Kategorie estetyczne określające rodzaj dzieła literackiego:
piękno
w antyku to harmonia i symetria - tak Platon. Wiara w to, że piękno istnieje samo w sobie. W XIIw. Subiektywna teoria piękna. Piękno nie samo w sobie, ale to właściwość rzeczy która budzi emocje. W antyku Piękno to proporcjonalność w tekście, odpowiednia problematyka. Bohaterami tragedii są osoby wysoko urodzone, w komedii z niższych sfer. Wiersze o miłości i śmierci pisano heksametrem gdyż nie mogło być wielu akcentów. Musi być zachowana powaga.
tragizm
Arystoteles, że człowiek uwikłany w nierozwiązywalny konflikt. Śmierć była efektem tragizmu a nie samym tragizmem. Cokolwiek się wybierze będzie źle.
wzniosłość, patos
patos to następstwo cierpienia. Patos towarzyszy wielkim wydarzeniom, łączy się z namiętnością. Ujawnia się w środkach stylistycznych. Używanie wyszukanych słów, nie potocznych. Wzniosłość łączy się z patosem. Platon przeciwstawił wzniosłość pięknu. Wzniosłość pobudza a nie uspokaja. Wprowadza dysharmonię.
komizm
gorsza kategoria, przeciwieństwo tragedii. Ujawnia słabości, brzydotę. Śmiech łączy się z plebejskością, ujawnia wnętrze człowieka. Pierwotnie `komedia' znaczyła opowiadanie o prostych ludziach.
groteska
z XVIw. To powrót do estetyki antycznej. To co zaskakuje, zachwyca a jednocześnie przeraża. Fabuła prowadzi przez intrygę do refleksji nad życiem.
brzydota
za brzydkie uznawano to, co niesymetryczne i dysharmonijne, za brzydkie uznawano to, co niepraktyczne i niefunkcjonalne, Może ona też silnie pobudzać wyobraźnię, z czym mamy do czynienia np. w grotesce.
wdzięk
właściwość dzieła literackiego, dzieła sztuki uważana przez pewne teorie estetyczne za konieczny warunek jego piękna, albo też za czynnik wobec piękna nadrzędny. Wdzięk określany był jako przeciwieństwo sztuczności, jako wynik umiejętnego ukrycia wysiłku twórczego, odrzucania sztywnych reguł i osiągnięcia efektu lekkości i swobody dzieła.
ironia
wywodząca się z antycznego teatru greckiego, charakteryzuje sytuację, w której bohater - np. król Edyp w tragedii Sofoklesa - nie zdaje sobie sprawy ze swojego rzeczywistego położenia, natomiast świadomość taką posiadają widzowie lub/i pozostali bohaterowie dramatu.
W antyku ważne było łączenie kategorii estetycznych z kategoriami moralnymi. Sztuka ma uczyć smaku, gustu.
Gatunki:
Liryka - Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne. mamy podmiot mówiący o własnym świecie. Jest on subiektywny, narracja pierwszoosobowa.
W liryce:
epigramat - wykuwany w kamieniu, musiał być krótki
epitafium - tren
oda - sławienie wodzów ziemskich
satyra - jej `ojcem' jest Horacy. Była to opowieść o zdarzeniu z życia codziennego.
Epika - Wyraźna subiektywna wizja narratora, ale dopuszcza on do głosu bohaterów. Rolę narratora przejmuje chór.
W epice:
epos rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności;
powieść występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna, przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna
nowela utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu
Dramat - zupełnie obiektywna wizja świata. Brak narracji Widz odbiera rzeczywistość na podstawie tego, co mówią bohaterowie.
Estetyka klasycystyczna
Studiować dzieła sztuki, aby się z nich uczyć reguł tworzenia, to cel bezpośredni. Klasyczny znaczyło tyle co wart naśladowania. Sztuka stanowić miała działalność racjonalną, domenę umysłu, a nie natchnienia. To też pewna wiedza techniczna. Klasycy nie mogli zaakceptować twórczości fantastycznej. Przyjemność estetyczna ma być użyteczna, nastawiona na propagowanie racjonalnych wzorców zachowań. Z obcowania z dziełem powinno płynąć zadowolenie.
Epos i tragedię sytuowali najwyżej. Poemat opisowy, satyra, sielanka, komedia to gatunki pośledniejsze. Komedia o celu wychowawczym. W oświeceniu powinna bawić, ale też uczyć, ośmieszać fałszywe wzorce. Zasada typizacji, osobowość typowa dla danej grupy społecznej.
W poezji też hierarchia gatunków. Najwyżej Hymn i Oda
- Klasycyzm preferował tragedię. Nie było mowy o katharsis. Tragedia miała być przykładem do naśladowania, powinna przekazywać wzorce zachowań. Osiągnąć to można poprzez przedstawienie człowieka jako istoty świadomej, uwikłanej między temperamentem a powinnością. Klasycy akcentowali rolę sytuacji i charakterów w rozwijaniu akcji. Tragedia jest polem działania ludzi wysoko urodzonych. Dominuje nastrój doniosłości, nie ma miejsca naśmiech czy trywialność. Klasycy ustanowili zasadę jedności miejsca. Akcja dramatów rozgrywała się najczęściej w pałacu. Tragedia kończyła się albo śmiercią bohaterami albo pogodzeniem się z tym co nieludzkie. Przy czym ów ostateczny krok zależał od woli bohaterów a nie od niewiadomego losu.
- Pojęcie piękna modernizowane było poprzez kategorię jasności i stosowności. Ripa: piękno wnika przez oczy, pobudza do myślenia o rzeczach wzniosłych.
- Odtwarzanie natury - idealizacja rzeczywistości materialnej. Ujęcie natury jako rzeczywistości idealnej. Przyznawano poezji szansę konstruowania drugiego, lepszego świata. Przedstawienie tego jakie jest. Imitatio - dokładne naśladowanie natury zastępowało mimesis.
Teoria smaku Kanta
- Przedmiot piękny staje się piękny dopiero w kontakcie z podmiotem. Piękno bowiem nie jest wartością przedmiotu rozważanego dla siebie. Piękno zależy od upodobania odbiorcy. W sztuce jednym sprawdzianem [piękna jest powszechność upodobań.
- Estetyka to nauka o postrzeganiu poetyckim. Słowo estetyczny odnosi się do treści związanych z uczuciem rozkoszy czy przykrości. Dlatego sąd o pięknie nazywa się sądem estetycznym. Strukturą sądów smaku zajmuje się krytyka władzy sądzenia. Zadaniem jej było ustalenie podstaw na mocy których sądy owe mają wartość kategoryczną. Tematem refleksji Kanta było, co decyduje o podmiocie, że uznaje przedmiot za piękny. Ten sąd zależy od sądów intelektualnych i emocjonalnych. Filozof podważył dogmat estetyczny, że artysta nie naśladuje, ale wymyśla za pomocą wyobraźni.
- Kant udowadniał, ze wiedza ma charakter konieczny, oparta na kategoriach intelektu. Kant bada sposoby przejawiania się przedmiotów, nie zaś przedmioty konkretne. Prowadzi to do zainteresowania efektem przedstawienia. Podziwiamy dzieło sztuki nie dlatego, ze odtwarza ono charaktery czy sytuacje nam bliski, ale ze jest celowo zbudowanym przedmiotem mającym wartość samą w sobie. Działanie pięknego przedmiotu pobudza harmonijnie wszystkie zdolności i możliwości człowieka.
- Kant przyznaje poezji najwyższe miejsce w hierarchii sztuk. Dzieło artystyczne powinno zajmować człowieka w sposób bezinteresowny tak jak piękna przyroda.
Założenia Hegla
- Odrzuca teorię naśladowania przyrody, koncepcję wzbudzania uczuć oraz zasadę pouczania. Odrzuca tezę, że poezja jest wyrazem życia psychicznego artysty.
- Jako wyższy cel substancjalny stawia przed dziełem sztuki odkrywanie prawdy. Sztuka nie jest naśladowaniem, nie jest też praktyką zmieniającą świat, jest poznaniem. Poznanie w sztuce realizuje się za pomocą języka, ale jego ośrodkiem są przedstawienia i wyobrażenia np. przez język poetycki, metafory `jestem w siódmym niebie'.
- Teoria sztuki jako dziedzina zajmująca się uogólnieniem danych dostarczonych przez praktykę artystyczną, mająca wypracowywać kryteria oceny dzieła oraz kształcić smak nie interesuje Hegla. Prymat nad teorią sztuki posiada estetyka.
- Poezja odgrywa rolę przede wszystkim w porządku poznawczym. Poezja zbliża się do poznania doskonałego dostępnego filozofom. Poezją nazywa się sztuka słowa, literatura piękna. Idea nie trafia do poezji bezpośrednio. Przedtem uzmysławia się w takich formach jak państwo, prawo, stosunki społeczne. Te ostatnie odziaływuja wprost na artystę. Artysta wyraża poglądy i wyobrażenia powszechne dla swojego czasu i społeczeństwa.
a) Poezja kształtuje światopoglądy a nie wynika z nich.
b) Poezja nie tyle odtwarza, co porządkuje rzeczywistość wedle praw rozumu.
c) Poezja powinna wybierać z rzeczywistości pewne wydarzenia godne artystycznej uwagi, hierarchizować tematy.
d) Poezja nie zmienia świata co najwyżej go interpretuje. Przede wszystkim powinna przedstawiać rzeczywistość jako proces.
- Proza - to przede wszystkim powieść, zakłada uporządkowaną rzeczywistość. Istotna dla Hegla jest powieść realistyczna. Sytuacja w powieści, aby była prawdopodobna, odzwierciedlała jakąś zasadę postępowania musi przedstawiać realistyczny konflikt. Bohater musi być typowy dla społeczeństwa z którego się wywodzi. Musi być przedstawicielem czasu w którym żyje.
- Hegel uważa historyczność jako zasadę konstruowania akcji literackiej oraz jej tło. Człowiek jest kształtowany przez czas w którym żyje. Wszystkie dzieje mają sens. Trzeba spojrzeć na rozwój społeczeństwa bo literatura jest pojmowana przez niego.
Estetyka pozytywizmu
- Hipolit Taine - w świecie przyrody panuje powszechny determinizm. Tak tez dzieła literackie są zdeterminowane przez czynniki: rasę, środowisko i czas. Rasa to właściwości narodu, środowisko oznacza warunki geograficzne, ekonomiczne, społeczne. Czas rozumiany, że wcześniejsze formy warunkują późniejsze. Czynniki te oddziaływają na artystę bezpośrednio.
- Twórczość polega na kombinacji wyobrażeń najprostszych powtarzalnych elementów, które powstają pod wpływem wrażeń ze świata zewnętrznego.
- Historia literatury danego narodu ma służyć zbadaniu jego psychologii. Literatura nie posiada autonomii i jest projekcją następujących po sobie determinant. Dokumentalny charakter utworów literackich związany jest z ich niezmienną istotą, która polega na naśladowaniu.
- W koncepcji Taina dzieło sztuki jest nie tylko objawem, ale i obrazem sytuacji zewnętrznej. Praca pisarza polega na studiowaniu dokumentów, aby je potem odtworzyć w obrazie artystycznym. Taine wprowadza hierarchię dzieł sztuki. Zaczyna się od utworów komicznych i realistycznych, a kończy na tragedii Corneille'a i powiatach G. Sand. Na samym szczycie umieszcza Kwiatki św Franciszka.
- Teoria sztuki Flauberta jako naśladowanie rzeczywistości nie ma na celu osiągnięcia wiedzy, ale kreację pięknego przedmiotu sztuki nie była zaakceptowana przez Taine'a. Dla niego Pisarz ujawnia, proces artystyczny modeluje rzeczywistość. Modelowanie spełnia zadanie wiedzy, udokumentowania pewnego stanu ducha i obyczajów.
Sztuka powinna akcentować podstawowe najbardziej istotne cechy danego przedmiotu naśladowanego. Układ wartości literackich jest podporządkowany układowi wartości moralnych.
Podkreślenie roli biografii autora. Tekst jako dokument życia artysty i epoki. Jako świadectwo ogólnego stanu ducha obyczajów.
Przełom antypozytywistyczny
- Plechanow - człowiek jest bardziej zależny od praw ekonomiki niż od przyrody. W ujęciu marksisty rolę pierwszoplanową w twórczości kulturalnej odgrywają czynniki produkcyjne i klasowe. Marksizm bowiem traktował literaturę jako zjawisko uwikłane w ogólne procesy społeczno-ideologiczne. Akceptował zasady determinizmu.
- Wilhelm Dilthey zarzuca pozytywizmowi sprowadzanie metod humanistyki do teorii nauk przyrodniczych. Krytyce podlega zasada determinizmu naturalistycznego, ignorująca twórczy charakter zachowań ludzkich. Zachowania opierają się na wewnętrznych przeżyciach jednostek. Pozytywizm oskarżano za niedocenianie wartości estetycznych dzieła.
- Bergson stwierdził, że dynamiczny rozwój rzeczywistości jej zmienność nie da się opisać za pomocą kategorii naukowych. Jedyną możliwością dotarcia do autentycznej rzeczywistości jest intuicja. Bergson przyznaje szanse poznawcze sztuce.
- Historia opisuje nie ustala żadnych praw.
- Rickert stwierdza, że poznanie oparte na kopiowaniu rzeczywistości jest niemożliwe. Należy ją uprościć za pomocą pojęć, które uchwycą jej istotne cechy. Antypozytywistyczne koncepcje literatury sięgały po inspiracje Hegla.
- W ujęciu Crocego rozwój dokonujący się we wszystkich sferach działalności ludzkiej ma charakter twórczy; jest ekspresją ducha ludzkiego. Ekspresja dokonuje się za pomocą intuicji.
- Dilthey nazwał humanistykę `nauką o duchu'. Zajmuje się ona aktywnością ludzką i jej wytworami które składają się na duchową sferę kultury. Działalność człowieka ma charakter ekspresyjny, tworząc rzeczywistość humanistyczną ludzie wyrażają swoją wolę, pragnienia, ideały.
- Poezja jest przedstawieniem i wyrazem życia. Poezja nie jest obserwacją czy naśladowaniem rzeczywistości zewnętrznej. Nie jest ona też poznaniem. Tematem poezji jest nie tylko przetworzony świat zewnętrzny ale także indywidualne stany duchowe, przeżycia które płyną z refleksji nad własną osobowością. Poezja tworzy światopoglądy, jest pierwotna wobec świata idei.
- Dilthey ukazuje ścisły związek biografii i dzieła odwołując się do kategorii wyrazu. Sztuka jest aktywnością za pomocą której artysta chce wciągnąć czytelnika w obręb swoich uczuć, przeżyć. Polem jego dociekań jest wyobraźnia artysty. W teorii ekspresji dane świata zewnętrznego muszą zostać wtopione w strukturę psychiczną artysty, które on przekształca w wyobrażenie artystyczne. Utwór poetycki jest wyrazem osobowości, ale z pewnością nie jest introspekcja.
- Celem dzieła jest wywołanie reakcji estetycznej, partycypacji w świecie wspólnych idei. Pełne zrozumienie dzieła to odczucie jego formy, artystycznego zamiaru artysty. W życiorysach w sposób najbardziej wyraźny zarysowywuje się związek między indywidualną strukturą psychiczną a strukturą duchowa epoki.