29. Inspiracje filozoficzne i światopoglądowe literatury 2 połowy XIX wieku.
POZYTYWIZM
Założenia światopoglądu pozytywistycznego:
Scjentyzm- Nauka i rzetelna wiedza oparte na rozumowaniu ( racjonalizm) i doświadczeniu ( empiryzm) źródłem pełnego poznania rzeczywistości.
Determinizm- człowiek jest zależny ( zdeterminowany) od środowiska i dziedziczności.
Utylitaryzm- podporządkowanie jednostki prymatowi dobra zbiorowego, ograniczenie swobody, hasła produktywności i użyteczności społecznej.
Monizm przyrodniczy, ewolucjonizm- historia traktowana w kategoriach procesu przyrodniczego; społeczeństwo rozpatrywane jest jako organizm ( stąd praca organiczna), w którym czynnikiem selekcji jest walka o byt; organizm społeczny rozwija się stopniowo, na drodze ewolucji.
Ewolucjonizm- tworzenie wiedzy o społeczeństwie i człowieku wraz z stworzeniem wiary w stopniowe przekształcanie się form życia w coraz doskonalsze. Wytworzenie przekonania, że im większe osiągnięcia nauki i techniki, tym lepsze warunki życia człowieka i moralne i intelektualne.
A teraz coś z Markiewicza ( z rozdziału: nadbudowa ideologiczna)
W nadbudowie tego okresu można wyróżnić cztery zasadnicze modele światopoglądowe. Cechą wspólną tych modeli światopoglądowych jest wyraźne ukierunkowanie społeczno- polityczne, natomiast ich płaszczyzna filozoficzna jest rozbudowana znacznie słabiej i przeważnie mało oryginalna.
W pierwszym piętnastoleciu popowstaniowym dostrzegalny jest jeszcze, zwłaszcza w manifestacjach emigracyjnych i galicyjskich, nurt postromantyczny. Jego podłożem filozoficznym jest zazwyczaj spirytualizm, uznanie przewagi czynnika uczuciowego nad intelektualnym, wyższości walorów duchowych nad materialnymi, wiara w urzeczywistnienie wolności, sprawiedliwości i braterstwa narodów, niekiedy także- w szczególną misję dziejową narodu polskiego. Realizację tych ideałów gwarantuje wola Opatrzności, niezbędna jest jednak również bezkompromisowa i ofiarna aktywność ludzka; toteż ideologię tę cechuje maksymalizm postulatów moralnych. Z biegiem czasu nurt ten zawężał się i znikał: albo przekształcał się w całkowitą i pesymistyczną negację współczesności albo zbliżał się i utożsamiał z nowymi nurtami światopoglądowymi, zachowując tylko odmienną szatę frazeologiczną.
Znacznie większą żywotność i przystosowanie do warunków popowstaniowych wykazywał tradycjonalizm. Tę nazwę proponujemy dla ideologii, która głosiła prymat prawd religii objawionej, stawiała znak równości między polskością a katolicyzmem, uwydatniała wartość tradycji i ciągłości instytucji społecznych, społeczeństwo traktowała jako całość hierarchiczną, poddaną kierownictwu warstw historycznych, przede wszystkim ziemiaństwa, dążyła więc do zabezpieczenia jego przewagi polityczno- społecznej i ekonomicznej, a zwalczała poglądy egalitarne i wolnościowe. Składnikiem stałym programów tradycjonalistycznych były hasła „pracy organicznej”, tj. legalnej działalności pomnażającej zasoby gospodarcze narodu, jego organizację wewnętrzną i poziom oświaty.
Tradycjonalizmowi przeciwstawiał się ze wzrastającą siłą, ale nie w pełni konsekwentnie, pozytywizm, stając się ostatecznie panującą, zwłaszcza w Królestwie, ideologią tego okresu, najobszerniej i najstaranniej sformułowaną w wypowiedziach teoretycznych, reprezentowaną najszerzej w literaturze pięknej.
Do składników konstytutywnych pozytywizmu należy przede wszystkim scjentyzm, tj. zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu jako źródłach ograniczonej wprawdzie ale jedynie rzetelnej wiedzy o rzeczywistości i skutecznych dyrektyw słusznego postępowania. Scjentyzmowi towarzyszy mniej lub bardziej konsekwentnie monizm przyrodniczy. Pozytywiści powstrzymywali się na ogół od rozważań metafizycznych, unikali wyraźnego zajmowania stanowiska wobec materializmu filozoficznego lub dystansowali się wobec niego. O ich monizmie przyrodniczym można mówić przede wszystkim w tym sensie, że ujmowali historię jako swoistą odmianę procesu przyrodniczego, jako jego część, a w następstwie tego- rozpatrywali zmienność historyczną jako proces prawidłowościowy, przebiegający w sposób deterministyczny, a zarazem stopniowy ( ewolucyjny) i przynoszący w każdej fazie następnej postęp w stosunku do faz poprzednich.
Przedstawione tu modele światopoglądowe posiadały pewne wspólne lub zbliżone do siebie krawędzie. I tak, zarówno tradycjonalizm, jak i pozytywizm głosiły program organicznikowski i legalistyczny, scjentyzm był charakterystyczny tak dla pozytywizmu, jak i dla socjalizmu, nurt postromantyczny łączył się swoimi tendencjami liberalno- demokratycznymi z pozytywizmem, a rewolucyjnymi- z socjalizmem.
W dziedzinie etyczno- społecznej wyznacznikami pozytywizmu są: eudajmonistyczny utylitaryzm, tj. akceptacja postępowania użytecznego ze względu na zaspokojenie potrzeb i pomyślności ludzi, wartościowanie jednostek i grup społecznych za względu na ich szeroko rozumianą produktywność, tj. tworzenie nowych wartości materialnych i duchowych, postulat wolności jednostek i równości ich praw, szans, i obowiązków, wreszcie praktycyzm, tj. stawianie celów osiągalnych i troska o dobór skutecznych środków do ich urzeczywistnienia.
Filozofia:
August Comte ( 1798- 1857)
Autor dzieła „ Kurs filozofii pozytywnej” ( 6 tomów). Nazwał tak filozofię, której zwolennik badał wyłącznie przedmioty rzeczywiste, rozważa tematy pożyteczne, zdobywa pewną wiedzę. Filozof pozytywny nie ogranicza się do negacji i krytyki, a więc pracuje pozytywnie, unika twierdzeń absolutnych, tworzy wnioski relatywne. Według Comte' a wzorem dla badacza praw rządzących społeczeństwem powinny być nauki przyrodnicze.
John Stuart Mill ( 1806- 1873)
Przedstawiciel empiryzmu, zwolennik empirystycznego poglądu na świat, którego źródłem poznania są doświadczenie ( empiria) i obserwacja. Uważał, że jedynym zadaniem moralnym jest staranie się o szczęście ogółu, co jest zgodne z ludzką naturą: człowiek pragnie przyjemności, dobre jest to co upragnione, a więc przyjemność, szczęście są dobrem. Mill wprowadził do swej teorii nazwę utylitaryzm.
Hippolyte Taine ( 1828- 1893)
Był głosicielem determinizmu, poglądu, zgodnie z którym życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli zdeterminowana rasą ( czynniki genetyczne), środowiskiem ( warunki życia) oraz momentem historycznym.
Herbert Spencer (1821- 1862)
Jego teoria ewolucjonizmu jest uzupełnieniem empiryzmu i pozytywizmu. Uważał, że wszelki rozwój podlega prawom ewolucji, przemiany dokonują się stale i stopniowo, w jednym kierunku, według jednego prawa. Dzięki temu możliwy jest postęp. Najważniejsze prawa rządzące światem to prawo życia i prawo walki o byt. Wszelkie wartości i normy moralne są tymczasowe.
Karol Darwin ( 1809- 1882)
Jest twórcą ewolucjonizmu. Przyczynami ewolucji są: walka o byt i dobór naturalny.
Realizm- prąd literacki ukształtowany w pełni na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku. Naczelnym zadaniem pisarza stało się obiektywne przedstawienie rzeczywistości. Odrzucono ograniczenia moralno- społeczne, starano się dokładnie i wnikliwie penetrować rzeczywistość. Pod względem artystycznym twórczość realistów charakteryzowała dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści. Najlepsze polskie powieści realistyczne to : „Lalka” Bolesława Prusa i „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.
Realizm:
Wierność faktom ( historycznym, obyczajowym i społecznym);
Wierność szczegółom topograficznym ( np. w opisach miast);
Występowanie narratora wszechwiedzącego, komentującego przedstawione wydarzenia;
Wprowadzenie do utworu różnych odmian języka ( np. język chłopów, arystokracji, biedoty);
Społeczne i psychologiczne motywowanie zachowań bohatera;
Kompozycja zamknięta ( najczęściej).
Leksykon: Realizm oznacza kierunek dążący do ukazywania prawdy o społeczeństwie i człowieku, do zgodności obrazu literackiego ze światem obiektywnym, rzeczywistym, znanym czytelnikowi z osobistego doświadczenia, dostępnym w bezpośredniej obserwacji. Prawda zawiera się w reprezentatywności socjologicznej i psychologicznej. Nie chodzi więc o przekazywanie w utworze historii autentycznych, które rzeczywiście się zdarzyły. Autorzy w pełni korzystają z fikcji literackiej, opisują świat przez siebie wymyślony, ale ten świat musi być analogiczny do świata rzeczywistego. Bohaterowie są typowi, tzn. reprezentatywni dla warstwy społecznej, z której pochodzą. Przeżywają oni zdarzenia należące do zwyklej, codziennej egzystencji, a nie zdarzenia nadzwyczajne, sensacyjne, takie, jakimi zajmowała się wtedy literatura popularna.
Naturalizm- kierunek ukształtowany na początku lat osiemdziesiątych XIX w. pod wpływem pisarzy francuskich, zwłaszcza G. Flauberta i E. Zoli. Celem pisarzy naturalistów było możliwie najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy adautorskich. Pisarza obowiązywał obiektywizm- jego dzieło miało prezentować określony wycinek świata, jednak bez jakiegokolwiek komentarza ( realista mógł podporządkować obraz świata w utworze, np. tendencji moralistycznej). Na ukształtowanie się naturalizmu wpłynęła teoria Darwina, zwłaszcza koncepcje walki o byt i dziedziczności, toteż w konstrukcji bohaterów podkreślano motywacje biologiczne. Naturalizm nie dopuszczał najmniejszej niezgodności obrazu literackiego z rzeczywistym światem.
Naturalizm:
Ograniczenie wszechwiedzy narratora;
Wprowadzenie opowiadania z punktu widzenia bohatera;
Przekonanie o zdeterminowaniu losu człowieka ( przez biologię czy środowisko);
Zainteresowanie środowiskami ludowymi.
Wg leksykonu : Naturalizm to przypadający na 70. XIX w. prąd literacki, wyrastający z filozofii pozytywistycznej Augusta Comte'a i Hipolita Taine'a oraz ewolucjonizmu Karola Darwina, asymilujący rezultaty nauk socjologicznych i przyrodniczych, oparty na przekonaniu o możliwości opanowania tajemnic wszechświata przez poznanie empiryczne. Koncepcje naturalizmu zakładały wyzwolenie człowieka z władzy sił nadprzyrodzonych, jednocześnie określały go przez determinanty ekonomiczne, biologiczne i społeczne. Typowym bohaterem naturalistycznym jest „ brutalnie prawdziwy” człowiek, który manifestuje biologiczną zwierzęcość wobec pokazanego faktograficznie okrucieństwa.
Młoda Polska
Filozofia
Fryderyk Nietzsche ( 1844- 1900)
Wprowadził pojęcie moralności nadludzi, jednostek, które stoją poza dobrem i złem, czyli poza moralnością zwykłych ludzi, niewolników. Głosił bezwzględną wyższość biologicznej wartości życia, postulował aktywizm, dynamizm, siłę, odrzucał wartości chrześcijańskie, takie jak altruizm, litość, tolerancja, sprawiedliwość. Przyznawał nadludziom prawo do podporządkowania sobie rasy niższej. Nietzsche odrzucał wszystko co słabe i niedoskonałe, głosił kult tężyzny fizycznej. Postulował pokonanie pesymizmu siłą woli. Dla filozofa najwyższą wartością było życie, jako cel sam w sobie. Przeciwstawiał sobie dwie postawy: apollińską ( jasność, przejrzystość, doskonałość, harmonijność) i dionizyjską ( pełnia, płodność, pęd, dynamika). Dionizos stał się dla niego symbolem życia, traktowanego jako najwyższe dobro.
Henri Bergson ( 1859- 1941)
Stworzył filozofię zwaną intuicjonizmem. Bergson głosił, że główną rolę w procesie życiowym odgrywa nie rozum, ale irracjonalny „pęd życiowy”- elan vital. Twórca kieruje się intuicją, wyrażając w swoim dziele naturę. Intuicja daje poznać rzeczywistość w jej zmienności i różnorodności. Według Bergsona świat podlega ciągłemu rozwojowi, a życie człowieka jest strumieniem przeżyć i czynów. Najwyższą wartością- wolność. Każdy, kto kieruje się własnymi uczuciami i myślami, jest wolny. Nie jest wolny ten, kogo hamują konwencje narzucone przez wychowanie lub opinie innych.
Artur Schopenchauer ( 1788-1860)
Głosił, że życie ludzkie jest pozbawione sensu, a człowiekiem kieruje bezrozumny popęd, który nigdy nie ulegnie zaspokojeniu. Jednostka skazana jest zawsze, bez względu na to jak postępuje, na wieczne niezadowolenie i niezaspokojenie. Dążenie do szczęścia nigdy nie prowadzi do oczekiwanego celu, bowiem życie, każde życie, kończy się śmiercią.
Karol Marks ( 1818- 1883) i Fryderyk Engels ( 1820- 1895)
Twórcy marksizmu. Uznawali oni, że relacje gospodarcze i ekonomiczne określają wszystkie dziedziny życia człowieka. Marks i Engels uważali, że źródłem konfliktów społecznych jest rozbieżność interesów klas społecznych. Marksizm stał na gruncie materializmu, czyli założenia, że materia, przedmioty, rzeczy istnieją w sposób niezależny i nie są wytworem myśli.
Prądy artystyczne Młodej Polski: ( z książki Hutnikiewicza)
Symbolizm- był genetycznie związany z literaturą francuską. Ta idealistyczna orientacja, skierowana ku przestrzeniom zaledwie przeczuwalnym, niepojętym i tajemniczym, domagała się zupełnie nowych środków wyrazu i w tym poszukiwaniu zwrócili symboliści uwagę na świat dźwięków, stanowiących domenę i swoisty język sztuki muzycznej. Zdając sobie sprawę, że jest to sztuka formalna i asemantyczna, mieli jednocześnie świadomość, że zdolna jest ona owym pozapojęciowym językiem jednak pewne treści w sposób aluzyjny podsuwać i sugerować, poddawać ton ogólny, budzić subiektywne wzruszenia i nastroje, pozostawiając jednocześnie słuchaczom całkowitą swobodę snucia dowolnych skojarzeń wokół tej dominanty nastrojowej, jaką zdolny jest wytwarzać język utworu muzycznego. Na zasadzie analogii poezja miała działać podobnie. Zamiast przedmiot nazywać miała go jedynie wyobraźni czytelników aluzyjnie podsuwać. Służyć tej aluzyjności miał symbol jako znak obrazowy przedstawiony w miejsce rzeczywistości duchowej, jako metaforyczny równoważnik stanów i zjawisk żadnym innym językiem niewyrażalnych. Jako obraz zastępczy o olbrzymiej pojemności treściowej, z natury wieloznaczny, o semantyce opalizującej mnóstwem odcieni, dzięki tej to właśnie wieloznaczności, kojarzącej się z reguły z silnym potencjałem energii emocjonalnej, wydawał się wyjątkowo skuteczny w wyrażaniu owego „morza ciemności” ( Mare tenebrarum), tak rozpowszechnionego w tym okresie synonimu mglistych i nieokreślonych idei, zagadkowych głębin, tajemniczych obszarów transcendencji, nie dającej się nazywać ani wyrazić językiem sztuki tradycyjnej. Termin symbolizm oznaczał więc z jednej strony pewną postawę wobec świata, o orientacji wybitnie idealistycznej, z drugiej zaś pewną technikę i konwencję poetycką, znaną oczywiście poezji od niepamiętnych czasów, ale na przełomie dwu wieków podniesioną do rzędu zasady generalnej, dominującej.
Impresjonizm- lansowany najwcześniej przez badaczy niemieckich. Zainicjowany jako metoda artystyczna w ostatnim trzydziestoleciu w. XIX przez malarzy francuskich Cezanne'a, Moneta, Renoira, w Polsce przez Aleksandra Gierymskiego, Pankiewicza i Podkowieńskiego, rozprzestrzenił się rychło na muzykę ( Debussy, de Falla, Szymanowski) i literaturę. Oznaczał supremację momentu nad ustalonym stanem rzeczy, subiektywnego wrażenia nad intelektualną analizą, rozbicie dotychczasowego, statycznego obrazu na rzeczywistość dynamiczną, pełną napięć i ruchu. Widać to było najwyraźniej na obrazach impresjonistów, w których rozbicie barwy na walory, gra refleksów, świateł i cieni, drżące punkty barwne, szkicowość i mgławicowość konturów sprawiały wrażenie dynamicznej, pulsującej rzeczywistości. Był jak gdyby czystą wrażeniowością, przynoszącą surowy, nie zdeformowany materiał postrzegania z wykluczeniem interwencji jakichkolwiek czynności racjonalnych. Był więc również czystym subiektywizmem. Przetransponowany na grunt sztuki literackiej przez Verlaine'a, Balmonta, Tetmajera, w powieściach przez Goncourtów, D'Annunzia, Żeromskiego, w dramacie Maeterlincka, Schnitzlera i Rittnera, przejawił się przede wszystkim w szczególnym spotęgowaniu nastrojowej opisowości, w odtwarzaniu przelotnych i pierzchliwych momentów, wrażeń, wzruszeń zmysłowych, asocjacji kolorystycznych, wszystkiej chaotycznej zmienności świata, w odrzuceniu rygorów racjonalnej analizy i artystycznej kompozycji. W ten sposób stawał się jak gdyby pomostem pomiędzy obiektywnym pisarstwem realizmu i naturalizmu, a podmiotowością moderny.
Dekadentyzm- na terenie poezji i sztuki sprecyzował ostatecznie pojęcie dekadentyzmu praojciec i duchowy patron modernizmu europejskiego Charles Baudelaire. Dekadencja była dla niego synonimem znużenia, jakie jest owocem najwyższego stanu cywilizacji, wyrazem wyrafinowania, przesytu, zmysłowości, pogardy dla zdrowia, dla instynktów życiowych, dla norm etycznych i społecznych. Dekadencja to Weltschmerz i pesymizm, perwersyjne doznania, jakich się doświadcza jedynie w stanach narkotycznych upojeń. Ale cały ten osobliwy rejestr „grzechów”, który u przeciwników nowej sztuki wywoływał deszcz grozy i gwałtowne ataki potępiające, był dla autora „ Kwiatów zła” i dla jego następców przedmiotem dumy i wyrazem ambicji. Taką właśnie świadomie miała być ich sztuka. Przekwitający przepych miał najwyższą wartość i cenę. Tak więc terminy dekadencja, dekadentyzm, dekadent miały dwojakie i przeciwne znaczenia; w przeświadczeniu wyznawców dodatnie, w polemikach przeciwników zdecydowanie negatywne. A że oponenci posługiwali się nim najczęściej, więc to pejoratywne zabarwienie silnie doń przyległo, stając się jakby synonimem sztuki i formacji schyłkowej, naznaczonej piętnem rozkładu. ( Na tym koniec z Hutnikiewicza).
Modernizm- jest terminem wieloznacznym ,do dziś używanym wymiennie z pojęciem „Młoda Polska”. Dosłownie znaczy: nowoczesny, współczesny ( od francuskiego; moderne). Kazimierz Wyka przez pojęcie modernizmu rozumiał wczesną, „ przygotowawczą” fazę Młodej Polski ( a więc lata tzw. przełomu antypozytywistycznego). Dziś skłonni jesteśmy interpretować ten termin w kategoriach prądu kulturowego, a więc określać nim zespół kierunków literacko- artystycznych oraz warunkujących je poglądów filozoficzno- światopoglądowych, występujących w latach 1880- 1910.
Neoromantyzm- nawrót do kultury romantyzmu; określenie używane jako nazwa epoki.
Ekspresjonizm- ( ekspresja- wyraz; wyrażanie) technika polegająca na intensyfikowaniu środków ( często drastycznych) dla osiągnięcia maksymalnej siły oddziaływania ( szokowania).
Secesja- Określenie dla rodzącej się na przełomie wieków sztuki użytkowej i zdobnictwa przemysłowego, a zwłaszcza dla stylu architektonicznego.
Naturalizm- W Młodej Polsce naturalizm kontynuowali przedstawiciele nurtu realistyczno- naturalistycznego: Gabriela Zapolska, Włodzimierz Perzyński, którzy przeprowadzili diagnozę społeczną, wpisaną w teorię walki o byt, wyrażali nieufność wobec ksenofobicznej moralności mieszczańskiej, pragnąc przekazać prawdę o człowieku i społeczeństwie. Spośród wyznaczników formalnych naturalizmu najistotniejszymi stały się postulaty wnikliwej obserwacji życia społecznego oraz demaskacji konwencji obyczajowej i moralnej. Do charakterystycznych cech tego nurtu należą: Brutalność obrazowania ( antyestetyzm), dążenie do faktograficznego odtwarzania rzeczywistości, lecz także subiektywizm, autobiografizm, opisy monograficzne, elementy reportażu.