ŚREDNIOWIECZE

Zakończenie epoki Starożytności zwykło się przyjmować w V w. po Chrystusie. Za datę graniczą uważany jest rok 476, czyli upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. Niektórzy przyjmują jednak, iż początek nowej epoki rozpoczął się już w III lub IV wieku, kiedy to w świecie starożytnym, pod wpływem chrześcijaństwa, zaczęła się zmieniać mentalność ludzi (w 313 roku wydano edykt mediolański, w którym cesarz Konstantym zrównał chrześcijan w prawach z poganami i ustanowił swobodę wyznania).
Za koniec Średniowiecza przyjmuje się najczęściej różne daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego (1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492)

Początek epoki w Polsce przypada na czasy Mieszka I (966 rok jako data przyjęcia chrztu), zaś koniec na XVI wiek. Koniec X wieku, aż do wieku XIII to okres przyswajania i kształtowania się wzorców typowych dla Średniowiecza europejskiego. W sztuce dominującym stylem jest styl romański. W literaturze przeważa łacina i piśmiennictwo religijne. Zaczynają się jednak już pojawiać pierwsze utwory pisane po polsku - np. Bogurodzica. Rozwija się szkolnictwo, powstają przyklasztorne i przykatedralne biblioteki i szkoły. Od XII wieku polscy naukowcy wyjeżdżają na studia do Paryża czy Bolonii. XIV wiek to okres rozkwitu polskiej kultury i gospodarki. W architekturze pojawia się styl gotycki, powstają pierwsze polskie psałterze i całościowe przekłady Pisma Świętego. Od XV wieku widoczne zaczynają być zwiastuny kolejnej epoki, Renesansu.

• Wczesne Średniowiecze (V-X w.)

Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką plemion germańskich oraz ze sztuką Wschodu - Bizancjum. Główną rolę odgrywało piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy, które były wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.

• Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.)

W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych. (to zjawisko potrwa aż do końca XV wieku).

• Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.)

UNIWERSALIZM

Kultura, nauka, sztuka, a także filozofia w Średniowieczu były takie same w całej Europie. Wpływała na to jednolitość językowa (językiem kultury, nauki i literatury pozostawała łacina), a także religijna (dominacja chrześcijaństwa, papież władający w Państwie Kościelnym). Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskieg Narodu Niemieckiego.

Łacina pozostała przez długi okres jedynym językiem, w którym tworzono dzieła literackie czy naukowe. Języki narodowe jako narzędzie tworzenia pojawiły się dopiero w schyłkowym średniowieczu, by w pełni rozwinąć się w następnej epoce. By uczestniczyć w średniowiecznym życiu kulturalnym i naukowym, należało łacinę znać. Z początku uważano, iż języki narodowe nie są na tyle doskonałe i precyzyjne, by oddać wszystkie emocje i stany i by służyć do naukowych dysput. Z czasem jednak, mimo rozwoju języków narodowych, od łaciny nie odchodzono, bowiem była już ona powszechnie znana. W Polsce po łacinie powstały m.in. kroniki Galla Anonima z XII w. oraz kroniki Kadłubka z XIII w. Rozwój języka polskiego nastąpił wraz z przyjęciem chrztu, kiedy to na Polskę i nasz język zaczęła wpływać łacina.

Taka jednolitość zrodziła uniwersalizm, wspierany również przez nauczanie scholastyczne. Scholastyka była taką metodą nauczania, która kładła nacisk na rozumowe udowodnienie wszelkich prawd, także religijnych. W tym dążeniu korzystano obficie z dorobku myśli starożytnej. Analizowano nie tyle zagadnienia świata, co opracowania tego zagadnienia przez starożytnych mistrzów filozofii.

TEOCENTRYZM

Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofi pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum - środek.

W filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego co istnieje. W tej perspektywie powinny być rozpatrywane zagadnienia dotyczące sensu istnienia, dziejów i przeznaczenia człowieka. Religie monoteisyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne, jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli filozoficznej na przestrzeni dziejów różnie interpretują stosunek idei teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi (gr. „ukierunkowanie na człowieka”), który ludzkie istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i przewodnika

Teocentryzm był głoszony przez Kościół katolicki w okresie Średniowiecza, gdy nauka i filozofia miały pomagać w głoszeniu oficjalnej doktryny kościelnej. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga(zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił: “Pragnę poznać Boga - i nic więcej”.

AUGUSTYNIZM

Św. Augustyn (354 - 430) Uurodził się w Tagaście w Afryce Północnej. Studiował w Kartaginie. Mieszkał również w Rzymie oraz w Mediolenie. Ostatnie lata życia spędził w Hipponie jako biskup. Z początku należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku neoplatonizmowi.

Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia - i w związku z tym Boga nie można do końca zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę.

Największe dzieło św. Augustyna to Confessiones (czyli Wyznania).

Św. Augustyn, tak jak większość myślicieli i filozofów w jego epoce, tworzył i pisał po łacinie. W jego koncepcji filozoficznej widoczny jest podział świata na dwie sfery - duchową, idealną oraz materialną, niedoskonałą. Centrum i ośrodkiem świata oraz wszelkich działań jest Bóg. Jest to tzw. teocentryzm.

Etyka
Św. Augustyn korzystał z koncepcji prawa naturalnego

Jak zauważył Augustyn, świadomość tychże zasad wpisanych w serce człowieka to sumienie.
Podsumowanie filozofii św. Augustyna - główne założenia

• Bóg jako dobro najwyższe - Absolut;

• By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym mieszka prawda;

• Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum;

• Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło;

• Istnieje dobro absolutne;

• Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga;

• Bóg jest dobry i zbawia człowieka.

TOMIZM

• Św. Tomasz z Akwinu (1225 - 1274) jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki średniowiecznej, a - zdaniem wielu naukowców - również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki. Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.
  
  Św. Tomasz z Akwinu był dominikaninem. Urodził się w 1225 roku w bogatej rodzinie, jako syn hrabiego. Gdy rodzina dowiedziała się, iż ich syn chce wstąpić do zakonu - i do tego żebraczego - usiłowała siłą nakłonić Tomasza do zmiany decyzji. Nie udało się to jednak i Tomasz wstąpił do zakonu.
  
  Do jego najważniejszych dzieł zaliczamy: Summę teologiczną, Summa contra gentiles (czyli Sumę przeciw poganom). Św. Tomasz opisał w nich swoją teorię na temat Boga, człowieka, możliwości poznania, etyki, polityki.
  Uważał, iż człowiek swoim rozumem może pojąć wszystko, w ten sposób próbował też wytłumaczyć istnienie Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 dróg dowodzących istnienia Boga). Drogą do poznania Boga miała być obserwacja świata.
  Św. Tomasz stworzył tzw. dowody na istnienie Boga, nazywane także drogami św. Tomasza do uznania istnienia Boga.
  Cechy charakterystyczne tomizmu to:

• punktem wyjścia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje niezależnie od tego czy został poznany, jego strukturę stanowią: akt istnienia, forma i materia

• podstawowe pojęcia to akt (urzeczywistnienie) i możność (potencjalność) oraz istota i przypadłość. Ruch w tomistycznym ujęciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu możności, do urzeczywistnienia i na odwrót (przemijanie).

• prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).

• dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.

• człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze.

FRANCISZKANIZM

Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 - 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny - tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.
Główne założenia franciszkanizmu:

• życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;

• sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;

• radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;

• ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;

• ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";

• wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;

• ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.

SCHOLASTYKA
Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.
Podstawowe założenia scholastyki:

• Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.

• Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa.

• Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Spór o uniwersalia
Średniowiecze jest tą epoką, w której rozgorzał bardzo mocno spór o tzw. uniwersalia (inaczej powszechniki). Dotyczył on tego, czy rzeczy istnieją w rzeczach, czy też poza rzeczami, czy też może są tylko nazwami. W sporze tym ujawniły się trzy grupy poglądów:

• realizm - uniwersalia istnieją w rzeczach, w rzeczywistości;

• idealizm - istnieją poza rzeczami, jako idee, to pojęcia naszego myślenia;

• nominalizm - są to tylko nazwy, nie mają swoich odpowiedników w rzeczywistości;

Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej (dwujęzyczność, dydaktyzm, alegoryczność)

Dwujęzyczność, uniwersalizm
W Średniowieczu do najlepiej wykształconej warstwy społecznej należało duchowieństwo. Stąd też to duchowni tworzyli kulturę i wpływali na jej kształt. Dlatego większość dzieł tworzona była po łacinie (która była oficjalnym językiem liturgii kościelnej), co pomagało w ich odbiorze we wszystkich krajach. Z czasem zaczęły się kształtować języki narodowe. Dorobek literacki Średniowiecza był więc dwujęzyczny - powstałe wtedy teksty można podzielić podzielić na te napisanie po łacinie i w językach narodowych.

Dydaktyzm
Podstawowym celem literatury średniowiecznej było wychowywanie, budowanie ładu moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania. W utworach często pokazywane są wzorce dobrego postępowania, tzw. wzorce parenetyczne.

LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idealne wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idealnego rycerza, świętego czy władcy.

Wzorcami idealnych rycerzy byli: Tristan (Dzieje Tristana i Izoldy), Roland (Pieśn o Rolandzie), Lancelot czy król Artur (Opowieści Okrągłego Stołu). Wzorcami świętych - św. Aleksy (Legenda o świętym Aleksym), św. Franciszek (Kwiatki św. Franciszka), ideał władcy (Bolesława Chrobrego) znajdziemy w Kronice Galla Anonima.

Dydaktyzm literatury średniowiecznej polegał także na tym, że często dostarczała konkretnych wskazówek określających, jak powinno wyglądać życie codzienne. Przykładem takiego utworu jest wiersz Słoty (O zachowaniu się przy stole).

Alegoryczność
Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego, dzieł klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki.
Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek - alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą - sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań.

Na czym polegała alegoryczność literatury Średniowiecza? Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat uważano za Bożą księgę, napisaną przez Stwórcę w jakimś tajemniczym alfabecie, wymagającym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczała dziewictwo, czerwień - miłość, żółć - zdradę, drabina - drogę do nieba, lilia - czystość, lew, pychę, las - grzech pokusy świata. Alegorie obecne były zarówno w literaturze (dużo znajduje się ich w Boskiej Komedii Dantego i w Opowieściach Okrągłego Stołu), jak i w sztuce, zwłaszcza w malarstwie.

Stosunek Średniowiecza do Antyku
Błędnie uważa się, że Średniowiecze zaprzepaściło dorobek Antyku, odkryty na nowo dopiero w Renesansie. Cechą charakterystyczną umysłowości średniowiecznej było dążenie do syntezy całego dorobku kultury europejskiej. Ówcześni myśliciele mieli ogromne zaufanie do ksiąg - uważali, że to, co zostało w nich napisane, musi być prawdziwe. Próbowali więc połączyć ze sobą fakty znane zarówno z literatury pogańskiej, jak i chrześcijańskiej.
Z dzieł antycznych znano przede wszystkim pisma Arystotelesa, którego bardzo ceniono w Średniowieczu. Ze względu na słabą znajomość starożytnej greki dzieła innych antycznych filozofów (np. Platona) czytano jedynie z przekładów łacińskich. Bardzo ceniono antyczną literaturę rzymską, która była dobrze znana - Horacego, Wergiliusza, Owidiusza, Cycerona. Wzorców dostarczała oczywiście także Biblia.

RENESANS

Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich odkryć geograficznych i podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk, który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język, którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy było już wówczas twórcami dwujęzycznymi - rozwijały się tym samym literatury i języki narodowe.

Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku. To stamtąd na resztę Europy zaczęły promieniować nowe ideały i prądy. Włochy właśnie były ojczyzną genialnych artystów, naukowców, wynalazców, filologów i pisarzy.

Główny prąd umysłowy nowej epoki to humanizm. Ośrodkiem, w którym działali najwybitniejsi humaniści była m.in. Florencja. Również w innych miastach Europy, na uniwersytetach, popularne stawały się studia nad kulturą, sztuką, językami Antyku. Nauki, które zajmowały się językiem i literaturą, nazywano humanistycznymi.

Nazwa Renesans pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które oznacza powtórne narodziny. Terminem tym nazywany jest okres w historii idei, sztuki i literatury, trwający od XIV do XVI wieku. W polskim literaturoznawstwie epokę tę określa się również mianem Odrodzenia. Był to bowiem czas, w którym odrodził się po pierwsze człowiek, po drugie nauka i sztuka, po trzecie starożytność, po czwarte wreszcie - odrodziła się ciekawość świata. We Włoszech używa się także terminu Quattrocento, gdyż na lata 1400. (XV w.) przypadają szczytowe osiągnięcia Renesansu włoskiego.

Początki Renesansu przypadają na XIV wiek we Włoszech, zaś w krajach Europy Północnej na XV-XVI wiek. Koniec epoki datowany jest natomiast na przełom XVI i XVII wieku. Przyjmuje się, że w Polsce Renesans przypada na lata 1450 - 1630.

Podział epoki w Polsce
1. prerenesans - 2 połowa XV wieku aż do wstąpienia Zygmunta Starego na tron w 1506 r.
Jest to okres „jesieni polskiego Średniowiecza”, z rozkwitem nauki, piśmiennictwa łacińskiego. Przedstawiciele prerenesansu to: Jan z Ludziska (profesor Akademii Krakowskiej, astronom, retor, lekarz); Grzegorz z Sanoka (arcybiskup lwowski, poeta, epikurejczyk); Jan Ostroróg (prawnik, dyplomata, polityk); Konrad Celtis (humanista niemiecki, współtwórca Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego).

2. wczesny Renesans - 1506-1543
1506 rok jest symboliczną datą rozpoczęcia wielkich inwestycji artystycznych, m.in. na Wawelu. Jest to czas debiutów takich poetów jak: Jan Dantyszek (biskup warmiński, dyplomata, autor łacińskich elegii); Andrzej Krzycki (biskup, dworski panegirysta, autor paszkiwli i erotyków). Jest to również okres rozwoju drukarstwa.
Data końcowa wczesnego Renesansu, rok 1543, jest momentem śmierci Mikołaja Kopernika i jednocześnie datą wydania jego największego dzieła - O obrotach sfer niebieskich. Jest to również rok śmierci Klemensa Janickiego oraz wydania rozprawy Mikołaja Reja pt. Krótka rozprawa między trzema osobami.
Najwybitniejsze postaci tego okresu to: Mikołaj Kopernik, Stanisław Orzechowski (pisarz religijny i polityczny, ksiądz, retor); Andrzej Frycz Modrzewski, Biernat z Lublina, Klemens Janicki, Mikołaj Rej.

3. okres rozkwitu - 1543-1584 (śmierć Jana Kochanowskiego)
To lata szczytowej twórczości Mikołaja Reja, a także Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego.

4. okres ostatni - 1584-1629 (śmierć Szymona Szymonowica)
To czas, w którym tworzyli m.in. Szymon Szymonowic, Piotr Skarga, Mikołaj Sęp-Szarzyński.

REFORMACJA

Reformacja zapoczątkowana została wystąpieniem niemieckiego mnicha Marcina Lutra w 1517 roku, kiedy to na drzwiach kościoła w Wittenberdze przybił on 95 swoich tez skierowanych przeciw odpustom. Odpusty były wówczas praktyką dozwoloną przez Kościół, polegającą na możliwości zwolnienia z kar czyśćca poprzez czynienie dobrych uczynków lub opłatę. Według Lutra natomiast do zbawienia mogła prowadzić tylko wiara (zgodnie z maksymą sola fides). Luter założył, że człowiek może być zbawiony nie ze względu na własne zasługi, ale przez ofiarę Jezusa Chrystusa. Taki pogląd nazywa się doktryną fiducji. Wstrząsnęło to Stolicą Apostolską jako herezja. Przeciw Lutrowi wydano bullę, którą mnich publicznie spalił, a wkrótce wydano na niego ekskomunikę i nakaz banicji. Z czasem, w Augsburgu, spisano akt nowej wiary, opartej na Ewangelii (stąd: Kościół ewangelicko-augsburski), a w Spirze urządzono protest przeciw ograniczeniom nowego wyznania (stąd nazwa: protestantyzm). Luter miał odtąd coraz więcej zwolenników.

Mianem reformacja określa się cały ruch religijny, społeczny i polityczny, zapoczątkowany przez Lutra. Reformacja doprowadziła do rozłamu w Kościele katolickim. Wyznania protestanckie również różniły się między sobą. Do dziś jest wiele Kościołów protestanckich - należących do religii chrześcijańskiej, ale nie podlegających Rzymowi.
Głównym hasłem reformacji europejskiej był powrót do Ewangelii, do oryginału Pisma Świętego. W średniowieczu posługiwano się Wulgatą, czyli łacińskim przekładem Pisma Świętego, dokonanym przez św. Hieronima. Myśliciele Renesansu sięgnęli do tekstów oryginalnych, przy analizie których odkryli, iż w przekładzie znajdują się błędy. Zapoczątkowało to teologiczne dysputy nad interpretacją poszczególnych fragmentów Pisma. Luter dał początek przekładom Biblii na języki narodowe. W 1522 r. wydał Nowy Testament, a w 1534 - całość Biblii w języku niemieckim. Księga ta, napisana w dialekcie górnoniemieckim stała się zalążkiem niemieckiego języka literackiego.

Z reformacją związany jest również Jan Kalwin, Szwajcar działający we Francji, który do poglądów głoszonych przez Lutra dodał doktrynę o predestynacji. Oznaczała ona, iż Bóg z góry wie, kto z ludzi będzie zbawiony, a kto potępiony. Stąd też wszelkie wysiłki człowieka dążącego do zbawienia nie mają w gruncie rzeczy sensu. Teza taka zakładała odrzucenie twierdzenia o wolności człowieka. Odłam Kościoła kalwińskiego nazywany jest też ewangelicko-reformowanym. W Anglii natomiast głową Kościoła na mocy aktu supremacyjnego z 1534 r. był król. Anglikanie stosowali ostre represje wobec katolików (świadczy o tym m.in. ścięcie Thomasa Moore'a, autora Utopii), ale ich wiara była podobna do protestantyzmu kalwińskiego.
Reformacja spotkała się z żywym oddźwiękiem w Kościele katolickim. Jednak odnowa religijna nastąpiła zbyt późno, aby powstrzymać ruchy reformacyjne. Sobór trydencki, na którym zapadły najważniejsze decyzje, wprowadzające Kościół w nową epokę, nastąpił dopiero w latach 1545-1563. Kwestie doktrynalne nie uległy zmianom. Nadal obowiązywał łaciński wzór Pisma Świętego - Wulgata. Jednak narody mogły przekładać tę księgę na swoje języki. Ponadto usunięto liczne nadużycia wśród kleru, zakazano łączenia beneficjów, wznowiono obowiązek odwiedzania diecezji i parafii oraz nadzorowania prac księży przez zwierzchników, podniesiono poziom oświaty w seminariach duchownych, a także w szkołach katolickich.

HUMANIZM

• Humanizm był ruchem umysłowym i światopoglądowym doby Renesansu. Dążył do zrekonstruowania starożytnej kultury poprzez studia nad antyczną myślą, literaturą, językami. W przeciwieństwie do Średniowiecza, które w centrum stawiało Boga, Renesans kierował swoją uwagę ku człowiekowi, jego duchowości i sprawom materialnym. Tak rozumiana antropologia zajmowała się człowiekiem jako podmiotem jednostkowym oraz bytem społecznym, badając jego uwarunkowania i przeżycia. Taką perspektywę nazywamy antropocentryczną. Uznawano, iż rozum ludzki jest autonomiczny i zdolny do poznania świata. Humanizm przywiązywał również wagę do praw człowieka i skupiał się na uniwersalnych wartościach cnót oraz krytyce powszechnych wad. Humaniści głosili potrzebę kształtowania jednostki indywidualnej, silnej, świadomej swojej godności.
  
  Samo słowo humanizm pochodzi od łacińskiego humanitas - człowieczeństwo, ludzkość, homo - człowiek, humanus - ludzki. Określenia te wyznaczają skalę przepaści między starą a nową epoką. Życie człowieka i rzeczywistość ziemska zyskały wartość wbrew zakazom Kościoła, wbrew naukom kleru o marności świata, o potrzebie wyrzeczenia się cielesności i o pogardzie dla ludzkich spraw. Ruch ten przyniósł nie tylko nowy obraz człowieka i świata, ale także nowe spojrzenie na moralność, religię, nauki ścisłe, sztukę. Humanizm upominał się o człowieka, często uciśnionego, zapomnianego na dole drabiny feudalnej, pokrzywdzonego - jak np. o chłopa upominał się Mikołaj Rej, czy o wartość dziecka - Jan Kochanowski. Często łączy się definicję humanizmu z hasłem Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce Jednak należy tu zachować ostrożność. Sam Terencjusz nie był prekursorem założeń humanizmu renesansowego.
  
  NEOPLATONIZM

Neoplatonizm był kierunkiem filozoficznym, w świetle którego tworzyli i działali humaniści renesansowi. Sprzeciwiał się on arystotelizmowi, będącemu zalążkiem znienawidzonej scholastyki średniowiecznej. Najwybitniejszym neoplatonikiem był Marsilio Ficino z Florencji, który głosił doskonałość człowieka jako Bożego stworzenia.
Drugim znanym przedstawicielem kierunku był Giovanni Pico della Mirandola, który widział w człowieku wielką moc wyboru dobra i zła oraz możliwość zadecydowania o swej miłości do Boga. W formie jednak neoplatonicy musieli nawiązać do Arystotelesa, bo to on ustanowił kanon poetyk antycznych. Czytano Arystotelesa w oryginale, omijając średniowieczne naleciałości interpretacji scholastycznych. Zaczęły powstawać poetyki renesansowe, m.in. J. C. Scaligera.

Francesco Petrarka
Renesansowy poeta, piszący po łacinie i po włosku, humanista, dyplomata, duchowny, uczestnik życia politycznego, uczony, miłośnik starożytnej kultury. Jego włoskie poezje są bardziej intymne, osobiste, są znane i podziwiane do dziś. W Zbiorze pieśni zawarł miłość do Laury, z sonetów do której zasłynął. Petrarka, który był duchownym, miał wkrótce po złożeniu ślubów ujrzeć w kościele w Awinionie damę, z której uczynił swoją muzę. Miłość, która nigdy nie została spełniona, przetrwała śmierć Laury i Petrarki.
Giovanni Boccaccio (1314-1375) - włoski humanista, pisarz, działacz polityczny. Walczył o utrzymanie swobód republikańskich we Florencji. Autor Dekameronu, zbioru stu krótkich opowiadań i nowel. Jest to przykład świetnej renesansowej prozy, w której autor wyśmiewa feudalny porządek, przesądy minionej epoki, tępotę i obłudę duchowieństwa. Boccaccio stanie się dla innych pisarzy wzorem śmiałej krytyki, realizmu przedstawianej rzeczywistości, poczucia humoru i erotyzmu, będącego wyraźnym sprzeciwem wobec ascetyzmowi.
Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592) - francuski pisarz, moralista, przedstawiciel sceptycyzmu. Autor Prób - cyklu rozmyślań nad sensem życia, szczęściem. Od francuskiej nazwy cyklu (Essais) - pochodzi nazwa gatunku - esej.
W Próbach autor stara się dokonać autoanalizy dokonań moralnych, psychicznych, tekst ma charakter dziennika duchowego, intymnego zapisu przeżyć wewnętrznych. Montaigne nie tworzy systemu filozoficznego, postuluje zaś, by „poznać siebie, nauczyć się dobrze żyć i dobrze umrzeć”. Wskazuje, iż życie człowieka winno być łatwe, przyjemne i rozsądne; człowiek winien się również uniezależnić od świata i jego zależności - dzięki poglądom sceptycznym. Spokojnie i rozsądnie należy podchodzić do wszystkiego, co zsyła nam życie, również do śmierci, bowiem strach przed śmiercią może zabrać radość życia. Francois Rabelais (1494-1553) - francuski pisarz, humanista, autor epopei Gargantua i Pantagruel, będącej satyrą na feudalne stosunki w średniowieczu oraz utopijną wizją nowego społeczeństwa.
Epopeja skierowana jest przeciwko średniowiecznej mentalności, wychwalając jednocześnie bogactwo i doskonałość humanizmu. Utwór składa się z pięciu ksiąg, opisując historię dwu olbrzymów - Gargantui i Pantagruela. Olbrzymy posiadają ludzkie cechy, są prostolinijni, poczciwi, dobrotliwi, mają też swoje dziwactwa, czasem są aroganccy, niepokorni.
W dziele da się zauważyć podstawowe wykładniki humanizmu. Góruje umiłowanie życia, fascynacja człowiekiem. Tzw. pantagruelizm jest terminem ukutym na podstawie tego dzieła, oznacza dążenie do wyzwolenia wszelkich sił dla zadośćuczynienia ziemskim pragnieniom. Człowiek ma obowiązek rozwijania swoich zdolności, talentów, winien dążyć do zdobycia wiedzy

Odrodzenie w Anglii zbiera największe plony za panowania królowej Elżbiety, w 2. połowie XVI i na początku XVII wieku. Nastąpił wtedy okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego, wcześniej bowiem szargał Anglią wojny religijne i dynastyczne. Wśród twórców wyróżniali się przede wszystkim William Shakespeare (Szekspir) oraz Thomas More. Pierwszy z nich reprezentował teatr, instytucję rozkwitającą w tamtych czasach, przyciągającą elitę artystyczną kraju oraz szeroką publiczność odbiorców. Morus (More) był natomiast myślicielem i miłośnikiem filozofii greckiej.

Sam gatunek dramatu wywodził się z tradycji antycznej. Renesans odziedziczył jednak poza wzorem greckim średniowieczne widowiska religijne - misteria. W okresie reformacji teatr stał się atrakcyjnym sposobem propagandy idei, co także przyczyniło się do jego rozwoju w Renesansie. Starożytny ideał opierał się na zasadach: decorum, mimezis, katharsis, zasadzie trzech jedności. Treść sztuk mogła dotyczyć środowisk elitarnych, spraw społecznych, tragicznych wyborów jednostek. Aktorzy zaś - jedynie mężczyźni - używali masek do zaznaczenia emocji postaci. Średniowiecze natomiast odgrywało sceny z życia i Męki Chrystusa (Pasja). Tak jak w Antyku, wymowa religijna sztuk teatralnych była pierwszorzędna. Dramat i teatr elżbietański wychodzą poza ramy obu tradycji. Z czasem teatr przestał być sceną dla pokazywania cnót, dobra, wartości religijnych. W Londynie uważano tę rozrywkę za niemoralną, groźną, dlatego pierwszy teatr powstał poza murami miasta w 1576 r. Jednak sami aktorzy cieszyli się szacunkiem i poważaniem społeczeństwa. Tworzyli zespoły, gromadzące też czasem dramaturgów.

Literaturę polskiego Renesansu dzieli się na trzy fazy rozwoju:

• wczesny Renesans trwa od połowy XV wieku do lat 40. XVI w. Powstały wtedy dzieła Jana Ostroroga, Jana Długosza, Jana z Ludziska. Kiedy narastały walki klasowe, znaczenie szlachty w dążeniu do władzy, tendencje kapitalistyczne w ekonomice oraz polityczna i kulturalna aktywność mieszczaństwa - polskie Odrodzenie weszło w drugą fazę;

• dojrzały Renesans to lata 40. XVI wieku - lata 80. XVI w. Był to czas osiągnięć Mikołaja Kopernika, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Łukasza Górnickiego. Szlachta zyskała poparcie u mieszczaństwa w próbach obalenia rządów magnaterii i ograniczenia wpływów kleru;

• schyłek Odrodzenia przypada na lata 80. XVI w. aż do lat 40. XVII wieku. Przeważał wtedy w sztuce nurt plebejsko-mieszczański, który najsilniej wyrażał tendencje antyfeudalne, jednak humanizm i reformacja nie stanowiły już żywych idei w utworach.

LIT. PLEBEJSKO-MIESZCZAŃSKA

Jednym z pierwszych polskich humanistów był poeta Biernat z Lublina (ok. 1470 - ok.1530). Jako syn plebejusza wstąpił na drogę kapłańską. Służył w szlacheckich i mieszczańskich domach, prawdopodobnie też jako medyk. Znał Kallimacha, któremu zawdzięcza jak się zdaje poglądy renesansowe. Był jednym z pierwszych krzewicieli wartości języka polskiego. Autor Raju dusznego, Dialogu Palinura z Charonem zasłynął najbardziej dziełem pt. Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego. Więcej na temat utworu znajdziesz tutaj.

Nurt plebejsko-mieszczański to literatura skierowana do szerokiego kręgu odbiorców. Miała ona zaspokoić głód piśmiennictwa po polsku. Jan z Koszyczek zaczerpnął motyw popularny wtedy w Europie i napisał Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. Marchołt był bohaterem apokryficznego dialogu, z czasem stał się komicznym przeciwnikiem Salomona, symbolicznego mądrego władcy. Książka ta miała charakter humorystyczny, a nawet rubaszny, zawierała elementy ludowej fantazji i chłopskiej mądrości.
Inny autor, tym razem anonimowy, przetłumaczył w tym czasie pozycję również świecką i ludową, a mianowicie książkę pt. Sowizrzał krotofilny i śmieszny - początek, żywot i dokonanie jego dziwne. Postać Sowizdrzała została zaczerpnięta z niemieckiego i niderlandzkiego folkloru. Był to legendarny ludowy kpiarz, prześmiewca, ale także mędrzec. Bohater wyczyniał różnego rodzaju psoty możnym, rycerzom, biskupom, bogaczom. Dziełko było wyrazem butności, niepokornej postawy plebsu wobec feudałów. W utworze znalazły się tez ślady coraz większej świadomości mieszczańskiej.

Piotr Skarga
Jezuita, kaznodzieja króla Zygmunta III wazy. Jego Kazania sejmowe zawierają obraz upadku kraju, w którym szerzą się zepsucie i inne „choroby”. Do narodowych wad zaliczał brak patriotyzmu, słabą władzę króla, niesprawiedliwe prawa, upadek obyczajów, szerzenie się zepsucia w religii. Państwo idealne winno być silną monarchią, posłuszną Kościołowi.
Kazania są prozą retoryczną, a celem, jaki stawiał sobie Skarga, było pouczenie i poruszenie czytelnika, zmotywowanie go do zmiany. .Kazań sejmowych powstało osiem, przynoszą one ocenę ówczesnej sytuacji w Rzeczypospolitej. Z kazań wyłania się wyraźny program społeczno-polityczny. Do najważniejszych postulatów Skargi należy wzmocnienie władzy królewskiej, która jednak miała być podporządkowana Kościołowi. Uważał, że należy ograniczyć pozycję sejmu w państwie oraz ukrócić przywileje szlacheckie. Twierdził, że tak samo jak ciało Kościoła składa się z różnych, nie zawsze tak samo ważnych, członków, tak w Rzeczypospolitej powinna panować swoista konieczna nierówność. Postulował usprawnienie sądownictwa, potępiał szlachecką anarchię, mężobójstwo i ucisk chłopów.

Andrzej Frycz Modrzewski
Żył w latach 1503-1572. Swą publicystyczną działalność rozpoczął od broszury Łaski albo o karze za mężobójstwo. Atakował w nim niesprawiedliwą ustawę, w myśl której szlachcic zabijający nieszlachcica podlegał tylko karze administracyjnej, zaś nieszlachcic zabijający szlachcica karany był śmiercią. W 1551 roku wydał O poprawie Rzeczpospolitej. Dzieło podzielonej jest na 5 części - o obyczajach; o prawach; o wojnie; o kościele; o szkole. Napisane zostało po łacinie. Widoczne są w nim wpływy irenizmu oraz myśli Erazma z Rotterdamu. Jest to nowatorska i szczegółowa analiza ustroju społeczno-politycznego ówczesnej Polski, zawiera również program reform i propozycje przebudowy kraju. Państwem idealnym dla Frycza było państwo surowe, ale sprawiedliwe, rządzone przez filozofów, w którym dobrem najwyższym byłaby praca i nauka.
Część I - o obyczajach - postulat, by państwo stało na straży etyki, wychowania młodych ludzi, by zarządzało opieką społeczną i zdrowotną.
Część II - o prawach - zawiera projekt organizacyjny sądownictwa, stworzenia nowego kodeksu, postulat równości wobec prawa.
Część III - o wojnie - uznaje prawo narodów do samostanowienia oraz samodzielnego istnienia. Jest przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaborczej. Część IV - o kościele - postulat rozdziału kościoła od państwa i polityki, domaga się udziału świeckich w soborach.
Część V - o szkole - postulat, by za wychowanie odpowiedzialne było państwo. Postulat stworzenia zespołu szkół powszechnych.
Państwem idealnym dla Frycza było państwo surowe, ale sprawiedliwe, rządzone przez filozofów, w którym dobrem najwyższym byłaby praca i nauka.

• JAN KOCHANOWSKI

• PIEŚNI

• Czego chcesz od nas Panie

• Pieśń o spustoszeniu Podola

• Pieśń świętojańska o Sobótce

• Niezwykłym i nie Leda piórem opatrzony

• Nie porzucaj nadzieje

• FRASZKI

• Na nabożną

• Do gór i lasów

• Do fraszek

• Raki

• Na lipę

• Na dom w Czarnolesie

• O doktorze Hiszpanie

• TRENY

• Odprawa posłów greckich

• Satyr, Szachy, Muza, Psałterz Dawidów

• MIKOŁAJ REJ

• Krótka rozprawa między trzema osobami…

• Żywot człowieka poczciwego

• Zwierzyniec

• Kupiec

• ŁUKASZ GÓRNICKI - dworzanin polski

• PIOTR SKARGA - Kazania sejmowe

• KLEMENS JANICKI - O sobie samym do potomności

• BIERNAT Z LUBLINA - Żywot Ezopa Fryga

• MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI - Rytmy, albo wiersze polskie - sonety, erotyki

BAROK

Dziwność, deformacja, nieregularność, inność, dziwaczność - tymi słowami najczęściej opisywana jest epoka Baroku. Nazwa epoki pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego terminu jubilerskiego barroco, oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach. Słowo to oznaczało także specyficzny typ rozumowania, w którym logiczność wywodu nie prowadziła do logicznych i prawdziwych twierdzeń. Mianem „barokowe” określano wypowiedzi mylące, niepewne, wykrętne. Nazwa miała więc początkowo pejoratywny charakter.

Przyjmuje się, iż Barok europejski jest epoką trwającą od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Rozkwit tendencji barokowych następował przez cały wiek XVII - i to on obfituje w najważniejsze dla epoki wydarzenia historyczne i artystyczne. W Polsce umowne ramy okresu to: od 1584r. (śmierć Jana Kochanowskiego) do 1740 lub 1764 r. (początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Polski Barok możemy podzielić na:
Wczesny Barok: 1580-1620 - jest to schyłek panowania Stefana Batorego oraz część panowania Zygmunta III Wazy. W tym czasie trwają poszukiwania nowych kierunków w poezji. Powstaje twórczość poetów metafizycznych, poezja światowej rozkoszy, poezja ziemiańska oraz mieszczańsko-plebejska. W prozie następuje odnowa tradycji średniowiecznych, np. pisania żywotów świętych, a także rozwój pamiętnikarstwa, kaznodziejstwa, anegdoty. Jest to okres działalności twórców: Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Twardowskiego, Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Kaspra Miaskowskiego, Piotra Skargi.

Dojrzały Barok: 1620-1670 - jest to czas panowania Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza; przypada tu także część rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rozkwita kultura barokowa. Na polu poezji tworzą: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Szybko rozwija się i nagle podupada proza - dzieła Samuela Twardowskiego, Zbigniewa Morsztyna. Dzieje polskiej prasy zapoczątkowuje Merkuriusz Polski. Powstaje i bujnie rozwija się teatr. W połowie XVII wieku następuje kryzys, który jest następstwem toczonych wojen. Powstaje kultura sarmacka, której szczytowy okres rozwoju przypada na panowanie Jana III Sobieskiego.

Późny Barok: 1670-1730 - są to tzw. czasy saskie (na tronie polskim zasiadają: M. K. Wiśniowiecki (1668-1674), Jan III Sobieski(1674-1696), August II Fryderyk Mocny(1696-1704 i 1709-1733), Stanisław Leszczyński 1704-1709; następuje okres bezkrólewia do 1733). Jest to epoka kryzysu, zamierania dawnych wzorów, powstawania nowych idei i nurtów estetycznych - rokoko. Tworzą poeci: Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ks. Józef Baka. W nurcie pamiętnikarskim słynie Jan Chryzostom Pasek. Wciąż działają teatry polskie. Jednak w latach 30. XVIII wieku społeczna funkcja literatury ulega obniżeniu, rozwija się publicystyka. Z tego nurtu narodzi się wkrótce Oświecenie.

Wczesny Barok - manieryzm
Manieryzm właściwie zapoczątkował nową epokę w sztuce. Przypadał na lata XVI wieku i objął wszystkie dziedziny - od malarstwa, przez rzeźbę, architekturę, muzykę, aż po modę literacką. Na początku maniera oznaczała odrębny, indywidualny styl, np. Rafaela. Później określano mianem manieryczny te style, które różniły się od naturalnych, były podporządkowane konwencji. Wreszcie maniera nabrała cienia pejoratywnego, jako objaw chylenia się ku upadkowi, rozprężenia formalnego w sztuce. Zjawisko pojawiło się w 1520 r. w utworach Jacopa Pontorma i Giovanniego Rossa.

Późny Barok - rokoko
W przeciwieństwie do manieryzmu, który objął wszystkie dziedziny sztuki i ujawnił się w większości krajów świata - rokoko nie było powszechnym zjawiskiem. Przede wszystkim określa on styl wnętrz, rzadko dotyczy bryły bądź zewnętrznych form. Początki rokoka to schyłek XVII wieku, w Polsce - ostatnie lata panowania Augusta III i właściwie czasy stanisławowskie. Sama nazwa pochodzi od określenia drobiazgu dekoracyjnego, przypominającego wielokształtne i dziwne muszle, tzw. rocaille.

Literaturę Baroku na świecie łączą między innymi powtarzające się motywy średniowieczno-romantyczne (za J. Krzyżanowskim), m.in. satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor, makabryzm, symbolizm. W całej kulturze zjawiska barokowe były rodzajem reakcji na rozumienie świata po Koperniku, czyli wtedy, kiedy zdano sobie sprawę, że Ziemia nie jest centrum Wszechświata, że człowiek bezpośrednio styka się z nieskończonością. Mimo że przejście od literatury renesansowej do barokowej nie było tak klarowne jak w innych sztukach, można zauważyć pewne nowe tendencje i zasady pisarstwa.

Porządek, jasność i harmonia, typowe dla epoki poprzedniej, powoli ustępowały miejsca literaturze bardziej chaotycznej, niespokojnej, nieuporządkowanej, dziwniejszej. Z początku zmiany dokonywały się w ramach literatury opartej na wzorcach klasycznych. W ramach klasycznych form wyrażano już jednak niepokój, niepewność, niewiarę w możliwości poznania, przekonanie o słabości człowieka. W taki sposób rodząca się literatura w jej nowym nurcie była intelektualna, trudna w odbiorze, nawiązująca do wielu poprzednich dzieł. Opierała się na niezwykłych konceptach, zaskakujących pomysłach i pointach, operowała dowcipem, paradoksem. Zabiegi takie wyrażały próbę zrozumienia dziwnego świata, zdziwienie nad jego zasadami i wydarzeniami, które się wokół działy. Był to wyraz niepewności człowieka, artysty, chaosu, przemian w świecie.
Pojawiły się elementy dynamiczne oraz asymetria. Jeśli natomiast czerpano ze wzorców starożytnych bądź średniowiecznych czy renesansowych - zawsze interpretowano je na swój sposób. Naśladownictwo, tak cenione w poprzedniej epoce, zostało zastąpione oryginalnością, konceptem, nastawieniem autora na zaskakujący efekt. Dominowały więc reguły: persuadere (łac. przekonywanie odbiorcy) oraz permovere (łac. poruszenie odbiorcy).
Zainteresowanie sprawami języka jako tworzywa literackiego również przyniosło skutki w postaci zjawisk: eufuizmu, gongoryzmu, marinizmu, préciosité. Wszystkie one wpisują się w wielkie zjawisko barokowego manieryzmu.

Pojęcie manieryzmu jako kierunku estetycznego odnosi się do całej epoki. Wywodzi się ono ze sztuk plastycznych. Niezależnie od przyjętego pojęcia na określenie stylu wykwintnego, kunsztownego, obfitującego w ornamenty językowe czy konstrukcyjne - tendencje literackie epoki określa się jako manierystyczne.
Różne kierunki poetyckie, mające charakter manierystyczny, określa się inną nazwą w różnych krajach. Mówimy o konceptyzmie włosko-hiszpańskim, który we Włoszech nazywany jest marinizmem, a w Hiszpanii gongoryzmem. W przypadku literatury francuskiej funkcjonuje pojęcie préciosité, angielskiej - eufumizm. Kierunki te wiele łączy, można jednak zauważyć między nimi pewne różnice.

Konceptyzm był nastawiony na wywołanie u odbiorcy zdumienia i zaskoczenia. Styl ten kazał dobierać niezwykłe wyobrażenia i myśli, kunsztowne sformułowania językowe i opierać utwory na oryginalnym pomyśle artysty. Konceptyzm był zjawiskiem typowym dla całej poezji barokowej. Polegał na położeniu nacisku na oryginalną, zaskakującą konstrukcję wiersza. Koncept był wyszukanym pomysłem, dzięki któremu wiersz stawał się niezwykły. Konceptyzm zakładał stosowanie złożonych technik wypowiedzi artystycznej. Służyły temu figury stylistyczne, np. oksymorony, paradoksy.
Konceptyzm włosko-hiszpański stanowił rozwinięcie Arystotelesowskiej zasady dowcipu. Powstał z zauważenia w pismach włoskich połączenia dwu tendencji hiszpańskich: 1) cudowności, wspomaganej przez koncept oraz 2) różnorodności, która objawiała się m.in. w bogactwie języka. Konceptyzm był przeciwstawieniem się naśladownictwu natury. W naturze widziano niedoskonałość, sąsiedztwo rzeczy wartościowych z bezwartościowymi. W pierwszym etapie chodziło zwykle o znalezienie jakiego paradoksu w świecie, dysharmonii, przeciwieństwa. Pośród metod wyrażania konceptu lansowano metaforę, która była nastawiona na zwięzłość, jasność, nowość. Metafora miała wywołać zdziwienie odbiorcy. W Polsce studia nad poezją konceptualną zawdzięczamy Maciejowi Kazimierzowi Sarbiewskiemu.
Marinizm jest stylem poetyckim charakterystycznym dla włoskiego Baroku i pochodzi od nazwiska Giambattista Marino (1569-1625). Poezja marinistyczna powinna zaskakiwać, olśniewać i zdumiewać.

W myśl tejże koncepcji najważniejszymi elementami sztuki winny być: oryginalność, niecodzienność, przepych stylistyczny. Marino zapoczątkował modę na pisanie wierszy udziwnionych, kunsztownych, zaskakujących i olśniewających formą. W tego typu utworach da się zauważyć zaskakujące eksperymenty słowne i stylistyczne, dziwne metafory, liczne hiperbole, błyskotliwą i zaskakującą pointę. To właśnie dobra pointa decydowała o kunszcie całego utworu.
Poezję Marina określa się jako poezję zmysłowej rozkoszy. Za ważny element poezji uważał Marino doznania zmysłowe, które miały być odzwierciedleniem stanu duszy. Jego twórczość była również bardzo intelektualna i „zimna”, przetwarzająca różne, zaczerpnięte z tradycji literackiej wątki. Poezja ta nie opisywała natury, lecz raczej wyizolowaną od rzeczywistości kulturę. Poeta miał przede wszystkim mistrzowsko opanować język, tworzyć kunsztowne porównania, koncepty, pointy. Miał łamać schematy i reguły, miał zadziwiać. To był jego główne zadanie.
Gongoryzm wziął się od nazwiska hiszpańskiego poety Luisa de Gongora y Argote (1561-1627). Oznacza on barokowy styl poetycki w Hiszpanii, odznaczający się zawiłością, kwiecistością; jest bardzo ozdobny i napuszony. Gongoryzm charakteryzował się stosowaniem niezwykłego słownictwa, przekształceniami słów greckich i łacińskich. Nurt ten kładł nacisk na rozbudowane metafory, zaskakujące i niezwykłe. Gongoryzm często stosował aluzje.
Eufuizm to pojęcie wzięte od angielskiego pisarza Johna Lyly (1554-1606). Mianem eufuistycznego określa się język (mówiony lub pisany) kwiecisty, sztuczny, przesadny.
Styl préciosité wywodzi się z Francji. Słowo précieuse oznacza wykwintnisię, efektowną kobietę, damę z paryskich salonów literackich XVII w. Pojęcie to rozpowszechnił Molier. Oznacza ono, podobnie jak powyższe określenia stylu, wykwintność, barwność, wyszukanie lub przeładowanie, napuszenie.
We Francji szybko zrezygnowano z tendencji barokowych na rzecz powrotu do klasycyzmu. Taka sytuacja we Francji spowodowana była charakterem rządów Ludwika XIV. Władcę określanego często mianem najbardziej absolutnego z absolutnych władców ówczesnej Europy. Ludwik XIV jest autorem słów: Państwo, to ja i nazywany był Królem Słońce. Za jego czasów powstał Wersal, dwór królewski pod Paryżem. Był to też okres prześladowań protestantów we Francji. Nad zgodnością sztuki z wymogami klasycyzmu zaczynała czuwać Akademia Francuska, powołana do życia w 1635 roku.

Zwłaszcza teatr francuski przeżywał wtedy swój złoty wiek. W XVII wieku teatr rozwijał się także w Anglii oraz Hiszpanii. W każdym z tych krajów stanowił jednak zjawisko odrębne i wyjątkowe, dające początek różnym kierunkom w teatrach innych państw. Z klasycyzmem i teatrem francuskim związane są nazwiska takich znakomitości, jak Molier, Corneille, Racine czy Boileau.
Pierwszym klasykiem francuskim był Pierre Corneille (1606-1684). Jego najsłynniejszy utwór, Cyd (1636) ukazywał ciężar konfliktu między obowiązkiem, konwencjami towarzyskimi i honorowymi a miłością, szczęściem osobistym. Jedynym zarzutem Akademii Francuskiej wobec dramatu Corneille'a było pozostawienie bohatera przy życiu w zakończeniu utworu. Cyd zyskał jednak rozgłos i uznanie publiczności ze względu na swą sugestywność. W czasach upadku ideałów renesansowych bohaterowie Corneille'a odzwierciedlały poczucie samotności człowieka w konieczności dokonania dramatycznego wyboru wartości.
Mistrzem klasycznej formy tragedii w XVII w. był Jean Racine (1639-1699). Bohaterowie Racine'a jeszcze wyraźniej niż u Corneille'a przedstawiali sytuację ludzkiej jednostki w XVII w. Tragik skupiał się w swych utworach na pokazaniu wachlarza ludzkich namiętności, które wprowadzają chaos w życie człowieka. Bóg okazuje się jednak daleki i milczący, choć nadprzyrodzony porządek, panujący mimo wszystko w świecie, jest Jego dziełem. Przykładem tragedii Racine'a jest Fedra z 1677 r.
Do nurtu klasycystycznego zaliczany jest także Molier (1622-1673), chociaż łamał w swoich sztukach klasyczną zasadę trzech jedności, czy prawdopodobieństwa intrygi. Autor takich utworów, jak Skąpiec czy Świętoszek, uważany jest za twórcę nowego typu komedii - komedii charakterów, które piętnowały negatywne cechy. Komediopisarz krytykuje przede wszystkim zakłamanie religijne, obłudę wyższych warstw społecznych, pyszniących się modnymi salonami, ludzką naiwność, która dotyczyć może człowieka każdego stanu.

Pod koniec XVI w. w całej Europie pojawiły się nastroje rezygnacji, zwątpienia, kryzysu optymistycznych idei renesansowych. Sceptycyzm i niepewność przeniknęły także do twórczości poetyckiej, najpierw w Anglii, a potem na kontynencie. Trudne, filozoficzne tematy poeci metafizyczni ujmowali w wyrafinowanej formie. Do języka poezji wprowadzali słownictwo z teologii, nauk ścisłych, filozofii.
Przedstawicielem angielskiego nurtu poezji metafizycznej jest m.in. John Donne. Podejmował on filozoficzne, trudne tematy, przekazując je w barwnej, pełnej konceptów formie. Donne uważany jest za twórcę niezwykłych erotyków, a także poezji religijnej. Tematami jego wierszy były takie zagadnienia jak: Bóg, człowiek, śmierć, miłość. Przy czym Donne dąży do zacierania granic treściowych, np. erotyk nagle może zamienić się w modlitwę, albo utwór, rozpoczęty jako religijny, może skończyć się zmysłowym opisem lub wyznaniem.

W XVII wieku Hiszpania jest potęgą polityczną i gospodarczą - wszystko dzięki koloniom na nowo odkrytym kontynencie. I właśnie w tym kraju ożyła średniowieczna tradycja romansów rycerskich.
Kpiną z romansów barokowych było dzieło Miguela de Cervantesa Historia przemyślnego szlachcica Don Kichotaz z Manchy. Tytułowy Don Kichot postanawia wieść życie błędnego rycerza. Cervantes bohaterem swojego dzieła uczynił ubogiego szlachcica, który postradał rozum pod wpływem romansów rycerskich. Wierny rumak Don Kichota to chuda szkapa, towarzysz wypraw rycerskich, wierny giermek Sanczo Pansa okazuje się wielokrotnie mądrzejszy, zaradniejszy i bardziej obeznany w świecie niż jego pan. Przez skontrastowanie charakterów Don Kichota i Sancho Pansa Cervantes pokazał też różnice w postawach: naiwnej i racjonalistycznej. Chłodnym osąd rzeczywistości oparty na logice reprezentuje giermek. Rycerz natomiast uosabia człowieka awanturniczego, którym miotają namiętności. Celem wypraw bohatera była oczywiście walka ze złem i obrona ukochanej - Dulcynei. Ale także te aspekty podlegały w dziele ośmieszeniu, ponieważ Dulcynea była prostą, wiejską dziewczyną. A dobro i zło często przedstawiało się bohaterowi w krzywym zwierciadle.
Parodia rycerskiego eposu i romansu stała się opowieścią o idealizmie i zawodzie. Don Kichot natomiast przerodził się w symbol marzyciela-idealisty, który żałośnie walczy z wiatrakami czyli z ułudą. Od dzieła Cervantesa pochodzi współcześnie używane powiedzenie „walka z wiatrakami”.

Wiek XVII w Hiszpanii był także czasem rozwoju teatru. Sztuki poświęcone kultowi honoru pisał Lope de Vega (1562-1635). Jego warsztat należał do mistrzowskich, zwłaszcza w budowaniu intrygi i plastycznym portretowaniu postaci, a także w ilości stworzonych sztuk teatralnych.
Drugą wielką osobistością w dramaturgii hiszpańskiej był Pedro Calderon de la Barca (1600-1681). Najsłynniejszą jego tragedią jest Książę niezłomny - dramat o tematyce filozoficznej i religijnej. Akcja jednego z dramatów Calderona rozgrywa się w Polsce. Życie jest snem świetnie opisuje barokowe obsesje filozoficzne: ciągłe dywagacje nad realnością bądź nierealnością świata oraz obawa, związana z różnym rozumieniem wolnej woli człowieka.

Do Polski docierały nurty europejskie zwłaszcza z krajów katolickich, jak Francja. W sarmatyzmie pojawiła się fascynacja kulturą Wschodu, widoczna w motywach tureckich czy perskich. W XVII w. autorzy nadal posługują się łaciną, ale główne dzieła epoki powstały po polsku.

Literaturę polską XVII wieku dzieli się rozmaicie: chronologicznie bądź ze względu na nurty i prądy literackie, kierunki tematyczne, czy też gatunki. Trudno też tę literaturę sklasyfikować jednoznacznie pod względem tematyki - była ona tak bogata i barwna.

Tematyka literacka obejmuje trzy główne kręgi:

• refleksyjno-filozoficzny (polska poezja metafizyczna) - tu mieszczą się dzieła oparte na rozważaniach vanitas: Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Zbigniew Morsztyn, Sebastian Grabowiecki, Stanisław Herakliusz Lubomirski;

• dworski - głównie o tematyce miłosnej (tzw. poezja światowych rozkoszy): Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn,

• sarmacki (ziemiański): Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki.

Wśród bohaterów na pierwszy plan wysuwają się wzorce osobowe dworzanina i sarmaty. Pierwszy z nich jest wielbicielem życia, zażywającym uciech dworskich, wyrafinowanym myślicielem. Drugi typ postaci to ziemianin i tradycjonalista. Jest głęboko religijny i dba o sprawy państwowe. Odznacza się też poczuciem humoru i umiejętnościami życia w kompanii lub wśród sąsiadów.
Jeśli chodzi o styl, to za wzór towarzyskiej ogłady i wykształcenia uchodzi styl makaroniczny. Wśród celów i zadań literatury duże miejsce zajmowała twórczość dydaktyczna, głównie w nurcie religijnym. Piśmiennictwo świeckie spełniało role zadziwiania, zaskakiwania odbiorców - w duchu ogólnoeuropejskiego konceptyzmu i marinizmu. Autorzy polscy również gustowali w skomplikowanych konstrukcjach, wyszukanych formach wyrazowych i gatunkowych, w niebanalnym słownictwie. Paradoks, sprzeczność, symbol, alegoria, wywierająca wrażenie metafora - królują wśród środków artystycznych.
Uprawiane w XVII w. w Polsce gatunki literackie to: sonet (J. A. Morsztyn), epopeja (W. Potocki), pamiętnik (J. Ch. Pasek), hagiografia oraz kazanie (P. Skarga, przez niektórych badaczy zaliczany jako twórca renesansowy), romans (S. Twardowski).

• MOLIER - Świętoszek, Skąpiec

• JAN ANDRZEJ MORSZTYN - Lutnia, Kanikuła - Do trupa

• DANIEL NABOROWSKI - Krótkość żywota, Róża, Marność

• WACŁAW POTOCKI - Transakcja wojny chocimskiej, Pospolite ruszenie, Judyta, Wirginia, Abrys ostatniego żalu, Poczet herbów, Moralia, Ogród fraszek

• M. SĘP-SZARZYŃSKI - Rytmy, albo wiersze polskie

• JAN CHRYZOSTOM PASEK - Pamiętniki

• ZBIGNIEW MORSZTYN - Votum, Emblemata

• SAMUEL TWARDOWSKI - Nadobna Paskwalina

• SZYMON ZIMOROWIC - Roksolanki

• JÓZEF BAKA - Uwagi śmierci niechybnej

OŚWIECENIE

Wszystkie te nazwy oddają przełomowość epoki, którą określają. Światło jest tu metaforą wiedzy, rozsądku, negacją zabobonów, przesądów, prawa natury. Oświecenie to epoka odznaczająca się autonomią rozumowania, wręcz kultem wyswobodzonego spod kanonów sposobów myślenia rozumu, epoka dążąca do ustalenia racjonalnych praw kierujących rzeczywistością. Jak to określił Immanuel Kant stanowiła „wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego. Początkowo termin Oświecenie występował wspólnie z kilkoma innymi konkurencyjnymi: okres racjonalizmu, klasycyzm, wiek filozoficzny czy tak, jak w Polsce z pojęciem obejmującym zaledwie jego cząstkę - czasy stanisławowskie.

Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.
Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke'a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 - datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.

Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia.
Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowkiego. Wokół króla i rodziny Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.

Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:

• 1740-1764 - faza wstępna - elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku, sarmatyzmu).

• 1764-1795 - główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego - stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.

• 1795-1822 - po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną - postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse. Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.

Myśl oświeceniową cechuje przede wszystkim krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Krytycyzm ten dotyczy głównie tradycyjnych instytucji społecznych i politycznych oraz uznawanych autorytetów. Oświecenie próbuje usunąć dotychczasowe dogmaty, stworzyć nowy pogląd na świat i nowy ustrój społeczno-państwowy. Podstawową kategorią XVIII-wiecznej myśli, a także główną wartością i słowem-kluczem jest wówczas rozum pojmowany jako właściwa człowiekowi, uniwersalna zdolność odróżniania prawdy od fałszu w indywidualnym akcie poznawczym. Pragnienie, aby człowiek we własnym umyśle znalazł oparcie, pojawiło się już w filozofii Kartezjusza, który stwierdził: „Cogito, ergo sum” (Myślę, więc jestem). Poznanie świata opiera się - według Kartezjusza - właśnie na rozumie. Myśliciele oświeceniowi przeciwstawiali rozum tradycyjnym nawykom, emocjonalnym odruchom, a przede wszystkim irracjonalnej wierze, objawieniu i w ogóle wszelkim autorytetom. Takie postrzeganie istoty i funkcji rozumu legło u podstaw racjonalizmu oświeceniowego, głównego nurtu myślowego XVIII stulecia. Jego wyznawcami byli m.in. francuski filozof, literat i publicysta Wolter i redaktor francuskiej Encyklopedii Denis Diderot.
Oświeceniowa filozofia, która przenikała pasja poznania i zrozumienia rzeczywistości, przypisywała w tej mierze ogromną rolę nie tylko rozumowi, ale także zmysłom i doświadczeniu. Empiryzm wychodził z założenia, iż człowiek nie ma żadnej wiedzy wrodzonej i dopiero stopniowo ją zdobywa poprze kolejne doświadczenia. Z kolei sensualizm głosił, że wiedza ludzka powstaje na podstawie wrażeń, które zmysły dostarczają umysłowi.
Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu był optymizm poznawczy, przekonanie o racjonalnym porządku świata, wiara w możliwość odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie akcentowano potrzebę oświecania ludzi, nakładając na literaturę funkcje utylitarne (użytkowe) i przypisując ogromną rolę edukacji i wychowaniu. Celom tym służyła również obszerna, wielotomowa Encyklopedia wydawana w Paryżu przez ponad dwadzieścia lat. Jej redaktorem był Denis Diderot, a współpracowało z nim liczne grono uczonych i filozofów, m.in. d'Alembert, Wolter, Rousseau, Monteskiusz. Encyklopedia była swoistą syntezą wiedzy i wyrazem poglądów ludzi Oświecenia - ukazywała potrzebą porządkowania i pogłębiania wiadomości, a także zawierała nowe idee polityczne i moralne.

Racjonalizm i empiryzm teoretycznie pozostawały w sprzeczności, a przynajmniej było tak do pewnego momentu. Racjonaliści uznawali bowiem, że może istnieć poznanie niezależne od doświadczenia oraz wiedza niewymagająca empirycznego uzasadnienia (a więc, że możliwe są sądy a priori). Często jednak w oświeceniowym światopoglądzie racjonalizm łączył się z empiryzmem i oznaczał postawę nakazującą rozumową analizę poznawanej doświadczalnie rzeczywistości. Opozycję pomiędzy tymi dwoma kierunkami filozoficznymi zniósł Niemiec Immanuel Kant. Wprowadził on podział na sądy a priori - niezależne od doświadczenia i mające swe źródło w umyśle i sądy a posteriori - takie, które można wywieść z doświadczenia. Te dwa podziały - według niego - krzyżują się ze sobą.

W zespole pojęć istotnych w XVIII wieku znajdowała się również natura. Znaczące w tej kwestii są zwłaszcza poglądy J.J.Rousseau, autora Umowy społecznej i Nowej Heloizy, najważniejszego przedstawiciela sentymentalizmu w europejskim Oświeceniu. Rousseau zakwestionował podstawowe pewniki optymistycznego światopoglądu epoki, mianowicie wiarę w pozytywny wpływ nauki i cywilizacji na rozwój ludzkości i przekonanie o moralnym doskonaleniu się ludzi. Wierzył on, że człowiek jest z natury dobry, lecz wychowanie w społeczeństwie niszczy w nim stopniowo tę cechę. Proces upadku moralnego zapoczątkował powstanie własności prywatnej, przyczyniła się do niego również przemoc silniejszych oraz zmniejszenie się szczerości i autentyczności relacji między ludźmi. Kultura i cywilizacja oszukują więc człowieka, oddalając go od stanu naturalnej szczęśliwości i ukazując mu fałszywą drogę, którą postępuje, zamiast próbować ocalić swoją naturalną dobroć. Ideałem byłby zatem powrót człowieka do stanu natury, w którym ludzie żyli wolni, równi, kierując się w swych poczynaniach sercem.
Ideały demokratyczne można zauważyć również w poglądach francuskiego filozofa Monteskiusza. W Listach perskich z 1721 r. krytykuje on porządek panujący we Francji. Pisze o prawach naturalnych - wspólnych wszystkim kulturom zasadach mających kierować życiem człowieka, takim jak: prawo do życia, prawo do pracy czy do wolności osobistej. Bronią one godności człowieka, ale także określają jego fundamentalne prawa i obowiązki. Monteskiusz uważał, że o jakości państwa stanowi gwarantowanie przez nie wolności obywateli. Wysunął zatem myśl o ograniczeniu władzy poprzez jej podział. W dziele O duchu praw (1748) wyłożył teorię trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Rozróżnienie to stało się podstawą rozwoju systemu parlamentarnego.

Z wymienionymi pojęciami współistniały jeszcze inne charakterystyczne dla Oświecenia, takie jak: praca, użyteczność, szczęście, ludzkość, człowiek (antropocentryzm oświeceniowy). Ważną, podkreślaną stale wartością była tolerancja, równość i pojęcie postępu, choć to ostatnie kłóciło się akurat z ideą „powrotu do natury”. Wewnętrzne sprzeczności towarzyszyły zresztą wielu oświeceniowym przekonaniom o świecie i człowieku.
Podsumowanie intelektualnego dorobku Oświecenia i otwarcie perspektyw dla nowych modeli filozofii w XIX stuleciu stanowi dzieło Immanuela Kanta. Jego Krytyka czystego rozumu, odnosząca się do problemów metodologii poznania ukazała się 1781 r., Krytyka praktycznego rozumu (1788) zajmowała się kwestiami moralności i etyki, natomiast Krytyka władzy sadzenia (1790) poświęcona była problemom estetyki i zagadnieniu celowości w przyrodzie. Potrójna krytyka oznaczała zerwanie z dotychczasowymi sposobami uprawiania filozofii. Refleksja Kanta objęła większość podstawowych problemów filozoficznych, a najważniejsze jej osiągnięcie stanowiło podjęcie i zrealizowanie programu ukazania człowieka jako istoty szczególnej, tworzącej własny świat, odmienny od rzeczywistości przyrodniczej. Ważne były rozważania Kanta podejmujące kwestie moralne. Streszcza je następujące zdanie:

KLASYCYZM

Klasycyzm XVIII-wieczny był - obok sentymentalizmu i rokoka, z którymi współistniał - jednym z głównych prądów literackich polskiego Oświecenia. Dzieli się on na dwie fazy, gdyż wyróżniamy klasycyzm stanisławowski przypadający na czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i od jego imienia nazwany oraz klasycyzm postanisławowski występujący w tzw. późnym oświeceniu, czyli po roku 1795 i żywy jeszcze w latach 20. XIX wieku, w okresie przełomu romantycznego.
Klasycyzm sytuował się wyraźnie w opozycji do tradycji sarmackiej. Obok właściwego wszystkim klasycyzmom sięgania do inspiracji antycznych, miał trzy główne źródła programu i praktyki literackiej. Pierwsze z nich tworzył francuski klasycyzm XVII-wieczny czasów Ludwika XIV i twórczość P. Corneille'a, J. Racine'a, Moliera, J. de La Fontenaine'a oraz N. Boileau. Drugie źródło stanowiła twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII wieku (m.in. Woltera) konsekwentnie rozwijających i modyfikujących założenia klasycyzmu. Trzecim obszarem, do którego odwoływał się polski klasycyzm XVIII-wieczny, były nurty klasycystyczne w dawniejszej literaturze polskiej, głównie twórczość Jana Kochanowskiego i pisarzy politycznych doby Renesansu. Rozmaitość tych źródeł wpłynęła na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej.
Na pierwszy plan wysuwała ona zadania dydaktyczne i moralizatorskie i im podporządkowywała swe zamierzenia artystyczne. Cele utylitarne poezji wynikały z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego klasycyzm stał się oficjalnym programem związanym z podejmowanymi w Polsce reformami, a jego głównym ośrodkiem - podobnie jak procesów modernizacyjnych państwa - była Warszawa i dwór królewski. Pisarz pełnił funkcję mentora, mędrca i dydaktyka, główne tematy literatury klasycystycznej sytuowały się zaś w kręgu aktualnych problemów życia politycznego, formowania nowego oświeconego człowieka, ogólnej refleksji obyczajowej i społecznej. Klasycyzm postanisławowski bardziej niż na krytyce wad społeczeństwa skupił się na ukazywaniu wielkości tradycji narodowych, literatura ta miała bowiem przechować narodowe dziedzictwo do chwili odzyskania przez Polskę niepodległości.
Klasycyzm zakładał racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk, cechowało go nastawienie na przekonanie czytelnika i posługiwanie się w tym celu elementami retorycznymi. Dążono do przedstawiania i uzasadniania prawd ogólnych, niechętnie za to dotykano spraw osobistych i indywidualnych uczuć - te zdecydowanie kontrolowano, emocje powinny bowiem dotyczyć spraw ważnych dla całej zbiorowości. Literatura miała być narzędziem poznania rzeczywistości na drodze rozumowej, powinna zatem tę rzeczywistość naśladować (mimesis). Przestrzegano zasady decorum dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku i poziomu stylistycznego dzieła. Klasycystyczni autorzy dążyli ponadto do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym obcych wtrętów i elementów mowy potocznej. Najwyżej z gatunków literackich cenili epos i tragedię, chętnie uprawiali odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę (Czytaj więcej na ten temat w artykule Gatunki literackie Oświecenia).
Do najwybitniejszych autorów polskiego klasycyzmu należą: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, T.K. Węgierski, F. Bohomolec, A.K. Czartoryski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz. Nurt klasycystyczny miał ponadto wielkie znaczenie w działalności „Monitora” (zwłaszcza w początkowym okresie), „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, Teatru Narodowego. W szkole klasycyzmu poezji uczyli się romantycy, a echa klasyczne niejednokrotnie pojawiają się w twórczości Mickiewicza i jego pokolenia.

SENTYMENTALIZM

Sentymentalizm był zjawiskiem obyczajowym i literackim związanym ze zwiększaniem się roli, jaką w ludzkich myślach i działaniach zaczęto przypisywać uczuciom. Nazwę tego prądu wywodzi się od tytułu powieść L. Sterne'a Podróż sentymentalna, a jego początki wiąże z filozofią i twórczością J.J. Rousseau i sytuuje się około połowy XVIII stulecia. Najważniejszą cechą sentymentalizmu było akcentowanie znaczenia, jakie w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka przypada uczuciom. Opierano się tu na poglądach J. Locke'a i D. Hume'a.
Rousseau wskazywał na rozbieżność w naturze ludzkiej między dobrem (będącym dziedzictwem pierwotnego stanu natury) a złem (powstającym w wyniku procesów rozwoju i kształtowania się cywilizacji). Akcentował on również znaczenie natury dla rozwoju wrażliwości ludzkiej i konieczność ujmowania relacji społecznych w perspektywie uwzględniającej emocje. W konsekwencji światopogląd sentymentalny ukazywał równość ludzi obdarzonych niezależną od pochodzenia i władz rozumowych zdolnością odczuwania. Wskazywał również na istnienie między ludźmi sztucznych barier, które wytworzone zostały przez cywilizację i możliwość ich przekraczania właśnie dzięki uczuciom, akcentował także znaczenie moralności w kontaktach międzyludzkich. Przeciwstawiał dobro (naturalne) złu (czyli skażonej cywilizacji) - pojęcie natury było więc nieustannie kontrastowane z pojęciem kultury. Szukano autentycznych wartości w naturze, w uczuciach rodzinnych, także w religii, przeciwstawiając je z kolei fałszowi, obłudzie i mechanizmom prowadzącym do wyobcowania jednostki ze społeczeństwa, do utraty jej naturalnych wartości.
Czynnikiem kształtującym relacje wewnątrz społeczeństw i swoistym drogowskazem moralnym miała być - według sentymentalistów - literatura, która powinna cechować się czułością i prostotą. F. Karpiński w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu (1782 r.) - manifeście teoretycznym polskiego sentymentalizmu, jako na najważniejsze źródło poezji wskazuje na „czułość serca” pozwalającą oglądać świat w nowy sposób, analizować go w indywidualnej, emocjonalnej perspektywie. Uczucia przedstawiane przez sentymentalistów były pozytywne i łagodne, niepowodujące nagłych wzruszeń. Prostota natomiast oznaczała brak ozdobności stylu, czerpanie inspiracji z folkloru, posługiwanie się językiem nawiązującym do potocznego, lecz pozbawionym ekspresywnych zwrotów i wulgaryzmów. Podejmowano próby analizy psychologicznej bohaterów, wnikano w ich wnętrza, po to, by zbadać uczucia, przeżycia. Mówiono o nich za pośrednictwem alegorii i personifikacji, niestety ten często powielany wzorzec zbanalizował się i odnowienie języka poetyckiego dotyczącego mowy uczuć przyniósł dopiero Romantyzm.
Sentymentalizm w literaturze polskiej związany był zwłaszcza z ośrodkiem w Puławach, z kręgiem Czartowskich i Marii Wirtemberskiej, wielu jednak autorów tego nurtu mieszkało na prowincji. Najważniejszymi poetami sentymentalizmu byli przede wszystkim F. Karpiński, F. D. Kniaźnin, a także F. Bernatowicz, L. Kropiński, J. P. Woronicz, K. Brodziński, C. Godebski.

ROKOKO Rokoko było jednym z prądów literackich i kulturowych pojawiających się w Oświeceniu europejskim i polskim. Oznacza przede wszystkim pojmowanie sztuki i literatury jako przyjemności estetycznej, której źródłem jest dobry smak i związanie literatury z zabawą. Rokoko dalekie było od heroizmu, patosu, moralistyki, preferowało za to hedonizm, lekkość, delikatność, elegancję i wdzięk. Często zbliżało się do libertynizmu i epikureizmu, u jego podłoża zaś leżał sensualizm.
Pisarze rokokowi uprawiali na ogół niewielkie formy literackie: anakreontyki, epigramaty, okolicznościowe wiersze, sielanki, powiastki proza, poematy heroikomiczne. Nawiązywali do Antyku, ale nie do jego nurtu wysokiego, bohaterskiego, ale do stylu średniego, eksploatowali też motywy mitologiczne. W utworach autorów tego nurtu pojawiały się tematy erotyczne, motywy przyrodnicze (najczęściej ptaszki, obłoczki, strumyczki itp.), pisano o delikatnych, misternie wykonanych przedmiotach (np. porcelanowych figurkach, wytwornych zegarkach). Znamienne dla rokoka są sceny pasterskie ukazywane w klimacie idylli, beztroski, zmysłowa miłość żyjąca chwilą, baśniowa fantastyka.
W kulturze polskiej początki rokoka wiązały się z dworami Sasów w Dreźnie oraz Stanisława Leszczyńskiego. Jego rozkwit przypada na lata 1774-1785 i dzieli się na trzy nurty. Pierwszy, „anakreontyczny” opiewał uroki życia i piękno chwytanej zmysłami rzeczywistości, budującego jej idylliczne wizje. Do tego nurtu należeli głównie poeci związani ze środowiskiem Czartoryskich: J. Szymanowski, F.D. Kniaźnin (Erotyki), J. Koblański, F. Zabłocki (Fircyk w zalotach). Drugi nurt nazywany jest arystokratycznym, a jego twórcy W. Mier i S. Kostka-Potocki zajmowali się poezją erotyczną i żartobliwą i zbliżali często do postaw libertyńskich. Nurt trzeci - radykalny, obejmował autorów, którzy konwencje rokokowe, libertyńskie i epikurejskie wykorzystywali do przedstawienia swojej niezgody na świat pozorów, zakłamania obyczajowego i niesprawiedliwości społecznej. Byli to J. Ancuty, J. Czyż, F. Gawdzicki, a także w pewnym stopniu J. Jasiński.
W okresie porozbiorowym elementy kultury rokokowej wyraźne są w życiu salonów Warszawy (m.in. M. Wirtemberska i jej krąg), stanowiły one również ważny składnik postawy filozoficznej i literackiej J. Potockiego. Do pisarzy sięgających po środki charakterystyczne dla poezji rokokowej należeli również: I. Krasicki (Myszeida i drobne wiersze), S. Trembecki, T.K. Węgierski, A. Naruszewicz.
Twórczość rokokowa przyczyniła się w znacznym stopniu do rozwoju w Polsce poezji okolicznościowej i obyczajowej, która przynosiła afirmację życia. I choć nurt ten sytuował się na dalszym planie literatury polskiej, postrzegany jest z tego względu jako zjawisko bardzo ważne.

Gatunki oświeceniowe

Polskie Oświecenie to w dużej mierze literatura zaangażowana politycznie i społecznie, a więc literatura dydaktyczna i polemiczna. Za cel stawiano sobie zmiany w świadomości odbiorców, stąd właśnie pedagogiczny i parenetyczny charakter twórczości literackiej. Do gatunków, które dominowały w epoce, zaliczamy: satyrę, bajkę, list poetycki, poemat heroikomiczny, a więc takie formy, które najlepiej zrealizują zakładany cel. Taką samą parenetyczną rolę, obok literatury, spełniał również teatr oraz czasopiśmiennictwo.
POWIEŚĆ w ciągu XVIII wieku stała się w Europie jednym z podstawowych gatunków literatury nowożytnej. Na przestrzeni mniej więcej stu lat przeszła przez fazy narodzin, dojrzewania, ekspansji i różnicowania. Korzystała z dokonań epopei i romansu, wiązała się z rozwojem pamiętnikarstwa, epistolografii, opisów podróży i prozy dziennikarskiej. Pierwszą powieścią był powstały jeszcze we wcześniejszym stuleciu Don Kichot Cervantesa, duże znaczenie dla rozwoju gatunku miało ukazanie się w 1719 r. Przypadków Robinsona Cruzoe D. Defoe i Podróży Guliwera J. Swifta.
W czasach Oświecenia ukształtowały się trzy podstawowe typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna, nawiązująca często do powiastek filozoficznych Woltera oraz powieść czuła nierzadko w formie listów lub pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe miały walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego cechującego się krytycznym nastawieniem do dotychczasowego systemu wartości. Temu krytycznemu osądowi rzeczywistości służyły zwłaszcza powieści utopijne - wyidealizowane kraje, wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie były w nich kontrastowo zestawiane z pełną wad współczesną cywilizacją.
Zasadniczo jednak autorzy powieści XVIII-wiecznych starali się przestrzegać w swoich powieściach zasad prawdopodobieństwa. Stosowali rozmaite techniki w celu podniesienia wiarygodności utworu: stylizacja na znaleziony rękopis (Rękopis znaleziony w Saragossie), pamiętnik (Poróże Guliwera), zbiór listów (Listy perskie Monteskiusza), relacje świadka (Przypadki Robinsona Cruzoe). Jako gatunek opowiadający historie prawdziwe mogła bowiem powieść realizować zadania dydaktyczne - pouczać i wychowywać czytelnika. Przeświadczenie to było zwłaszcza mocno obecne w powieści pozostającej pod wpływem sentymentalizmu (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera Goethego).
W literaturze polskiego Oświecenia najważniejszą rolę odegrały powieści I. Krasickiego (powieść edukacyjna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli, a także M.D. Krajewskiego (Podolanka), F.S. Jezierskiego. Powieści pisał także C. Godebski (Grenadier-filozof), A. Mostowska (nurt powieści gotyckiej), M. Wirtemberska (powieść obyczajowa)Malwina, czyli Domyślność serca), J.U. Niemcewicz, F. Bernatowicz (powieść czuła Niebezpieczne śluby), F. Skarbek (Pan starosta), J. Potocki (Rękopis znaleziony w Saragossie).
POEMAT HEROIKOMICZNY jest gatunkiem wywodzącym się ze Starożytności. Stanowi on parodię poematu bohaterskiego (eposu) polegającą na zerwaniu zasady decorum (zasady odpowiedniości, stosowności) między tematem, gatunkiem i stylem, co w efekcie prowadziło do uzyskania efektów komicznych. Poprzez patetyczny, wzniosły styl ukazywano zagadnienia błahe i śmieszne, zamiast właściwego eposom podziwu pojawiała się zatem się śmieszność.
W XVIII wieku poemat heroikomiczny przeżywał prawdziwy rozkwit. Powodzeniem takim cieszył się ze względu na spełnianą przez ten gatunek funkcję dydaktyczną wiążącą się z możliwością satyrycznego przedstawienia negatywnie ocenianych postaw czy zachowań. Po gatunek ten sięgali N. Boileau, A. Pope, Wolter, w Polsce do najsłynniejszych utworów tego typu należą: Myszeida i Monachomachia Krasickiego czy Organy Węgierskiego. Elementy ironii, parodii, precyzja obserwacji sprawiają, że poematy te są jednak czymś więcej niż tylko utworami mającymi doraźny cel dydaktyczny.
POWIASTKA FILOZOFICZNA - gatunek ten powstał w XVIII wieku we Francji. Jest to utwór pisany prozą, w którym narrator kreuje wymyśloną przez siebie fabułę, by ukazać za jej pomocą określone idee, światopogląd, zasady moralne. Powiastki tego typu pisano chętnie, by rozpropagować oświeceniową filozofię, czynił tak np. Wolter w Kandydzie czy Diderot w Kubusiu Fataliście i jego panu. Powiastki nawiązywały budową do awanturniczych romansów. Ich fabuły stanowiły połączenie luźnych epizodycznych scenek, w których występował bohater. Sama postać bohatera była maksymalnie uproszczona, by łatwiej można było doszukać się w niej podtekstów i aluzji.
W literaturze polskiej pojawiały się liczne tłumaczenia powiastek, m.in. Woltera, ale powstało też sporo utworów oryginalnych: Powiastki wschodnie Krasickiego, pisane po francusku powiastki orientalne J. Potockiego, sentymentalne powiastki F. Karpińskiego oraz powiastki dla ludu M. Wirtemberskiej. Żadna z nich nie była jednak powiastką filozoficzną.
SATYRA była jednym z najważniejszych gatunków literackich polskiego Oświecenia. Ukształtowana już w Antyku (Horacy) była formą szczególnie cenioną przez poetyki klasycystyczne. Satyra to utwór wierszowany, którego swoistość wiąże się z dydaktycznym i moralizatorskim nastawieniem. Osąd rzeczywistości w niej przedstawianej jest zawsze krytyczny, pokazuje upadek moralny świata: zgubny wpływ bogactwa, marnotrawstwo, pijaństwo, obłudę stosunków dworskich, kobiece wady. Postaci są wyraźnie zarysowane i mają wyolbrzymione wady. Najczęściej zły obraz współczesności konfrontuje się z dobrą przeszłością. Krytyka świata odbywała się bądź w formie monologu, bądź dialogów lub też narracji czy portretowych przedstawień bohaterów. W satyrze odnaleźć możemy elementy groteski, ironii, karykatury, komizmu.
Wymienione cechy satyry pokazują jak znakomicie gatunek ten był dostosowany do realizacji dydaktycznych założeń epoki Oświecenia. Miał służyć zmianie mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyry pisało wielu poetów, autorami najlepszych są I. Krasicki i A. Naruszewicz.
BAJKA jest jednym z najstarszych gatunków literatury dydaktycznej bardzo popularnym w Oświeceniu. To pisana wierszem lub prozą krótka powiastka, której bohaterami bywają zwierzęta, przedmioty, rośliny, czasem także ludzie. Wszystkie te postaci, jak wydarzenia, w których uczestniczą, są alegorią, a więc poza sensem dosłownym posiadają znaczenie przenośne - szersze, bardziej uniwersalne, wyrażające pewne typowe zachowania i problemy. Te alegoryczne sensy utrwaliły się w tradycji gatunku (zwłaszcza w bajce zwierzęcej) i tak np. lis oznaczał przebiegłość, owca - głupotę, naiwność, mrówka i wół - pracowitość itd.
Zasadniczym celem, jaki stawiali sobie autorzy bajek, była potrzeba odkrywania prawdy dotyczącej stosunków międzyludzkich i mającej wartości ogólne. Przebieg opisywanych zdarzeń najczęściej prowadził więc do puenty w końcowych wersach utworu.
W literaturze polskiej bajka pojawiła się w początkach XVI wieku. Ukształtowały się już wówczas dwie podstawowe formy tego gatunku: epigramatyczna i narracyjna. Za twórcę bajki epigramatycznej - krótkiej i zwięzłej uznawany jest Ezop (bajka ezopowa), bajki dłuższe, z bardziej rozbudowaną fabułą upodobał sobie zwłaszcza francuski poeta J. de La Fontaine (bajka lafontenowska). W polskiej praktyce bajkopisarskiej Oświecenia bajkę ezopową reprezentowała przede wszystkim twórczość I. Krasickiego, a także Minasowicza i F. Zabłockiego. Bajkę narracyjną uprawiał I. Krasicki i F. Trembecki. Popularność tego gatunku w nurcie oświeceniowego klasycyzmu wynikała z jego przydatności do pełnienia funkcji dydaktycznych - bajki pouczały bowiem i wskazywały normy postępowania.
SIELANKA jest gatunkiem powstałym już w Starożytności - jego wzory stworzyli Teokryt i Wergiliusz, w literaturze polskiej - z kolei - Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic. Jej rozwój w Oświeceniu wiąże się z nurtem sentymentalnym. Sielanka tematycznie związana jest z życiem wiejskim, jej bohaterowie to pasterze, rybacy, myśliwi, rolnicy. Konwencja pasterska tworzy jednak tylko jeden z planów tej lirycznej, choć zawierającej często elementy opisów i dialogów, wypowiedzi. Plan drugi może dotyczyć różnych kwestii i problemów.
W obrębie sielanki oświeceniowej - według A. Dobak - możemy wyróżnić jej cztery zasadnicze odmiany związane z tematyką drugiego planu: sielankę społeczną, czułą, ludyczną i narodową. Sielanka społeczna, uprawiana głównie przez A. Naruszewicza i J.P. Woronicza, miała wyraźne nastawienie moralizatorskie, służyła propagowaniu postaw moralnych, wzorców osobowych, zawierała rozważania na temat społeczeństwa polskiego i sytuacji Rzeczypospolitej. Najważniejszą jednak rolę odegrała sielanka czuła, uprawiana przez sentymentalistów, z F. Karpińskim i F.D. Kniaźninem na czele. Bohater tego typu sielanki to człowiek czuły, niezwykle wrażliwy, a utwór stanowi opis jego emocji i przeżyć.
ODA
Gatunek mający tradycje antyczne (Horacy), niezwykle popularny w Oświeceniu. Terminem tym określano wiersze podejmujące ważną tematykę: oddające cześć Bogu, sławiące czyny bohaterskie, rozważające kwestie filozoficzne lub moralne oraz wyrażające uczucia zbiorowe. Oda, zbliżona do pieśni czy hymnu, powinna być utrzymana w wysokiej tonacji.
W polskiej oświeceniowej odzie -trzy główne odmiany: odę okolicznościową (wiązała się z jakimś doniosłym wydarzeniem), filozoficzno-moralną (analizuje pewne zjawiska lub pojęcia) i nawiązującą do tradycji horacjańskiej. W dwóch pierwszych wyraźne jest nastawienie perswazyjne podmiotu lirycznego, pojawiają się elementy retoryczne i właściwa jest poetom klasycystycznym (A. Naruszewicz). Odmiana trzecia wiąże się raczej z sentymentalizmem i cechuje ją obniżony ton wypowiedzi prowadzący do spokojnej refleksji, właściwa im jest ekspresja uczuć podmiotu, ukazanie konfliktu między wrażliwą jednostką a światem (F.D. Kniaźnin).

• WOLTER - Kandyd, czyli optymizm

• DIDEROT - Kubuś Fatalista i jego Pan

• LACLOS - Niebezpieczne związki

• ROUSSEAU - Wyznania, Nowa Heloiza

• STERNE - Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy

• SWIFT - Podróże Guliwera

• BOGUSŁAWSKI WOJCIECH - Cud mniemany, albo Krakowiacy i Górale

• FELIŃSKI ALOJZY - Barbara Radziwiłłówna

• KOŹMIAN KAJETAN - Ziemiaństwo polskie(poemat opisowy)

• KARPIŃSKI FRANCISZEK - Laura i Filon(sielanka), Do Justyny, Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, Pieśń poranna, P. wieczorna, P. o Narodzeniu Pańskim, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem(autobiografia), O wymowie w prozie albo wierszu, Powrót z W-wy na wieś

• KRASICKI IGNACY- Myszeis, Monachomachia, Bajki, Satyry, M. Doświadczyńskiego przypadki

• NARUSZEWICZ ADAM - Satyry

• NIEMCEWICZ JULIAN - Powrót posła, Puławy, Śpiewy historyczne

• POTOCKI JAN - Rękopis znaleziony w Saragossie

• TREMBECKI STANISŁAW - Sofiówka

• WĘGIERSKI KAJETAN - Organy (poemat heroikomiczny)

• WIRTEMBERSKA MARIA - Malwina, czyli domyślność serca

• ZABŁOCKI FRANCISZEK - Sarmatyzm, Fircyk w zalotach

---