Pojęcie administracji i prawa administracyjnego
Pod pojęciem administracji państwowej rozumiemy część działalności państwa, wykonywanej poprzez jego organy, która polega na organizowaniu bezpośredniej praktycznej realizacji jego zadań. Nie należy do niej działalność ustawodawcza i sądownicza. Administracja państwowa obejmuje wszystkie dziedziny i zjawiska życia społeczno-gospodarczego. W zakresie jej działalności znajdują się zagadnienia dotyczące: ewidencji ludności, aktów stanu cywilnego, dowodów osobistych, paszportów, gospodarki komunalnej, spraw wodnych, górniczych, ruchu drogowego, oświaty, kultury, służby zdrowia, porządku publicznego, obronności kraju i in.
Poza szerokim i zróżnicowanym charakterem działalności organów administracji różne też są formy, w których ich działalność się przejawia. Uregulowania prawnego wymagają więc zarówno poszczególne dziedziny życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, jak i sama odnosząca się do tych dziedzin działalność organów administracji, przejawiająca się w wydawaniu ogólnie obowiązujących przepisów, wydawaniu aktów administracyjnych, prowadzeniu działalności o charakterze społeczno-organizacyjnym czy w wykonywaniu czynności materialno-technicznych.
Przedmiotem prawa administracyjnego jest też prawna regulacja struktury organizacyjnej i zakresu kompetencji organów administracji oraz stanowienie norm regulujących stosunki społeczne powstające między różnymi podmiotami prawa na gruncie różnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego i politycznego Państwa. Zaznaczyć należy, że organy państwa posiadają władztwo tj. prawo użycia przymusu bezpośredniego przez organy administracyjne dla zrealizowania ich jednostronnych rozstrzygnięć (np. nabycie nieruchomości pod budowę drogi).
Prawo administracyjne jest to ogół norm regulujących organizację administracji oraz formy i przedmiot jej działalności. W przepisach prawa administracyjnego znajdują się:
przepisy dotyczące struktury i organizacji organów administracji,
przepisy normujące działalność organów administracyjnych,
przepisy określające sposób załatwiania poszczególnych rodzajów spraw.
Przepisy pierwszych dwóch grup stanowią część ogólną prawa administracyjnego, natomiast przepisy trzeciej grupy jego część szczegółową.
Stosunki między państwem i działającymi w jego imieniu podmiotami a obywatelami i innymi podmiotami oparte są na normach prawa administracyjnego i dlatego nazywa się je stosunkami administracyjnoprawnymi. W tym stosunku administracja działa władczo tzn. może jednostronnie zadecydować o treści danego stosunku. Cechą charakterystyczną stosunku administracyjnego jest nierównorzędność pozycji podmiotów. Przedmiot stosunku administracyjnego zawsze leży w sferze objętej zadaniami publicznymi. Podmiotami stosunku administracyjnoprawnego są :
zawsze organ administracji upoważniony do żądania określonego zachowania się albo świadczenia,
podmiot do którego skierowany jest nakaz lub zakaz albo który żąda określonego zachowania się od organu administracji.
Organy administracji państwowej
Organy administracji państwowej dzielą się na: naczelne i centralne oraz terenowe organa rządowej administracji ogólnej i administracji specjalnej. Organami naczelnymi są: Rada Ministrów i poszczególni ministrowie. Rada Ministrów jest najwyższym, wykonawczym i zarządzającym organem administracji państwowej. Rada Ministrów kieruje całokształtem działalności administracji państwowej, podejmując różne uchwały, wydając rozporządzenia i różne wytyczne. W kompetencji Rady Ministrów znajdują się wszystkie sprawy polityki państwa, których ustawy nie zastrzegły dla Prezydenta, innego organu administracji państwowej lub samorządu terytorialnego.
W skład Rady Ministrów wchodzą: Prezes Rady Ministrów (premier); wiceprezesi Rady Ministrów; ministrowie; przewodniczący komisji i komitetów sprawujących funkcję naczelnych organów administracji państwowej. Tryb powoływania i odwoływania Rady Ministrów określa ustawa konstytucyjna z 17.10.1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Ministrowie jako członkowie Rady Ministrów kierują określonym działem administracji zwanym resortem. W celu wykonania ustaw sejmowych i na ich podstawie wydają rozporządzenia i zarządzenia. Centralnymi organami administracji państwowej są centralne urzędy, nie zaliczane do organów naczelnych. Kierownicy urzędów centralnych nie są członkami rządu. Centralne urzędy administrują określonymi, wyodrębnionymi, z reguły wąskimi zakresami zagadnień. Podlegają Prezesowi Rady Ministrów lub właściwemu ministrowi. Spośród urzędów centralnych można m.in. wymienić: Główny Urząd Statystyczny, Urząd Patentowy RP, Agencję do Spraw Inwestycji Zagranicznych, Polski Komitet Normalizacji.
Terenowymi organami rządowej administracji ogólnej są wojewodowie i podporządkowane im organy administracji ogólnej. Wojewoda na obszarze województwa jest przedstawicielem rządu. Sprawuje nadzór nad organami samorządu terytorialnego w trybie i w granicach określonych odrębnymi ustawami. Wojewoda jest w postępowaniu administracyjnym organem wyższego stopnia w stosunku do: kierowników rejonowych urzędów rządowej administracji ogólnej; organów samorządu terytorialnego w zakresie wykonywanych przez nie zleconych zadań administracji ogólnej. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji. Wicewojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. Swoje kompetencje jako terenowy przedstawiciel rządu realizuje wojewoda poprzez wydawanie zarządzeń i decyzji administracyjnych. W wypełnianiu funkcji pomaga mu urząd wojewódzki, w ramach którego są wyodrębnione wydziały kierowane przez dyrektorów. Przy wojewodzie działa też kolegium opiniodawczo-doradcze. Nadzór nad działalnością wojewody sprawuje Prezes Rady Ministrów i ministrowie. Terenowymi organami rządowej administracji ogólnej podległymi wojewodzie są kierownicy urzędów rejonowych. Kierownicy urzędów rejonowych wykonują zadania terenowych organów rządowej administracji ogólnej oraz wynikające ze szczególnych ustaw. Terytorialny zasięg działania urzędów rejonowych nie może naruszać granic gmin. Urząd rejonowy jest aparatem pomocniczym kierownika urzędu. Jego organizację określa statut nadany przez wojewodę. Kierownika urzędu rejonowego i jego zastępcę powołuje i odwołuje wojewoda. W swojej działalności kierownicy urzędów rejonowych podlegają kierownictwu i nadzorowi wojewody.
Samorząd terytorialny Samorząd terytorialny stanowi istotny organizm życia publicznego w gminie, będącej podstawową jednostką organizacyjną terytorialnego podziału państwa. W gminie mogą być tworzone dzielnice miejskie, osiedla, sołectwa. Ustrój gminy określa jej statut. Zakres działalności gminy obejmuje wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, istotne z punktu widzenia zaspokojenia wspólnych potrzeb. Zadania wykonuje gmina w imieniu własnym (posiada osobowość prawną) oraz zlecone zadania administracji rządowej. Zadaniami własnymi gminy są: gospodarka terenami, ochrona środowiska i ład przestrzenny, drogi gminne, ulice, mosty oraz organizacja ruchu drogowego, wodociągi, kanalizacja, oczyszczanie ścieków, wysypiska śmieci, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, lokalny transport zbiorowy, ochrona zdrowia, pomoc społeczna (m.in. ośrodki i zakłady opiekuńcze), komunalne budownictwo mieszkaniowe, oświata (szkoły podstawowe, przedszkola, inne placówki oświatowo-wychowawcze) , kultura (biblioteki, domy kultury, ogniska muzyczne), kultura fizyczna, boiska, hale sportowe, pływalnie i inne urządzenia sportowe, tereny rekreacyjne, targowiska i hale targowe, zieleń, cmentarze komunalne, porządek publiczny i ochrona przeciwpożarowa, utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych.
Realizację niektórych swoich zadań może gmina zlecić innym podmiotom gospodarczym, zawierając z nimi właściwe umowy albo tworzyć własne kompetentne w danej dziedzinie jednostki organizacyjne, a także własne przedsiębiorstwa. Może też być udziałowcem różnych spółek oraz tworzyć spółki jednoosobowe. Gmina może prowadzić, poza podstawową działalnością o charakterze użyteczności publicznej, również działalność czysto zarobkową, jeżeli wymagają tego potrzeby społeczne.
Z mocy prawa mieszkańcy gminy tworzą wspólnotę samorządową. Organem stanowiącym i kontrolnym w gminie jest rada gminy (rada miasta, rada miasta i gminy) wybierana na okres 4 lat. Formą działania rady gminy są sesje. Organem wykonawczym gminy jest zarząd. Jest on wybierany przez radę gminy spośród jej członków w liczbie od 4 do 7 osób. Przewodniczący zarządu (wójt, burmistrz, prezydent miasta) nie muszą być członkami rady gminy. Zarząd wykonuje zadania gminy oraz uchwały rady. Jednostką organizacyjną pomocną zarządowi w wykonaniu jego zadań jest urząd gminy (miasta lub miasta i gminy). Urzędnikami gminnymi są m.in. sekretarz i skarbnik.
Wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego są: powszechne, równe i odbywają się w głosowaniu tajnym. Mieszkańcy gminy mogą podejmować rozstrzygnięcia w drodze lokalnego referendum.
Przysługujące gminie prawo własności i inne prawa majątkowe stanowią mienie komunalne. Dochodami gminy są jej dochody własne (podatki, opłaty, dochody z majątku gminy) oraz subwencje i dotacje z budżetu państwa. Gminy mogą tworzyć związki międzygminne na podstawie uchwał rad poszczególnych gmin. Szczególnym przykładem jest dobrowolnie utworzony Związek Miast Polskich z siedzibą w Poznaniu. Wspólną reprezentacją gmin z obszaru województwa jest wybierany przez nie sejmik samorządowy. Formą jego działalności są sesje. W przerwach między sesjami działa jego prezydium.
W ramach gmin i miast działają samorządy: dzielnic, osiedli i wsi. Organami samorządu dzielnicowego (osiedla) są: rada dzielnicy lub osiedla; zarząd dzielnicy lub osiedla; przewodniczący zarządu. Organami samorządu wsi są: zebranie wiejskie; rada sołecka; sołtys.
Nadzór nad działalnością komunalną samorządu terytorialnego sprawuje Prezes Rady Ministrów i wojewodowie. Poza tym w zakresie spraw budżetowych, regionalna izba obrachunkowa. Jedynym kryterium nadzoru jest zgodność działalności komunalnej z prawem (a nie ich celowość). Tylko w przypadku niezgodności z prawem organ nadzoru orzeka nieważność podjętych działań. Od orzeczenia organu nadzorczego władzom gminy przysługuje skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego (WSA). Od wyroku WSA można złożyć skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie (NSA).