tytuł: "Anatomia - tom I"
autor: doc. dr hab. JaniNa Sokołowska-pituch
dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie
Tom I
Całość w 3 tomach
Anatomia
Anatomia jest to nauka o budowie organizmu żywego ustroju. W zależności od badanego organizmu jest:
anatomia roślin, zwierząt i człowieka. Nazwa anatomia pochodzi od sposobu badania, którym jest rozcinanie, dzielenie na części badanego ustroju, zaś rozcinanie nosi nazwę po grecku anatemnein.Rozcinanie, preparowanie zwłok jest podstawową metodą badawczą, ale nie wystarczającą, uzupełnia się ją badaniem przyżyciowym przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji dokonanych gołym okiem bez użycia aparatury powiększającej stanowi anatomię makroskopową, która daje ogólny obraz postaci i budowy człowieka. Dla szczegółowego badania budowy organizmu potrzebne są przyrządy powiększające, tj. mikroskopy, które obecnie pozwalają dojrzeć najdrobniejsze cząstki składowe komórki, tkanek i narządów, co w sumie daje anatomię mikroskopową. Anatomia zajmuje się człowiekiem dorosłym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od momentu zapłodnienia do momentu przyjścia na świat jest zadaniem embriologii czyli nauki o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i embriologia razem wchodzą w skład nauki o postaci i budowie żywego organizmu zwanej morfologią od greckiego słowa morfe czyli postać. Nauka o czynnościach organizmu nosi nazwę fizjologia. Anatomia i fizjologia razem tworzą naukę o żywym ustroju zwaną biologią. Anatomia i fizjologia są ściśle ze sobą związane, budowa jest podstawą czynności, zaś czynność wpływa na budowę narządu czy zespołów narządów. Znajomość budowy i czynności organizmu prawidłowego i w stanie zdrowia pozwala na poznanie zmian chorobowych, odchyleń od normy w zakresie budowy co określa się jako zmiany patologiczne. Anatomię prawidłową przeciwstawia się anatomii patologicznej. Anatomia prawidłowa ma więc znaczenie nie tylko czysto poznawcze, teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne dla lekarza i innych pracowników służby zdrowia. Przedstawiając wyniki badań makroskopowych czy mikroskopowych opisujemy komórki, tkanki czy narządy, tworzymy anatomię opisową. W zależności od sposobu ujmowania opisu mamy anatomię opisową w ścisłym tego słowa znaczeniu i anatomię topograficzną. Anatomia opisowa jest zarazem anatomią systematyczną, ujmuje opisy narządów ułożonych w układy czyli systemy, kolejno jeden układ po drugim np. układ pokarmowy, oddechowy, krążenia itd. Anatomia topograficzna opisuje wzajemne ułożenia narządów w stosunku do siebie i w stosunku do miejsca, np. układ narządów w klatce piersiowej czy w jamie brzusznej. Znajomość wzajemnych stosunków narządów w okolicach ciała jest konieczna dla chirurga, stąd inna nazwa tego rodzaju anatomii, anatomia chirurgiczna lub kliniczna. Pewną odmianą nauki o postaci i budowie ciała jest anatomia plastyczna czyli artystyczna, której przedmiotem badań jest powierzchnia zewnętrzna ciała, wzajemne proporcje poszczególnych części ciała, rzeźba zewnętrzna organizmu. Jest to w pewnym stopniu uzupełnienie wiadomości potrzebnych lekarzowi, wyrabia jego zmysł obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, stąd jej nazwa - anatomia artystyczna. Człowiek wchodzi w skład przyrody żywej, należy do świata zwierzęcego i może być porównywany do tego świata zarówno w okresie rozwoju i postaci dojrzałej. Mamy więc anatomię porównawczą. Człowiek wykazuje pewną typową, charakterystyczną budowę ciała, ale wykazuje również daleko idącą zmienność osobniczą. Nie ma dwóch osób o identycznych twarzach, wymiary tułowia lub kończyn różnią się zależnie od ogólnych rozmiarów ciała, narządy wewnętrzne nie są u wszystkich jednakowej wielkości, jednakowego kształtu i zawsze położone identycznie. Inaczej mówiąc obserwuje się zmienność mniejszą lub większą w budowie organizmu określonego jako prawidłowy, normalny. Anatomia opisowa człowieka dorosłego jest więc opisem jednostki typowej o średnich wymiarach, jest oparta na wynikach badań różnych osobników, których zmienność mieści się w granicach normy.
Komórka
Komórka jest najmniejszą cząstką żywego organizmu, zdolną do wykonywania samodzielnych procesów życiowych. Każda komórka składa się z podstawowych części, jakimi są ciało komórkowe i jądro. Komórka ma określony kształt, zależny od warunków w jakich żyje i od wykonywanej przez nią czynności. Komórka żyjąca w płynnym środowisku ma kształt kulisty, komórka żyjąca w stałym środowisku ma kształty różne. Są komórki owalne, wielościenne, płaskie, walcowate, wydłużone, wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadające liczne wypustki, które często uniemożliwiają określenie kształtu komórki. Wielkość komórek jest bardzo rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach czyli w tysięcznych częściach milimetra. Krańcowe wymiary sięgają od kilku mikronów do kilkudziesięciu, nawet około stu mikronów. Niektóre komórki jak np. mięśni prążkowanych mogą mieć długość kilku lub kilkudziesięciu centymetrów, ale grubość kilku do stu mikronów. Komórka żywa posiada pewne właściwości, pewne przejawy życiowe. Należy do nich przemiana materii, ruch, wrażliwość i rozmnażanie. Przemiana komórki polega na pobieraniu pewnych substancji, przerabianiu ich, następnie na wbudowaniu cząsteczek tych substancji w ciało komórki i na wydalaniu substancji komórce niepotrzebnych. W komórce zachodzą stale pewne procesy chemiczne związane głównie z procesem oddychania komórki. Substancje dostarczone komórce są jej potrzebne do przebudowy jej składników, do wzrostu i powiększania jej masy, do czynności np. wydalniczych. W procesie oddychania komórka pobiera tlen, a wydala dwutlenek węgla. Komórki młode powiększają swoje rozmiary, następnie stabilizują się czyli wielkość ich nie ulega zmianie, wreszcie komórki starzeją się, niejednokrotnie zmniejszają się i umierają. Komórki mające zdolności wydzielania, przerabiają dostarczone substancje i wytwarzają stale pewien produkt zwany wydzieliną, który jest dalej wykorzystywany przez organizm lub jest wydalany na zewnątrz jako substancja ustrojowi niepotrzebna. Przykładem mogą być komórki wątroby wydzielające żółć, która pomaga w trawieniu tłuszczów, lub hormony przysadki mózgowej w pływające regulująco na wydzielanie innych gruczołów dokrewnych, lub pod wydzielany z ustroju na zewnątrz. Przemiana materii w komórce jest związana z przemianą energii, np. z wydzielaniem ciepła, z energią mechaniczną, chemiczną czy nawet elektryczną. W przemianie materii biorą udział zarówno jądro jak i cytoplazma. Ruchy komórki są możliwe dzięki wytwarzaniu przez komórkę energii mechanicznej. Ruch pełzakowaty umożliwia komórce przesuwanie się po podłożu stałym dzięki temu, że cytoplazma tworzy wypustki, do których przesuwa się reszta ciała komórkowego. Na powierzchni komórek mogą istnieć specjalne delikatne wypustki cytoplazmy zwane migawkami, które poruszają się w określonym kierunku i przesuwają cząstki znajdujące się na powierzchni komórek. Specjalnym rodzajem ruchu jest kurczenie się komórki, która skracając swoje wymiary zmienia zarazem swoje położenie lub położenie innych elementów, do których jest przymocowana. Wrażliwość komórki i jej pobudliwość jest to zdolność do reagowania na bodźce działające na komórkę. Pod wpływem działania jakiegoś bodźca powstaje w komórce stan pobudzenia, który przenosi się w komórce z miejsca, na które zadziałał na dalsze części komórki, inaczej mówiąc komórka ma zdolność przewodzenia. Przykładem komórek o zdolnościach przewodzenia i dużej wrażliwości są komórki nerwowe. Rozmnażanie się komórek umożliwia zwiększanie się liczby komórek ustroju wielokomórkowego. W procesie rozmnażania się komórka dzieli się na dwie potomne, zbudowane tak jak ona sama. Dzięki mnożeniu się komórek jest możliwe utrzymanie się gatunku. Są dwa rodzaje podziału komórki:
podział bezpośredni i pośredni. Podział bezpośredni polega na podziale jądra i ciała komórkowego w następstwie przewężania się komórki bez poprzedzających zmian w jądrze. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że bierzemy do ręki miękką bryłkę o kształcie kuli i ściskając ją palcami w środku doprowadzimy do podziału jej na dwie mniejsze kulki. Taki podział nie występuje w ustroju człowieka w warunkach zdrowia. Podział pośredni jest podziałem skomplikowanym, w którym najważniejsze zmiany występują w jądrze komórki. Główny składnik jądra chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami. Chromosomy dzielą się następnie i liczba ich podwaja się. Nowo utworzone zestawy chromosomów oddalają się od siebie i wchodzą w cytoplazmę, która uległa znacznemu przewężeniu w centrum komórki i ostatecznie komórka dzieli się na dwie potomne, z których każda zawiera taką samą liczbę chromosomów, jak komórka macierzysta. Zachowanie stałej liczby chromosomów umożliwia utrzymanie się gatunków. Liczba chromosomów jest dla danego gatunku stała i niezmienna. Człowiek posiada 46 chromosomów w jądrze komórkowym. Specjalnym rodzajem komórek jest podział redukcyjny. Dotyczy on komórek płciowych to znaczy jajowych i plemników. Komórki płciowe w procesie dojrzewania przed zapłodnieniem wyrzucają połowę chromosomów czyli redukują ich liczbę do połowy. Wskutek tego po zapłodnieniu czyli po połączeniu się obu komórek płciowych liczba chromosomów jest taka, jak we wszystkich innych komórkach. Nie można łączyć komórek płciowych zawierających różne liczby chromosomów. Czas życia komórki jest różny. Są komórki żyjące krótko np. komórki krwi, są komórki żyjące długo, jak żyje cały organizm np. komórki nerwowe. Śmierć komórki występuje albo wskutek procesu starzenia się komórki, albo pod wpływem czynników szkodliwych.
Budowa komórki
Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest błoną komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową. Cytoplazma posiada budowę chemiczną, zawiera szereg składników występujących w postaci pierwiastków takich jak węgiel, siarka, potas, chlor, sód, wapń i inne, ciała białkowe oraz wodę. W cytoplazmie zawarte są liczne drobniejsze elementy składowe, które biorą udział w przemianie materii komórkowej, w jej czynnościach wydzielniczych. Jądro komórkowe zawiera substancję zwaną chromatyną, która w okresie podziału komórki rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać jąderko. Jądro bierze udział we wszystkich procesach życiowych komórki zazwyczaj komórka posiada jedno jądro, ale mogą być komórki wielojądrzaste.
Tkanki
Tkanką nazywamy zespół komórek o podobnej budowie, zdolnych do wykonywania pewnych czynności. Tkanki posiadają również istotę międzykomórkową. Wyróżnia się cztery lub pięć rodzajów tkanek. Są to:
tkanka nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa lub tkanka nabłonkowa łączna, krew, mięśniowa i nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co tkanka łączna, stąd nie wszyscy wydzielają ją z grupy tkanki łącznej.
Tkanka nabłonkowa
Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że pokrywa błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony wyścielające jamy ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy naskórkiem, wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek wyścielający ściany naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od kształtu komórek nabłonka wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek nabłonka może być nabłonek jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorzędowy. Nabłonek może spełniać czynność ochronną, wydzielniczą, może przyjmować bodźce jako nabłonek zmysłowy. Nabłonek płaski posiada komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj wieloboczne, jeśli jest to nabłonek jednowarstwowy, to komórki układają się na podłożu tkanki łącznej i ściśle przylegają do siebie. O nabłonku płaskim wielowarstwowym mówimy wówczas jeśli warstwa powierzchowna nabłonka wielowarstwowego składa się z komórek płaskich. Pozostałe warstwy mają komórki jednokształtne. Nabłonek płaski jednowarstwowy występuje w świetle naczyń jako śródbłonek, pokrywa powierzchnie błon wyścielających jamy ciała. Nabłonek ten posiada zdolności wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów. Nabłonek płaski wielowarstwowy pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę przede wszystkim ochronną. Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze względu na podobieństwo do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do brukowania ulic, układa się najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również zdolności przepuszczania pewnych substancji. Nabłonek walcowaty lub cylindryczny posiada komórki wąskie i wysokie, najczęściej układa się w warstwy pojedyncze. Wyściela ściany przewodu pokarmowego i innych przewodów. Może posiadać na swej powierzchni migawki wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka mają zdolności wydzielnicze. Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa się z komórek o różnej wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna obok drugiej, wskutek czego jądra tych komórek znajdują się na różnych wysokościach, tworzą szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę określenia:
nabłonek wieloszeregowy. Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek wielowarstwowy płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne komórki naskórka tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na działanie czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa naskórka chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki tworzą włosy chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa zrogowaciała stanowi warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem. Pod wpływem czynników mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa ta grubieje. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie wchłania substancji suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny, natomiast wchłania je, jeśli są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd stosowanie maści leczniczych. Naskórek chroni skórę przed działaniem promieni pozafiołkowych. Pod wpływem promieni powstaje barwik melanin, którego obecność powoduje pochłanianie promieni. W krajach czy okolicach silnie nasłonecznionych np. w Afryce, ludzie posiadają skórę brunatną aż do zupełnie czarnej, natomiast ludzie mieszkający na północy jak Eskimosi posiadają skórę jasną. Pod wpływem działania promieni wytwarza się barwik i to jest istotą opalania się. Komórki nabłonka, które posiadają zdolności wytwarzania pewnych substancji noszą nazwę komórek gruczołowych. Mogą to być komórki pojedyncze, jednak najczęściej tworzą one zespoły zwane gruczołami. Pojedyncze komórki o zdolnościach wydzielniczych znajdują się w ścianie przewodu pokarmowego i innych przewodów, a wydzielają one substancję zwaną śluzem. Komórki wydzielające śluz mają kształt zmienny, zależny od zawartości wydzieliny, nazywamy je komórkami kubkowymi. Gruczoły utworzone przez zespoły komórek wydzielniczych mogą być dwojakiego rodzaju:
zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze. Gruczoł wewnątrzwydzielniczy zwany inaczej gruczołem dokrewnym zawiera zespoły komórek, ułożone w grupy lite w kształcie pęcherzyków, otoczone gęstymi sieciami naczyń krwionośnych włosowatych. Wydzielina komórek dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa gruczoły dokrewne, stąd też gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych przewodów wydzielających. Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną nazwę hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie wraz z krwią. Jeśli gruczoł tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się w pęcherzykach a potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych. Gruczoł zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony. Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do przewodów drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W przypadku gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód wyprowadzający. Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie pęcherzyka, którego część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i który zwęża się w część wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być, podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również przewody wyprowadzające produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być wreszcie gruczoły mieszane:
cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone. Produkt gruczołu potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny, produkt zbędny lub wręcz szkodliwy nazywamy wydaliną.
Tkanka łączna
Tkanka łączna składa się z komórek i istoty międzykomórkowej, której budowa i wygląd są różne i stały się podstawą podziału tkanki łącznej na kilka rodzajów, na kilka grup. Wspólną cechą tych grup jest ich pochodzenie z jednej tkanki płodowej, ich czynność podporowa i posiadanie istoty międzykomórkowej. Tkanka łączna zarodkowa, która jest punktem wyjściowym wszystkich tkanek łącznych składa się z półpłynnej istoty międzykomórkowej, zawierającej bardzo niewiele włókien i komórki. Komórki te mają kształt gwiazdkowaty i mają zdolności przekształcania się we wszystkie rodzaje komórek tkanki łącznej. Zgodnie z nazwą tkanka taka istnieje w okresie płodowym, stanowiąc bazę wyjściową innych rodzajów tkanek łącznych. W miarę gromadzenia się w istocie międzykomórkowej włókien tkanki łącznej powstaje tkanka łączna wiotka i zbita. Obie posiadają te same rodzaje włókien. Są to włókna kratkowe, klejodajne i sprężyste. Włókna kratkowe zwane również srebrochłonnymi są bardzo delikatne, tworzą siateczki i wchodzą w skład budowy niektórych narządów np. układu chłonnego. Solami srebra barwią się na kolor ciemnobrunatny. Włókna klejodajne zwane inaczej klejorodnymi lub kolagenowymi zbudowane są z substancji białkowej, kolagenu. Układają się w wiązki, pod wpływem gotującej wody pęcznieją i przemieniają się w klej. Są one odporne na rozciąganie. Włókna sprężyste czyli elastyczne są zbudowane z białkowej substancji czyli elastyny. Są to pojedyncze włókna lekko sfalowane, dają się silnie rozciągać osiągają nawet 150 % swojej długości wyjściowej. Po ustaniu działania kurczą się, wracają do pierwotnego wymiaru. W istocie międzykomórkowej znajdują się następujące rodzaje komórek właściwych. Najwięcej jest fibroblastów, które dojrzewają przyjmują nazwę fibrocytów. Są to komórki, które biorą udział w wytwarzaniu włókien tkanki łącznej. Mają kształty wydłużone, posiadają wypustki, owalne jądra. Histocyty czyli makrofagi są to komórki obdarzone zdolnościami wykonywania ruchów pełzakowatych i pożerania bakterii, rozpadłych komórek lub ziarenek barwników. Komórki plazmatyczne o owalnym kształcie i specjalnym układzie chromatyny w jądrze posiadają zdolność produkowania ciał odpornościowych. Komórki tłuszczowe gromadzą w swej cytoplazmie ziarenka tłuszczu, które w końcu łączą się w kroplę tłuszczu wypełniającą prawie całą komórkę, spychając jądro na jej obwód. Komórki tłuszczowe mogą gromadzić się w pewnych miejscach tkanki łącznej wiotkiej w większej ilości i przekształcają tkankę łączną w tkankę tłuszczową. Komórki barwikowe są dwojakiego rodzaju:
wytwarzające barwik melaniny i gromadzące ten barwik. W zależności od ilości włókien i komórek można podzielić tkankę łączną włóknistą na wiotką i ubitą. Tkanka wiotka zawiera wymienione komórki i wszystkie rodzaje włókien, ale w ilości niewielkiej. Stąd jej wiotkość. Jest to tkanka najbardziej przypowierzchniowa w ustroju łączy i zarazem oddziela poszczególne narządy, wchodzi w skład narządów, otacza naczynia krwionośne i nerwy. Tkanka łączna zbita zawiera większą ilość włókien, zaś mniej komórek. Może ona podobnie jak wiotka znajdować się między narządami lub w ich składzie np. w skórze, ale może tworzyć pasma, błony. W ustroju z tkanki łącznej zbitej zbudowane są więzadła stawowe, ścięgna mięśni, powięźe mięśni. W tkance tej mogą przeważać włókna klejodajne lub sprężyste, dzięki czemu posiada różną odporność na rozciąganie czy ucisk. Tkanka tłuszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki łącznej, charakteryzującym się znacznym nagromadzeniem komórek tłuszczowych. Znajduje się w różnych miejscach ustroju, pod skórą, między narządami, w ich otoczeniu. Tkanka tłuszczowa pełni rolę magazyniera substancji tłuszczowych ustroju, tak bierze udział w przemianie wodnej pochłaniając duże ilości wody, stanowi zły przewodnik ciepła a tym samym czynnik ochronny. Tkanka siateczkowa składa się z komórek posiadających wypustki, które łączą się ze sobą tworząc siateczkę. Tkanka ta wchodzi w skład narządów układu chłonnego i krwionośnego. Włókna klejorodne nie używane np. po unieruchomieniu kończyny na skutek złamania kości kurczą się i utrudniają ruchy. Można przeciwdziałać temu i przywrócić włóknom ich właściwości rozciągania przez masaż i ruchy bierne stawów. Tkanka łączna odznaczająca się pewną twardością istoty międzykomórkowej tworzy tkankę szkieletową, złożoną z tkanki chrzęstnej i kostnej. Tkanka chrzęstna posiada pewien stopień twardości i sprężystości. W istocie międzykomórkowej znajdują się włókna tkanki łącznej, a od ich ilości i rodzaju zależy podział tkanki chrzęstnej na chrząstkę szklistą, włóknistą i sprężystą. Chrząstka szklista jest twarda, ale daje się krajać nożem, jest odporna na ucisk i ściskanie. Posiada cienkie, delikatne włókna kolagenowe i komórki ułożone w specjalnych jamkach i otoczone jakby torebkami. Komórki nie posiadają wypustek. Chrząstka szklista przypomina z wyglądu szkło nieprzeźroczyste, mleczne, barwy białawoniebieskiej. Chrząstka szklista tworzy u płodu znaczną część szkieletu później kostnego, w ustroju dorosłym pokrywa powierzchnie stawowe kości, tworzy przednie odcinki żeber, znajduje się w ścianach dróg oddechowych. Chrząstka szklista nie posiada naczyń krwionośnych i z wyjątkiem powierzchni stawowych jest pokryta ochrzęstną. Ochrzęstna jest to warstwa tkanki łącznej posiadająca naczynia krwionośne, a komórki jej mogą przekształcać się w komórki chrzęstne, dzięki czemu ochrzęstna umożliwia odnowę chrząstki w razie jej uszkodzenia. Chrząstka włóknista posiada duże ilości włókien kolagenowych w swej istocie międzykomórkowej. Jej powierzchnia nie jest gładka. Wchodzi ona w skład chrząstki międzykomórkowej, znajduje się w spojeniu łonowym. Chrząstka sprężysta cechuje się obecnością włókien sprężystych tworzących układ sieci. Tworzy ona małżowinę uszną i wchodzi w skład ścian dróg oddechowych, np. nosa, krtani. Ilość chrząstki ogólnie biorąc w ustroju człowieka zmienia się zależnie od wieku. W ustroju płodowym jest jej bardzo dużo, w miarę postępowania procesu kostnienia maleje jej ilość, zwłaszcza dotyczy to tkanki chrzęstnej szklistej. W podeszłym wieku mogą ulegać skostnieniu przednie odcinki żeber i chrząstki krtani, wskótek czego ilość chrząstki ponownie maleje. Nie ulega zmianie ilość i wygląd chrząstki szklistej na powierzchniach stawowych, gładkość jej pozwala na swobodne przesuwanie się kości. Tkanka kostna jako druga tkanka łączna szkieletowa odznacza się znaczną twardością swej istoty międzykomórkowej, dzięki gromadzeniu się w niej krystalicznych soli wapniowych. Sole wapniowe określamy jako nieorganiczne składniki kości, a jest ich około 70%. Dzięki obecności składników mineralnych kość jest twarda, posiada określone kształty, jest odporna na działanie czynników zewnętrznych, w ziemi może leżeć tysiąc lat i nie traci swoich kształtów. Kość można pozbawić elementów nieorganicznych przez odwapnienie, wówczas kość staje się miękka, podatna , jakkolwiek zachowuje również swoje kształty. Do składników organicznych kości należą komórki kostne, włókna tkanki łącznej zwłaszcza klejodajna oraz istota międzykomórkowa. Kości można podzielić na typy w zależności od ich kształtu - są kości długie, płaskie, krótkie czyli różnokształtne i kości pneumatyczne. Kość długa posiada wymiar długości znacznie większy od pozostałych wymiarów, kość płaska ma bardzo małą grubość, kość różnokształtna jest trudna do określenia przestrzennego, zaś kość pneumatyczna posiada jamę wyścieloną błoną śluzową i wypełnioną powietrzem, stąd też nazwa kość powietrzna. Kość długa posiada trzon i dwie nasady zwane końcami. Trzon jest zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada wewnątrz kanał zwany jamą szpikową. Nasady kości długiej zbudowane są z istoty gąbczastej, pokrytej z zewnątrz cienką warstwą istoty kostnej zbitej. Istota gąbczasta składa się z wielu beleczek kostnych ułożonych w różnych kierunkach zaś między nimi są przestrzenie wypełnione szpikiem kostnym. Kości krótkie czyli różnokształtne są zbudowane tak jak nasady kości długich. Kość płaska posiada częściowo budowę podobną do nasady kości długiej, a więc istotę gąbczastą pokrytą istotą zbitą, częściowo wyłącznie cienką blaszką istoty zbitej. Na powierzchni zewnętrznej kości widoczne są różnego kształtu wyniosłości np.:
guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz zagłębienia zwane dołkami, wycięciami, bruzdami, ponadto są otwory i kanały. Te otwory są wysłane przyczepami mięśni, więzadeł lub przebiegiem nerwów i naczyń krwionośnych. Wewnątrz istoty gąbczastej kości beleczki układają się w zależności od kierunku działania sił nacisku czy pociągania. Jeżeli zrobi się skrawek poprzeczny trzonu kości długiej, przekrój przez istotę zbitą, widać w nim pod mikroskopem charakterystyczny obraz. Widoczne są otwory przekrojów poprzecznych przez kanały zwane kanałami Haversa, w których znajdują się naczynia krwionośne włosowate. Kanał otoczony blaszkami kostnymi zawierającymi włókna kolagenowe. Blaszki ułożone są wokół kanału koncentrycznie, powstaje w ten sposób system Haversa. Między systemami leżą blaszki międzysystemowe. Wnętrze kanału szpikowego i zewnętrzna powierzchnia kości posiadają blaszki biegnące równolegle do powierzchni kości. Na blaszkach kostnych leżą jamki kostne, które wysyłają cienkie, delikatne kanaliki łączące się między sobą i z kanałem Haversa. W jamkach kostnych leżą komórki kostne. W kanalikach łącznych jamki znajdują się wpustki komórek kostnych łączące się między sobą w delikatną sieć. Od obwodu kości wchodzą w głąb kości przebijając układy blaszek kanały Volkmana, w których docierają od strony okostnej naczynia krwionośne do kości i szpiku kostnego. Istota kostna gąbczasta nie posiada kanałów Haversa, składa się z blaszek zbudowanych z blaszek kostnych, na których znajdują się jamki kostne z komórkami kostnymi. Nieco odmienną budowę mają kości płaskie sklepienia czaszki. Składają się one z dwóch blaszek dość grubych tworzących blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną, między nimi zawarte są różnej wielkości jamki kostne wypełnione szpikiem. Jest to istotne dla istoty gąbczastej, jednak beleczki tworzą tu ściany jamek o dość dużej grubości, nie układają się w sieć o delikatnych ściankach. Taką istotę gąbczastą nazywamy śródkościem. Kości są pokryte od zewnątrz okostną. Jest to blaszka tkanki łącznej. Posiada warstwę włóknistą i wewnętrzną, w której znajdują się komórki kościotwórcze oraz naczynia krwionośne i nerwy. Komórki kościotwórcze są czynne w procesie tworzenia się kości u osobników młodych oraz w okresie gojenia się kości np. po złamaniu. Od strony okostnej wnikają w głąb kości włókna, które przymocowują okostną do kości.
Kostnienie
Szkielet u płodu jest zbudowany z tkanki łącznej i chrząstki. W miarę rozwoju płodu miejsce tkanki łącznej i chrząstki zajmuje tkanka kostna, jednak proces kostnienia nie kończy się w życiu płodowym, trwa znacznie dłużej, tak że niektóre kości kostnieją dopiero po 20 roku życia. Ostatecznie proces kostnienia kończy się około 30 roku życia. Kostnienie na podłożu tkanki łącznej przebiega w ten sposób, że zaczyna się od mnożenia obfitego komórek tkanki łącznej i silniejszego ukrwienia. Komórki łączą się swoimi wypustkami, wokół nich gromadzą się sole wapnia i powstaje w tkance miękkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem kostnienia. Ognisko to powiększa się przez narastanie nowych warstw kostnych. Sole wapnia układają się w istocie międzykomórkowej wzdłuż włókien tkanki łącznej, przez co powstają beleczki kostne. Beleczki takie biegną zwykle promieniście z punktu kostnienia. W kościach może być jedno lub kilka ognisk kostnienia. W ten sposób kostnieją kości pokrywy czaszki. Kostnienie na podłożu chrzęstnym jest bardziej skomplikowane. Jest to proces podwójny, kostnienia ochrzęstnego idącego od zewnątrz chrząstki i śródchrzęstnego lub śródchrząstkowego, kiedy to punkty kostnienia powstają w chrząstce. W kościach długich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W trzonie powstają miejsca osadzania się soli wapnia wokół komórek ochrzęstnej. Komórki te przekształcają się w komórki kostne, ochrzęstna w okostną. Powstaje jakby mankiet otaczający trzon, który stopniowo grubieje. Kostnienie wśródchrzęstne jest podobne do kostnienia na podłożu tkanki łącznej. Powstają w niej punkty kostnienia w ten sposób, że komórki chrząstki stają się okrągłe, kuliste, w istocie międzykomórkowej osadzają się sole wapnia. Do takiego miejsca wrastają od strony okostnej naczynia krwionośne. Chrząstka ulega rozpuszczeniu, na jej miejscu tworzy się tkanka kostna. Pierwsze beleczki kostne tworzą sieć, powstaje istota kostna gąbczasta. Następnie część beleczek ulega rozpuszczeniu i w środku trzonu kości długiej tworzy się jama szpikowa, przyszły kanał wypełniony szpikiem. Na granicy trzonu i nasad jest stały przyrost pasma chrząstki i stała zamiana chrząstki w kość. Proces ten decyduje o możliwości wzrostu kości na długość. Kostnienie nasad rozpoczyna się znacznie później niż w trzonach, najczęściej dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez całe lata i kończy się wtedy, kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrząstki granicznej między trzonem i nasadami. Wówczas kość przestaje się wydłużać.
Krew
Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju wywodzi się z tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem i elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki krwi. Komórki krwi dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe ciałka krwi. Czerwone noszą nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a cytos - komórka. Czerwona krwinka - ma kształt dwuwklęsłej soczewki, nie posiada jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną. Ilość czerwonych ciałek krwi policzona w jednym milimetrze sześciennym wynosi około 4 milionów. Czerwone ciałka krwi są bardzo małe, ich średnica wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina na zdolność wiązania się nietrwale z gazami. Jest to podstawą procesu oddychania. Białe ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego - leukos znaczy biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero po utrwaleniu i zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli się je na granulocyty czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki bezziarniste. Ilość białych ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym krwi wynosi około 6 tysięcy. Wśród granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje zależnie od sposobu barwienia się ziarenek. Są to granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne. Obojętnochłonne mają jądro pałeczkowate lub segmentowane. W cytoplazmie szereg ziarenek barwiących się barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj ciałek białych wykazuje zdolności wykonywania ruchów pełzakowatych, przedostaje się poza ściany naczyń krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to znaczy pochłanianie bakterii, drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają ziarenka barwiące się eozyną na kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one na obce białko, które dostanie się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra pałeczkowate, ziarnistości barwy niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo małożerne. Granulocyty dzielą się na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże okrągłe jądro, mało cytoplazmy barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd podział na małe, średnie i duże. Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych ustroju. Monocyty są większe od limfocytów, posiadają pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość dużo cytoplazmy. Posiadają zdolności fagocytarne, są ruchliwe. Stosunki liczbowe białych ciałek krwi są następujące:
Na ogólną liczbę białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty około 36%, a monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%, kwasochłonne 2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%. Oprócz tych komórek krwi krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w ilości około 300 000 w milimetrze sześciennym. Nie są to właściwie komórki, nie posiadają jąder i kształt ich nie odpowiada kształtowi pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie krzepnięcia krwi. Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U człowieka dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka krwi, granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i monocyty.
tkanka mięśniowa
Tkanka mięśniowa jest przystosowana do wykonywania ruchów. Jej cechą charakterystyczną jest kurczliwość. Tkanka mięśniowa składa się z komórek posiadających włókienka kurczliwe o różnym wyglądzie. Budowa tych włókienek i wygląd komórek są podstawą podziału tkanki mięśniowej na trzy rodzaje, na tkankę mięśniową gładką, prążkowaną i sercową. Tkanki te różnią się między sobą budową i czynnością, mimo że wszystkie są zdolne do wykonywania skurczów. Tkanka mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek wydłużonych, kształtu wrzecionowatego, zawierających pojedyncze pałeczkowate jądro. Są one wielkości określonej w mikronach (długości około 80 a grubości 2_7), mogą osiągać długość do 500 mikronów. W cytoplazmie komórek mieszczą się cieniutkie delikatne włókienka kurczliwe, zwane myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym nie są w komórce widoczne, stąd określenie komórka gładka. Mięśnie gładkie znajdują się w ścianach naczyń krwionośnych oraz w ścianach przewodów np. pokarmowego, oddechowego, moczowego i innych. Mięśnie gładkie kurczą się powoli. Pracują długo bez zmęczenia np. przesuwanie treści pokarmowej przez jelita. Mięśnie gładkie pracują bez udziału naszej woli, kierowane przez układ nerwowy autonomiczny. Tkanka mięśniowa prążkowana zwana również poprzecznie prążkowaną zbudowana jest z komórek znacznie dłuższych niż w mięśniu gładkim. Długość ich może dochodzić nawet do kilkudziesięciu centymetrów, przy grubości mierzonej w mikronach od kilkunastu do 100 mikronów. Komórki takie ze względu na znaczną długość są nazywane włóknami mięsnymi. Każda komórka posiada wiele jąder, tym więcej im jest dłuższa. W cytoplazmie komórek znajdują się włókienka kurczliwe czyli myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym wyglądają jak zbudowane z poprzecznie ułożonych prążkÓw na przemian jaśniejszych i ciemniejszych . Jest to związane z wewnętrzną budową włókienek, które składają się z istoty załamującej różnie światło, co daje właśnie wrażenie tych prążków jasnych i ciemnych. Włókna mięśniowe prążkowane tworzą duże zespoły, które nazywamy mięśniami. Mięśnie te przyczepiają się do kości szkieletu, i dlatego noszą nazwę mięśni szkieletowych. Komórki mięśniowe są połączone ze sobą przy pomocy tkanki łącznej. Mięśnie szkieletowe pracują szybko, ale ulegają zmęczeniu i muszą odpoczywać. Są one zależne od naszej woli, kierowane przez układ nerwowy obwodowy. Tkanka sercowa jest tkanką poprzecznie prążkowaną, ale różni się od mięśni szkieletowych tym, że jej komórki są wysoko zespolone tworząc jakby sieć. Komórki mięśnia sercowego są jednojądrzaste, ich myofibryle są poprzecznie prążkowane. Mięsień ten zgodnie z nazwą znajduje się jedynie w sercu. Czynność jego jest niezależna od naszej woli, kierowana przez układ nerwowy autonomiczny.
Tkanka nerwowa
Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek zwanych neuronami. Komórka nerwowa charakteryzuje się posiadaniem wypustek. Są dwa rodzaje wypustek wychodzących z ciała komórkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna i neuryt czyli wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na całej swojej długości jednakowej grubości, może być różnej grubości, może być różnej długości, nawet dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od komórki szerszą podstawą, następnie cieńczeje, oddając liczne odgałęzienia boczne.Liczba dendrytów jest zmienna, może być jeden, może być kilka. W zależności od liczby wypustek komórka nerwowa może być dwubiegunowa lub wielobiegunowa. Ciało komórki zawiera pojedyncze jądro. W cytoplazmie znajdują się delikatne włókienka tzw. neurofibryle, które z komórki przechodzą do jej wypustek. Oprócz włókienek cytoplazma zawiera specjalną substancję występującą w postaci ziarenek, zwaną tigroidem lub ciałkami Nissla. Obecność tej substancji jest związana z przemianą materii w komórce nerwowej. Komórki nerwowe są bardzo różnej wielkości:
od bardzo małych o wymiarach średnicy 4 mikronów do dużych o średnicy powyżej 100 mikronów. Komórki nerwowe mają zdolność przyjmowania bodźców i przekazywania ich na inne narządy i tkanki. Zależnie od czynności dzielimy komórki nerwowe na:
czuciowe i ruchowe. Komórki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane komórki zmysłowe przejmują bodźce z części ciała i przekazują je do ośrodkowego układu nerwowego, zaś komórki ruchowe przenoszą stan czynny z ośrodkowego układu nerwowego do narządów wykonawczych i do mięśni szkieletowych. Niektóre komórki nerwowe mają zdolność wydzielania pewnych substancji, mówimy wówczas o neurosekresji. Włókna nerwowe po opuszczeniu ciała komórkowego mogą otaczać się osłonami nerwowymi. Są dwie takie osłonki:
mielinowa i zakwanna. Włókno pokryte osłonką mielinową lub rdzeniową ma kolor białawy, stąd nazwa włókno białe, a zespół takich włókien tworzy w ośrodkowym układzie nerwowym istotę białą, a poza układem nerwowym nerwy obwodowe. Włókna nie posiadające osłonki mielinowej mają kolor szarawy, stąd nazwa włókna szare. Zbiór komórek nerwowych ma również kolor szary. Włókna nerwowe mają zdolność przewodzenia bodźców. W ten sposób, że neuryt przewodzi zawsze od komórki zaś dendryt do komórki. Neuryt wchodzi więc w skład nerwów ruchowych, dendryt nerwów czuciowych. Tkanka nerwowa zawiera oprócz opisanych komórek nerwowych cechujących się zdolnością przyjmowania i przewodzenia stanów czynnych również komórki glejowe i komórki ependymy. Komórki glejowe są różnej wielkości i kształtu, posiadają liczne wypustki. Komórki glejowe odgrywają rolę odżywczych i podporowych dla komórek nerwowych. Komórki ependymy są zbliżone kształtem do komórek nabłonkowych, stanowią one wyściółkę ścian komór mózgowych, i kanału rdzenia nerwowego.
Narząd ruchu
Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu bierny składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią mięśnie szkieletowe.
Połączenia kości
Połączenia kości dzielimy na połączenia ścisłe i połączenia wolne. Połączenia ścisłe są połączeniami nieruchomymi, w których stykające się ze sobą, powierzchnie kości łączy tkanka łączna, chrzęstna lub kostna. Jeśli między kośćmi znajduje się tkanka łączna, połączenie nosi nazwę więzozrostu,a w zależności od rodzaju tkanki może być więzozrost włóknisty lub sprężysty. Odmiennym rodzajem więzozrostów są szwy łączące kości czaszki przy pomocy bardzo niewielkiej ilości tkanki łącznej oraz wklinowanie jako specjalny sposób umocowania zębów w zębodołach. Tkanka zawarta między korzeniem zęba a ścianką zębodołu nosi nazwę zębnej. Jeśli materiałem łączącym kości jest chrząstka, mamy do czynienia z chrząstkozrostem. Z kościozrostem spotykamy się wówczas, jeśli kości są zrośnięte ze sobą warstwą tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób starszych na podłożu chrząstkozrostów i więzozrostów np. kostnienie szwów czaszki. Przykłady na wymienione rodzaje połączeń kości:
więzozrost włóknisty to błona międzykostna rozpięta między zwróconymi do siebie kościami przedramienia lub podudzia. Więzozrosty sprężyste znajdują się między łukami kręgów jako więzadła międzyłukowe. Szwy łączą kości sklepienia czaszki, wklinowanie dotyczy wyłącznie zębów. Chrząstkozrosty występują między kośćmi czaszki na jej podstawie, między trzonami kręgów - są to chrząstkozrosty włókniste, natomiast chrząstkozrosty szkliste łączą żebra z mostkiem. Ze względu na możliwość kostnienia materiału łączącego kości liczba połączeń łącznotkankowych i chrzęstnych maleje z wiekiem. Połączenia kości wolne nazywamy inaczej stawami. Są to połączenia ruchome. W skład każdego stawu wchodzą pewne stałe składniki, konieczne do utworzenia stawu i składniki dodatkowe niewystępujące we wszystkich stawach. Do składników stałych należą:
powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa. Do niestałych należą więzadła stawowe, chrząstki śródstawowe lub obrąbki stawowe. Powierzchnie stawowe - powierzchnie kości mające się ze sobą połączyć są w mniejszym lub w większym stopniu dostosowane do siebie kształtem i są pokryte chrząstką szklistą, zwaną chrząstką stawową. Chrząstka ta ma gładką lśniącą powierzchnię, jest odporna na tarcie i umożliwia przesuwanie się powierzchni kości w stosunku do siebie. W niektórych stawach na powierzchni kości znajduje się chrząstka włóknista np. staw żuchwowo_skroniowy i mostkowo_obojczykowy. Wypukła powierzchnia stawowa nosi nazwę główki, odpowiadająca jej powierzchnia wklęsła nosi nazwę panewki. Mogą być też powierzchnie stawowe płaskie. Jama stawowa jest to szczelinowata przestrzeń zawarta między powierzchniami stawowymi otoczona od zewnątrz torebką stawową. Torebką stawową jest błona łącznotkankowa, która otacza staw, przyrasta do okostnej kości i zamyka jamę stawową. Składa się ona z dwóch warstw - zewnętrznej błony włóknistej i wewnętrznej błony maziowej. Błona włóknista przyrasta do okostnej kości tuż przy brzegach powierzchni stawowych albo w pewnej od nich odległości. Może być delikatna, wiotka lub grubsza,, jeśli zrastają się z nią więzadła stawowe. Błona maziowa jest cienka, silnie ukrwiona i unerwiona, wyściela błonę włóknistą. Wydziela specjalny płyn zwany mazią stawową, która wypełnia jamę stawową. Błona maziowa może tworzyć wypuklenia w postaci fałdów wypełnionych tkanką tłuszczową lub kości maziowe leżące w jamie stawowej. Błona maziowa tworzy też wypuklenia poza jamę stawową zwane kaletkami maziowymi. Błona maziowa ma zdolność wydzielania płynu do jamy stawowej i wchłaniania go przy czym ruchy i masaż przyspieszają wchłanianie płynu. Zwiększenie się ilości płynu powoduje poszerzenie jamy stawowej. Więzadła stawowe - są to pasma tkanki łącznej zrośnięte najczęściej z torebką włóknistą, mogą przebiegać niezależnie od torebki. Wzmacniają one torebkę stawową i łączą wchodzące w skład stawu odcinki kości. Chrząstki śródstawowe - leżą między powierzchniami stawowymi kości, mogą one oddzielać zupełnie lub tylko częściowo powierzchnie stawowe, dzieląc jamę stawową na części. Obrąbki stawowe - biegną wzdłóż brzegów powierzchni stawowych panewek w postaci zwykle trójkątnych pasm zbudowanych z chrząstki. Służą one do pogłębiania powierzchni stawowych. Podział stawów - stawy można podzielić na podstawie liczby tworzących je kości, kształtu powierzchni stawOwych i liczby osi, dokoła których wykonuje się ruchy. Dwie kości utworzą staw prosty, więcej kości utworzy staw złożony. Przykład na staw prosty: - staw ramienny, na staw złożony - staw łokciowy. W zależności od kształtu powierzchni stawowych dzielimy stawy na:
kulisty, którym jedna powierzchnia jest wypukła, a druga wklęsła, - przykład staw ramienny; staw zawiasowy, który posiada powierzchnię wypukłą, wydłużoną na kształt walca - przykładem może być staw międzypaliczkowy ręki. Inny typ stawu to staw siodełkowaty tj. staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. W zależności od liczby osi dzielimy stawy na:
jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Przykładem stawu jednoosiowego jest staw zawiasowy, przykładem dwuosiowego - staw siodełkowaty, przykładem wieloosiowego - staw kulisty. Stawy, których powierzchnie stawowe są płaskie, są bardzo mało ruchome - przykładem stawu takiego jest staw krzyżowo_biodrowy. W stawach wykonuje się ruchy:
zginanie i prostowanie, nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie, skręcanie i obracanie.
Układ kostny
Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w linii środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową, następnie kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.
Kręgosłup
Kręgosłup składa się z kręgów , których liczba waha się od 32_34. Są to:
7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych i 3_$ kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych kręgów decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie. Każdy krąg lub kręg składa się z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest najgrubszą częścią kręgu, zwróconą ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z trzonem otacza otwór kręgowy. Przez sumowanie się otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy. Każdy łuk składa się z dwóch ramion. W miejscu złączenia się ramion łuku znajduje się nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany ku tyłowi. Ku stronie bocznej wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki stawowe kierują się ku górze i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków:
4 stawowe, 2 górne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W miejscu odejścia łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie międzykręgowe, a w połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy, który umożliwia wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory międzykręgowe są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł, wyrostki stawowe posiadają powierzchnie stawowe.
Kręgi szyjne
Kręgi posiadają pewne cechy charakterystyczne, które wyróżniają je od siebie, ponadto pozwalają na rozpoznanie przynależności kręgów do odpowiedniej grupy. Kręgi szyjne charakteryzują się tym, że ich wyrostek poprzeczny posiada otwór poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego. Przez otwory wyrostków poprzecznych, kręgów szyjnych przechodzi tętnica kręgowa, jedno z głównych naczyń doprowadzających krew do mózgu. Trzony kręgów są niewielkie, wyrostki kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe ułożone prawie poziomo. Z grupy kręgów szyjnych wyróżnia się krąg pierwszy, zwany dźwigaczem lub kręgiem szczytowym, krąg drugi - obrotowy i krąg siódmy. Krąg szczytowy nie posiada trzonu, zamiast niego ma łuk przedni łączący się z łukiem, tu zwanym łukiem tylnym przy pomocy zgrubiałych części bocznych. Z tych części bocznych wychodzą wyrostki poprzeczne zawierające otwory. Na łuku tylnym brak wyrostka kolczystego, zamiast niego sterczy mały guzek. Na wewnętrznej powierzchni łuku przedniego znajduje się gładka powierzchnia stawowa zwana dołkiem zembowym przeznaczona do połączenia z zębem kręgu obrotowego. Na częściach bocznych zamiast wyrostków stawowych znajdują się powierzchnie stawowe górne i dolne. Górne łączą krąg szczytowy z kością potyliczną czaszki, dolne z kręgiem obrotowym. Krąg obrotowy posiada trzon własny i przyrośnięty do niego trzon kręgu szczytowego w postaci wyrostka sterczącego ku górze. Wyrostek ten nosi nazwę zęba i posiada na swej powierzchni przedniej i tylnej powierzchnie stawowe. Krąg obrotowy ma typowe wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty, krótki i rozdwojony. Na górnej powierzchni trzonu są powierzchnie stawowe dla kręgu szczytowego, natomiast dla kręgu następnego są wyrostki stawowe dolne. Kręgi od 3_6 są bardzo do siebie podobne, tak dalece, że nie można rozpoznać i określić liczby kręgu pojedynczego tylko jeśli ułoży się jeden nad drugim, wówczas widać zwiększające się trzony. Posiadają one wszystkie części składowe, typowe dla kręgów szyjnych. Krąg ostatni tym różni się od poprzednich, że stanowi przejście do następnej grupy tj. kręgów piersiowych i posiada silnie wykształcony wyrostek kolczysty. Jest on pojedynczy w przeciwieństwie do podwójnych w kręgach poprzednich, na końcu lekko zgrubiały i sterczy pod skórą tak, że łatwo go można wyczuć i określić w ten sposób koniec kręgów szyjnych, czyli części szyjnej kręgosłupa.
Kręgi piersiowe
Kręgi piersiowe charakteryzują się tym, że posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z żebrami. Powierzchnie te znajdują się na trzonach kręgów i na wyrostkach poprzecznych. Trzony kręgów piersiowych zwiększają się idąc ku dołowi, wyrostki kolczyste kręgów środkowych zachodzą na siebie dachówkowato, wyrostki kolczyste kręgów ostatnich są ułożone poziomo i szersze niż kręgów wyżej leżących. Powierzchnie stawowe na trzonach są lekko zagłębione i noszą nazwę dołków żebrowych. Na pierwszym kręgu znajdują się na trzonie symetrycznie jeden całkowity dołek i na brzegu dolnym połowa dołka. Spowodowane to jest sposobem łączenia się żeber z kręgami - do pierwszego kręgu przyczepia się pierwsze żebro, drugie żebro wchodzi między krąg pierwszy i drugi, ma więc powierzchnię składajną z dwóch części odpowiednio do powierzchni leżącej na kręgu pierwszym i drugim. Na trzonach kręgów od 2_10 znajdują się po obu stronach połówki dołków żebrowych, leżące przed dolnym i górnym brzegu trzonu. 2 ostatnie kręgi posiadają na trzonach pojedyncze dołki żebrowe. Na wyrostkach poprzecznych 10 kręgów piersiowych znajdują się również zagłębione powierzchnie stawowe dla połączenia z żebrami. Dwa ostatnie kręgi mają wyrostki poprzeczne słabo wykształcone i pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki stawowe są ustawione w płaszczyźnie zbliżonej do czołowej.
Kręgi lędźwiowe
Są to kręgi posiadające największe trzony o kształcie nerkowatym. Wyrostki kolczyste są płaskie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki stawowe są ułożone w ten sposób, że górne obejmują dolne, a powierzchnie stawowe są ustawione strzałkowo. Wyrostki poprzeczne zanikają, w ich miejscu znajdują się wyrostki żebrowe. Kręgi lędźwiowe wyróżniają się swoją wielkością w porównaniu z kręgami innymi, ponadto nie posiadają cech ani kręgów szyjnych ani piersiowych.
Kręgi krzyżowe
Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły jedną kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom lędźwiowym, a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej wyróżnia się powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i powierzchnią tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni miednicznej widoczne są ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych linii ułożonych poprzecznie. Dobocznie od tych lini znajdują się symetryczne otwory krzyżowe przednie, przez które przechodzą przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Na powierzchni grzbietowej znajdują się pozostałości wyrostków kręgów. W linii środkowej ciągnie się grzebień krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu wyrostków kolczystych. Po bokach 2 grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze zrostu wyrostków stawowych. Całkiem z boku znajdują się symetryczne grzebienie boczne powstałe ze zrostu wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami stawowymi a bocznymi znajdują się otwory krzyżowe tylne, przez które przechodzą gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Części boczne części krzyżowej są grube i posiadają powierzchnie stawowe o nazwie powierzchni uchowatych, ponieważ przypominają kształtem małżowinę uszną. Służą one do połączenia kości krzyżowej z kośćmi biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej leżąca między powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest nierówna, posiada guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł stawowych. Część kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału krzyżowego.
Kręgi guziczne
Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to kręgi szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków. Zależnie od liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.
Połączenia kręgosłupa
Połączenia kręgosłupa dzielimy na krótkie zawarte pomiędzy poszczególnymi kręgami i długie wspólne dla całego kręgosłupa. Połączenia te są trojakiego rodzaju:
chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe. Połączenia krótkie:
chrząstkozrosty łączą trzony kręgów. Pomiędzy trzonami znajdują się krążki międzykręgowe zwane również tarczami międzykręgowymi. Są one zbudowane z chrząstki włóknistej, która posiada w środku jądro miażdżyste bardziej miękkie od otaczającego pierścienia włóknistego. Wysokość krążków zwiększa się stopniowo ku dołowi. Więzozrosty łączą łuki kręgów w postaci więzadeł międzyłukowych zwanych ze względu na kolor więzadłami żółtymi, łączą wyrostki kolczyste jako więzadła międzykolcowe i wyrostki poprzeczne jako więzadła międzypoprzeczne. Wyrostki stawowe są połączone stawami. Połączenia długie:
są to trzy więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa. Więzadło podłużne przednie pokrywa przednie powierzchnie trzonów kręgów, ciągnie się ono od kości potylicznej czaszki do kości krzyżowej. Więzadło podłużne tylne biegnie po tylnej powierzchni trzonów kręgów a więc wewnątrz kanału kręgowego na całej długości kręgosłupa. Więzadło nadkolcowe łączy wyrostki kolczyste leżąc ponad więzadłami międzykolcowymi. Część tego więzadła leżąca w odcinku szyjnym kręgosłupa nosi nazwę więzadła karkowego.
Kręgosłup jako całość
Kręgosłup leży w linii środkowej ciała i u człowieka dorosłego wykazuje wygięcie ku przodowi i ku tyłowi, co w sumie nadaje mu kształt podwójnej litery S. U noworodka kręgosłup jest prosty, w okresie niemowlęcym wskutek unoszenia głowy wygina się ku przodowi część szyjna. Z kolei wskutek zmiany pozycji na pionową przy siadaniu i stawaniu wygina się część lędźwiowa ku przodowi. Wygięcie ku przodowi nosi nazwę spolszczoną z języka greckiego lordoza, wygięcie ku tyłowi kifoza, zaś wygięcie ku bokowi nazywa się skolioza. Skolioza występuje najczęściej ku stronie prawej. Na granicy części lędźwiowej i krzyżowej kręgosłupa jest dość ostre zgięcie, które nosi nazwę wzgórka, wpukla się ono do światła miednicy. Wielkość trzonów kręgów rośnie ku dołowi. Przez całą długość kręgosłupa przebiega kanał kręgowy, w którym znajduje się rdzeń kręgowy. Wychodzące z rdzenia nerwy rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory międzykręgowe, leżące u nasad łuków kręgów. Kręgosłup wykazuje pewną ruchomość zależną od wysokości tarcz międzykręgowych, od stawów międzykręgowych i od ustawienia wyrostków kolczystych. Ruchy kręgosłupa są następujące:
zgięcie ku przodowi i ku tyłowi dokoła osi poprzecznej, zgięcie w stronę prawą i lewą czyli na boki wokół osi strzałkowej, skręcanie kręgosłupa wokół osi pionowej. Ruchy zgięcia i prostowania występują w części szyjnej i lędźwiowej, ruchy zginania na boki w części szyjnej i piersiowej, ruchy obrotowe występują najsilniej w części szyjnej. W części piersiowej ruchomość kręgosłupa jest ograniczona przez połączenia z żebrami i utworzenie klatki piersiowej. Kręgosłup spełnia rolę narządu ruchu, ponadto stanowi ochronę dla rdzenia kręgowego i stanowi podporę ciała. Kręgosłup jest połączony czaszką przy pomocy stawów szyjnych szczytowo_potylicznych i stawów szczytowo_obrotowych. Stawy szczytowo_potyliczne zawarte są między powierzchniami stawowymi na kręgu szczytowym i na kłykciach kości potylicznej, ponadto oba łuki kręgu szczytowego są połączone z kością potyliczną błoną szczytowo_potyliczną przednią i tylną. W stawach tych odbywają się ruchy zginania głowy w przód i w tył, oraz na boki. Stawy szczytowo_obrotowe zawarte są między powierzchniami stawowymi kręgu szczytowego a powierzchniami stawowymi kręgu obrotowego i między łukiem przednim kręgu szczytowego a zębem kręgu obrotowego. Ząb uważany jest za oś obrotu, obraca się głowa wraz z kręgiem szczytowym. Stawy szczytowo_obrotowe mają cały zespół więzadeł wzmacniających. Kręgosłup zaznacza zarys sylwetki człowieka oglądanego z profilu. Najwyraźniej widoczna jest krzywizna części piersiowej. U osób szczupłych rysuje się pod skórą zarys wyrostków kolczystych. Macalne są wyrostki kolczyste począwszy od kręgu 7 szyjnego, słabo wyczuwalne są na kości krzyżowej. Innych części kręgosłupa wyczuć nie można.
Klatka piersiowa
Klatka piersiowa składa się z 12 kręgów piersiowych i 12 par żeber i mostka. Każde żebro składa się z części kostnej i chrzęstnej. Na części kostnej wyróżnia się idąc od tyłu:
główkę żebra, szyjkę i trzon. Na główce żebra znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z odpowiednim trzonem kręgu. Na główce żebra pierwszego i dwóch ostatnich powierzchnia stawowa jest pojedyncza na główkach żeber od 2 do 10 powierzchnia stawowa jest podzielona grzebieniem na dwie części górną i dolną. Szyjka łączy główkę z trzonem, znajduje się na niej guzek pokryty powierzchnią stawową. Dwa ostatnie żebra nie posiadają guzków. Trzon jest najdłuższą częścią żebra, jest łukowato wygięty. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, na powierzchni wewnętrznej znajduje się wzdłuż brzegu dolnego rowek zwany bruzdą żebra. W bruździe tej leżą naczynia krwionośne i nerw, a brzeg żebra dolny jest cieńszy niż górny. Żebro pierwsze i dwa ostatnie nie posiadają bruzdy. Długość żeber wyrasta od pierwszego do ósmego, potem maleje i dwa ostatnie żebra mogą być niekiedy bardzo krótkie. Żebra ułożone są w ten sposób, że żebro pierwsze leży skośnie w płaszczyźnie poziomej i posiada powierzchnię górną i dolną, pozostałe żebra ustawione są skośnie w płaszczyźnie pionowej i mają powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Części przednie żeber są chrzęstne, przy czym wielkość chrząstek rośnie od pierwszego do siódmego żebra, następnie maleje.
Mostek
Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej. Składa się z trzech części idąc od góry:
z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest mniej lub wyraźniej zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje się w odcinku środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia obojczykowe. Po bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego przypada na połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny całkowicie lub częściowo.
Połączenia klatki piersiowej
Żebra łączą się z tyłu z kręgami, stawami i podwójnymi, stawami główek żebrowych i stawami żebrowo_poprzecznymi, z przodu łączą się z mostkiem. Główka żebra pierwszego i dwóch ostatnich posiada pojedynczą powierzchnię stawową i łączy się z pojedynczym dołkiem żebrowym na trzonie odpowiedniego kręgu, główki żeber od drugiego do dziesiątego mają powierzchnie stawowe podzielone grzebieniem i łączą się z powierzchniami dwóch sąsiednich trzonów kręgów. Od grzebienia powierzchni stawowej główki biegnie do krążka międzykręgowego więzadło śródstawowe. Stawy główek żeber otoczone są torebką stawową, którą wzmacniają więzadła promieniste główek żebrowych. Każde takie więzadło rozchodzi się z główki żebra na 2 sąsiednie strony kręgów. Staw żebrowo_poprzeczny łączą guzki żeber powierzchniami stawowymi wyrostków poprzecznych. Dwa ostatnie żebra stawów tych nie posiadają. Stawy te wzmacniają więzadła biegnące od wyrostka poprzecznego do szyjki żebra wchodzącego w skład stawu i do wyrostka poprzecznego i żebra położonego wyżej stawu. W stawach łączących żebra z kręgosłupem odbywają się ruchy obrotowe, które umożliwiają podnoszenie się żeber co z kolei powoduje zwiększanie się wymiaru poprzecznego klatki piersiowej. Części chrzęstne żeber łączą się z mostkiem. Żebro pierwsze łączy się chrząstkozrostem, następnie przy pomocy stawów, mogą być zamiast stawów również chrząstkozrosty. Połączenia żebrowo_mostkowe wzmacniają więzadła, które tworzą na przedniej powierzchni mostka błonę mostkową przednią i tylną. Z mostkiem łączy się jedynie 7 par żeber i te żebra noszą nazwę prawdziwych. Natomiast 5 pozostałych par żeber - 3 łączą się z częściami chrzęstnymi między sobą tworząc łuki żebrowe ograniczające od dołu otwór klatki piersiowej. Dwa ostatnie żebra łączą się jedynie z kręgosłupem i noszą nazwę żeber wolnych. Pięć par dolnych par żeber, tych nie łączących się z mostkiem, nosi nazwę żeber rzekomych.
Klatka piersiowa
Klatka piersiowa jest porównywana do spłaszczonego dzwonu. Posiada otwór górny i dolny. Otwór górny jest ograniczony przez pierwsze żebra i brzeg górny rękojeści mostka z przodu, a przez pierwszy krąg piersiowy z tyłu. Płaszczyzna otworu górnego jest ustawiona skośnie do przodu i ku tyłowi. Otwór dolny jest o wiele większy i ma ograniczenie nieregularne, tworzą je wyrostek mieczykowaty mostka, łuki żebrowe powstałe ze zrostu chrząstek dolnych żeber, dwa ostatnie żebra i ostatni krąg piersiowy. Najdłuższe są ściany boczne klatki piersiowej, najkrótsza ściana przednia utworzona przez mostek. Ponieważ mostek jest ustawiony skośnie i ku dołowi oddala się od kręgosłupa, wymiar strzałkowy klatki piersiowej zwiększa się ku dołowi. Ściany boczne są utworzone przez żebra, między którymi znajdują się przestrzenie międzyżebrowe. Otwór górny jest zamknięty przez narządy przechodzące ze szyi do klatki piersiowej i na odwrót, otwór dolny zamyka szeroki płaski mięsień - przepona. Klatka piersiowa jest w całości dostępna do obmacywania. Wyczuwa się brzegi otworu górnego, z tym że pierwsze żebra są częściowo z przodu przysłonięte przez obojczyki, więc wyczuwa się obojczyki a nie żebra. Z przodu mostek przykryty jest tylko skórą, po bokach można wyczuć przestrzenie międzyżebrowe. Najsłabiej wyczuwa się szczegóły kręgosłupa. Dla celów badawczych wyznacza się na klatce piersiowej pionowe linie, które oprócz poziomego układu żeber pozwalają na odzwierciedlenie zarysów klatki piersiowej na jej powierzchni zewnętrznej. Jest to tak zwane rzutowanie narządów.
Kończyna górna
Kości kończyny górnej dzieli się na:
kości obręczy barkowej i kości wolnej kończyny górnej. Do kości obręczy należy:
obojczyk i łopatka. Do kości wolnej kończyny górnej należy kość ramienna, dwie kości przedramienia - łokciowa i promieniowa, i kości ręki. Kości ręki dzielimy na:
kości nadgarstka, śródręcza i palców. Obojczyk jest niewielką kością wygiętą w kształcie litery S. Leży z przodu klatki piersiowej, przykrywa przedni odcinek pierwszego żebra. Posiada grubszy koniec mostkowy pokryty powierzchnią stawową i spłaszczony koniec barkowy z małą owalną powierzchnią stawową. Obojczyk jest na całej swej długości wyczuwalny, u osób szczupłych rysuje się wyraźnie pod skórą. Łopatka jest płaską kością kształtu trójkątnego. Posiada trzy brzegi i trzy kąty. Brzeg górny jest najkrótszy, brzeg przyśrodkowy jest najdłuższy i nosi też nazwę brzegu kręgosłupowego ze względu na sąsiedztwo z kręgosłupem. Brzeg boczny lub pachowy jest zgrubiały. Trzy kąty są to:
kąt górny, kąt dolny i kąt boczny zgrubiały posiadający wklęsłą owalną powierzchnię stawową dla kości ramiennej. Łopatka posiada dwie powierzchnie przednią przylegającą do klatki piersiowej zwaną żebrową i tylną, czyli grzbietową. Powierzchnia żebrowa jest wklęsła, jest to dół podłopatkowy wypełniony mięśniem o tej samej nazwie. Na powierzchni grzbietowej sterczy grzebień łopatki. Zaczyna się on łagodnie przy brzegu przyśrodkowym i zwiększa się zbliżając się do brzegu bocznego. Kończy się wystającym za brzeg łopatki wyrostkiem barkowym, na którym znajduje się powierzchnia stawowa dla obojczyka. Powyżej grzebienia jest dół nadgrzebieniowy wypełniony mięśniem nadgrzebieniowym, poniżej dół podgrzebieniowy zawierający mięsień podgrzebieniowy. Dół podgrzebieniowy jest znacznie większy od dołu nadgrzebieniowego. Ponad kątem bocznym łopatki sterczy wyrostek kruczy lekko zagięty i zwrócony ku przodowi. Łopatka leży na ścianie tylnej klatki piersiowej na poziomie od drugiego do siódmego żebra. Można wyczuć wyrostek barkowy i idąc za nim przejść po grzebieniu łopatki. Przy ruchach łopatki można wyczuć kąt dolny, który zatacza łuk przy odwodzeniu kończyny górnej i przy jej podnoszeniu.
Kość ramienna
Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą powierzchnią stawową dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką anatomiczną, na przejściu głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna - miejsce typowych złamań. Nasada górna posiada dwa guzki, większy położony bardziej bocznie i mniejszy leżący z przodu. Guzki przedłużają się na trzon w grzebienie, grzebień guzka większego i grzebień guzka mniejszego. Pomiędzy grzebieniami i guzkami biegnie bruzda międzyguzkowa. Guzki są miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości ramiennej jest w części górnej walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty. Mniejwięcej w połowie trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona dla mięśnia naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie bloczka. Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia. Ponad bloczkiem znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa zagłębienia, jedno zwane dołem dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka dziobiastego kości łokciowej i drugie, dół promieniowy dla główki kości promieniowej. Po stronie tylnej jest ponad bloczkiem jedno duże zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla wyrostka łokciowego kości łokciowej. Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują się nadkłykcie, przyśrodkowy większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy nadkłykieć boczny. Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna kości ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami, natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego palca, a boczny od strony dużego palca.
Kość promieniowa
Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta powierzchnią stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem stawowym pokrytym chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka jest oddzielona od trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu trzonu guzowatość promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon jest trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie brzegami, z których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej zwany grzebieniem międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i zakończona od strony bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie przyśrodkowej znajduje się wcięcie przeznaczone dla kości łokciowej pokryte powierzchnią stawową. Na stronie zwróconej do kości nadgarstka znajduje się podwójna powierzchnia stawowa. Nasada górna kości promieniowej i część górna trzonu są niemacalne, można wyczuć trzon mniejwięcej od połowy długości po stronie palca dużego i powyżej tego palca wyrostek rylcowaty.
Kość łokciowa
Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej rozwinięta niż dolna, posiada dwa wyrostki:
tylny większy zwany wyrostkiem łokciowym i przedni mniejszy zwany wyrostkiem dziobiastym. Między wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate obejmujące bloczek kości ramiennej. Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest małe wcięcie promieniowe dla główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka dziobiastego wystaje guzowatość łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej jest podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z jego brzegów zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia międzykostnego. Nasada dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt nieregularnej główki pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej znajduje się wyrostek rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości począwszy od wyrostka łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka rylcowatego.
Kości nadgarstka
Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg bliższy łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi śródręcza. Kostki liczy się od strony palca dużego w kierunku do palca małego. Kości szeregu bliższego noszą też nazwy:
kość łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą obok siebie, natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu dalszym kostki noszą nazwę:
czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata. Kostki są pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi i łączą się między sobą z kośćmi przedramienia i śródręcza.
Kości śródręcza
Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z tych kości ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada powierzchnię stawową przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy ma kształt główki i łączy się z pierwszym członem odpowiedniego palca. Pierwsza kość śródręcza wyróżnia się spośród innych tym, że posiada na podstawie siodełkowatą powierzchnię stawową.
Kości palców
Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są trójczłonowe. Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych członów posiadają wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek kości śródręcza, przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe mają podstawy wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek. Paliczki ostatnie zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec pierwszy posiada paliczek pierwszy i trzeci. W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony grzbietowej ręki oraz wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony grzbietowej.
Połączenia kości kończyny górnej
Dzielimy je podobnie jak kości na połączenia obręczy barkowej i wolnej kończyny. Do połączeń obręczy należy staw mostkowo_obojczykowy i barkowo_obojczykowy. Staw mostkowo_obojczykowy łączy powierzchnię stawową mostkowego końca obojczyka wcięciem obojczykowym rękojeści mostka. W jamie stawowej tego stawu znajduje się chrząstka stawowa, która dzieli jamę na dwie części. Staw otacza torebka stawowa wzmocniona przez więzadło mostkowo_obojczykowe przednie i tylne. Obojczyk jest połączony również z pierwszym żebrem więzadłem żebrowo_obojczykowym. W stawie tym odbywają się ruchy obrotowe obojczyka w stosunku do mostka. Staw barkowo_obojczykowy łączy powierzchnie stawowe barkowego końca obojczyka i wyrostka barkowego łopatki. W jamie stawowej może znajdować się chrząstka śródstawowa. Torebkę stawu wzmacnia bezpośrednio więzadło barkowo_obojczykowe ponadto są dwa więzadła leżące poza stawem, które łączą wyrostek kruczy z obojczykiem. W stawie tym obojczyk wykonuje ruchy obrotowe, ale są one bardzo ograniczone. Obydwa omówione stawy są dobrze macalne. Na łopatce znajduje się więzadło kruczo_barkowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym, leży ono ponad stawem barkowym i ma wpływ na ruchy w tym stawie. Łopatka łączy się stawowo z kością ramienną, jest to staw ramienny. Należy on podobnie jak i stawy następne do połączeń wolnej kończyny górnej. Staw ramienny - powierzchnia wypukła to głowa kości ramiennej, powierzchnia wklęsła znajduje się na kącie bocznym łopatki. Powierzchnia ta nosi nazwę panewki, jest ona lekko wklęsła otoczona obrąbkiem stawowym, który ją powiększa i pogłębia. Powierzchnia stawowa na głowie kości ramiennej jest większa od powierzchni stawowej panewki. Torebka stawowa jest wiotka, obszerna, dochodzi na kości ramiennej do szyjki anatomicznej, na łopatce sięga poza brzegi powierzchni stawowej. Torebka stawowa jest wzmocniona przez ścięgna mięśni, które schodzą z łopatki na kość ramienną i przez jedno tylko więzadło kruczo_ramienne. Staw ramienny jest stawem wieloosiowym, kulistym zwanym ze względu na dużą swobodę ruchów stawem wolnym. Ruchy w tym stawie są następujące:
w przód i w tył, tj. ruch wahadłowy, w bok
- ruch odwodzenia i przywodzenia, ruchy skręcania ramienia na zewnątrz i do wewnątrz i ruch złożony z wielu ruchów zwany obracaniem lub obwodzeniem, w którym kończyna zatacza koło. Przy podnoszeniu kończyn powyżej poziomu włączają się stawy obręczy barkowej, ponieważ kość ramienia podnosi ku górze więzadło kruczo_barkowe rozpięte jak daszek nad stawem ramiennym. Staw ramienny przykryty jest przez mięsień naramienny i przez to nie jest dostępny do bezpośredniego obmacywania. Staw łokciowy łączy kość ramienną z obu kośćmi przedramienia. Jest to staw złożony z trzech stawów:
stawu ramienno_łokciowego, ramienno_promieniowego i stawu łokciowo_promieniowego bliższego. Staw ramienno_łokciowy łączy powierzchnie stawowe i bloczku kości ramiennej i wcięcie półksiężycowate kości łokciowej. W stawie ramieniowo_promieniowym powierzchnie stawowe znajdują się na bloczku kości ramiennej i na wgłębieniu główki kości promieniowej. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym powierzchnie stawowe stanowią wcięcie promieniowe kości łokciowej i obwód stawowy główki kości promieniowej. Torebka stawowa jest wspólna dla wszystkich trzech stawów. Jest ona wzmocniona po bokach przez silne więzadła poboczne:
łokciowe i promieniowe, które schodzą znad kłykci kości ramiennej do obu kości przedramienia. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym znajduje się ponadto więzadło pierścieniowate, które otacza obwód stawowy główki kości promieniowej przyczepiając się do brzegów wcięcia promieniowego na kości łokciowej. Ruchy odbywające się w stawie łokciowym można podzielić na ruchy w stawach między kością ramienną i obu kośćmi przedramienia i na ruchy w stawie promieniowo_łokciowym bliższym. Są to ruchy zginania i prostowania z tym, że ruchy te są połączone z ruchami nawracania i odwracania, tak że ruchy te mają w sumie charakter ruchów śrubowych. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym odbywa się ruch sprzężony z ruchem w stawie promieniowo_łokciowym dalszym, jest to ruch odwracania i nawracania. Staw łokciowy jako całość określany jest jako staw zawiasowy.
Połączenia kości przedramienia
Kość łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą dwoma stawami i więzozrostem. Połączenia stawowe łączą nasady kości - są to staw promieniowo_łokciowy bliższy i dalszy. Staw promieniowo_łokciowy bliższy wchodzi w skład stawu łokciowego i razem z nim został opisany. Staw promieniowo_łokciowy dalszy zawarty jest między powierzchnią stawową główki kości łokciowej i wcięciem łokciowym kości promieniowej. Na kości promieniowej znajduje się krążek stawowy zwrócony do kości nadgarstka. Torebka stawowa otaczająca staw nie posiada własnych więzadeł, więzadła są wspólne dla stawu promieniowo_nadgarstkowego i stawów śródnadgarstkowych. W stawie tym ruch odbywa się wspólnie ze stawem promieniowo_łokciowym bliższym, przy ruchu nawracania obraca się kość promieniowa wokół główki kości łokciowej i obie kości ulegają skrzyżowaniu, zaś przy ruchu odwracania po obrocie kości promieniowej wokół główki kości łokciowej obie kości przedramienia układają się rozlegle. Między obu kośćmi rozpięta jest błona międzykostna stanowiąca połączenie typu więzozrostów. Błona ta zrasta się z grzebieniami międzykostnymi obu kości przedramienia. Przy ruchu nawracania i odwracania ulega ona zwiotczeniu i nie hamuje ruchów. Służy też za miejsce przyczepu mięśni.
Stawy ręki
Stawy ręki dzielimy na kolejno po sobie następujące:
staw promieniowo_nadgarstkowy, stawy śródnadgarstkowe, stawy nadgarstkowo_śródręczne, stawy śródręczno_palcowe. Staw promieniowo_nadgarstkowy jest zawarty między dwoma powierzchniami stawowymi kości promieniowej i powierzchnią stawową krążka stawowego na kości łokciowej z jednej strony, a z drugiej powierzchniami stawowymi bliższego szeregu kości nadgarstka bez kości grochowatej. Kości nadgarstka tworzą gładką powierzchnię stawową, ponieważ są połączone między sobą więzadłami międzykostnymi. Torebka przebiega wzdłuż brzegów powierzchni stawowych, więzadła są wspólne i dla dalszych stawów. W stawie tym odbywają się ruchy zginania dłoniowego i grzbietowego oraz zginania na boki. Zgięcie ku stronie dłoniowej jest głębsze niż ku stronie grzbietowej. Stawy śródnadgarstkowe łączą poszczególne kostki szeregu bliższego i dalszego między sobą współdziałają w ruchach stawu promieniowo_nadgarstkowego. Stawy nadgarstkowo_śródręczne występują między kośćmi drugiego szeregu nadgarstka a podstawami kości śródręcza. Wśród tych stawów wyróżnia się staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. Staw ten posiada odrębną torebkę stawową i siodełkowate powierzchnie stawowe dzięki czemu ma dużą ruchomość. W stawie tym odbywa się ruch zginania i prostowania, przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania, co umożliwia ruchy chwytne ręki. Stawy łączące kości przedramienia z nadgarstkiem i kośćmi nadgarstka między sobą mają wspólne więzadła. Są to więzadła dłoniowe i grzbietowe oraz więzadła boczne. Schodzą one z dalszych nasad kości łokciowej i promieniowej i rozchodzą się na pierwszy i drugi szereg kości nadgarstka. Kości nadgarstka łączą się z kośćmi śródręcza więzadłami dłoniowymi i grzbietowymi, ponadto podstawy kości śródręcza łączą między sobą więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne. Stawy śródręczno_paliczkowe zawarte są między wypukłymi powierzchniami stawowymi na główkach kości śródręcza i wklęsłymi powierzchniami na podstawach paliczków. Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe, wzmacniają ją więzadła poboczne. Dalsze stawy między paliczkami palców są to stawy jednoosiowe zawiasowe wzmocnione pobocznymi więzadłami. W stawach śródręczno_paliczkowych odbywają się ruchy zginania i prostowania palców, odwodzenia i przywodzenia i ruchy obrotowe. W stawach między paliczkami są ruchy zginania i prostowania.
Kończyna dolna
Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na kości obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość miedniczna , a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu, śródstopia i palców. Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się w jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną noszą nazwy:
kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z trzonu i talerza. Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych kości w jedną całość zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony jest zgrubiałym brzegiem zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym wyróżnia się wargę wewnętrzną, wargę zewnętrzną i linię pośrednią. Wszystkie trzy są miejscami przyczepu mięśni brzucha ułożonych w potrójną warstwę. Grzebień jest zakończony z przodu przednim górnym kolcem biodrowym, zaś z tyłu tylnym górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych kolców znajdują się odpowiednio przedni i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po stronie wewnętrznej talerza znajduje się dół biodrowy wypełniony mięśniem biodrowym. Część tylna powierzchni zewnętrznej posiada płaską uchowatą powierzchnię stawową przeznaczoną dla kości krzyżowej oraz gruzowatość biodrową, do której przyczepiają się więzadła stawu krzyżowo_biodrowego. Na przejściu kości biodrowej w łonową znajduje się linia łukowata. Na powierzchni tylnej talerza biodrowego widoczne są trzy linie pośladkowe - dolna, przednia i tylna, różnie silnie zaznaczone. Kość łonowa leży od przodu kości miednicznej. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi, górnej i dolnej. Trzon wchodzi w skład panewki. Gałąź górna dochodzi ku górze do kości biodrowej, znajduje się na niej grzebień i guzek kości łonowej. Gałąź dolna łączy się z gałęzią dolną kości kulszowej i razem otaczają otwór zasłonowy. Kość kulszowa składa się również z trzonu i dwóch gałęzi:
górnej i dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej w górną znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji siedzącej. Na gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem rysuje się wcięcie kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość biodrową znajduje się wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte więzadłami otwory i służą za miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów i mięśni. W kości miednicznej można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i idąc ku tyłowi grzebień biodrowy. Pozostałe elementy kości biodrowej są niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się miejsce złączenia obu kości łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości kulszowej można wyczuć poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w pozycji leżącej. Otwór zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.
Kość udowa
Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada górna czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest ułożona na długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na szczycie głowy znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się więzadło śródstawowe. Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki. Na jego górnym końcu wystają dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz większy leży wyżej, posiada na stronie wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz mniejszy leży niżej i bardziej przyśrodkowo. Oba krętarze łączy z przodu linia, a z tyłu grzebień międzykrętarzowy. Krętarze są miejscami przyczepu mięśni. Na tylnej powierzchni trzonu biegnie kresa chropawa, złożona z dwóch warg, które ku górze i ku dołowi rozchodzą się, zaś w środku leżą tuż obok siebie. W dole ograniczają trójkątną płaszczyznę podkolanową, przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest zgrubiała i tworzy dwa kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między nimi zawarty jest dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie:
przyśrodkowy i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego. Kłykcie są pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości piszczelowej, ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie stawowe dla rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie częściowo można wyczuć krętarz większy.
Rzepka
Rzepka jest to kość niedużych rozmiarów, płaska o dwóch powierzchniach:
przedniej szorstkiej, do której przyrasta więzadło i tylnej gładkiej pokrytej powierzchnią stawową przeznaczoną dla obu kłykci kości udowej. Rzepka leży z przodu stawu kolanowego, jest wyczuwalna na całej powierzchni przedniej.
Kość piszczelowa
Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:
przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między kłykciami są dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest powierzchnia stawowa dla główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest wyraźnie trójgraniasty, ma trzy powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i boczną, jedną tylną. Powierzchnia przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i w całości wyczuwalna. Powierzchnie są podzielone brzegami, z których przedni jest wyczuwalny jak powierzchnia przyśrodkowa, zaś brzeg boczny nosi nazwę grzebienia międzykostnego. W górnym odcinku przedniego grzebienia znajduje się guzowatość piszczelowa, miejsce przyczepu więzadła rzepki. Nasada dolna, czyli dalsza jest słabiej wykształcona niż górna, ma po stronie przyśrodkowej kostkę przyśrodkową z powierzchnią stawową dla kości stopowej. Po stronie bocznej znajduje się wcięcie strzałkowe nie pokryte powierzchnią stawową dla połączenia ze strzałką. Nasada dolna posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości skokowej. Oprócz trzonu wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka przyśrodkowa nasady dolnej.
Kość strzałkowa
Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i dwie nasady. Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową. Trzon strzałki jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie międzykostny zwrócony do kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w kostkę boczną, na której jest powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze strzałki wyczuwalna jest główka leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i kostka boczna.
Kości stępu
Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W skład szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu dalszego wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami leży kość łódkowata. Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś z przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu. Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego stępu. Leży ona na kości piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę przechodzi przez głowę kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa dla piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe dla obu kostek:
przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości skokowej, która łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia stawowa dla kości piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości łódkowatej.
- Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży ona między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta powierzchnią stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni dalszej są trzy obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości klinowatych. Od strony przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej. Kości klinowate są trzy:
przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa jest kość przyśrodkowa ustawiona skośnie podstawą ku stronie podeszwowej stopy a szczytem ku górze. Kość klinowata pośrednia jest najmniejsza, ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej a szczytem ku stronie podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata boczna. Kości te łączą się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych powierzchnie stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością łódkowatą, powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia. Kość sześcienna leży bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia szeregu dalszego. Posiada z tyłu powierzchnię stawową dla kości piętowej, z przodu podwójną dla dwóch kości śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości klinowatej. W kości stępu wyczuwa się z tyłu guz piętowy, na którym opiera się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę skokową, następnie guzowatość łódkowatej, pierwszą kość klinowatą i kości śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego trudniej jest wyczuć szczegóły kostne stopy schodząc z kości piętowej przechodzi się na kość sześcienną i natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości śródstopia.
Kości śródstopia
Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego paluchem. Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej regularnego trójkąta pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na przekroju trójgraniastym zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy i nasadę dalszą. Nasady kości śródstopia mają kształty główek, spłaszczonych silnie od strony bocznych, pokryte są powierzchniami stawowymi dla paliczków palców stopy. Pierwsza kość śródstopia jest najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia posiada na podstawie guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.
Kości palców stopy
Palce stopy składają się tak jak palce ręki z paliczków:
pierwszy z dwóch pozostałe z trzech. Kształty paliczków są takie jak w ręce z tą różnicą, że są krótkie, podstawy są bardzo zbliżone do nasad dalszych, trzony znikomej długości. Zdarza się, że poszczególne paliczki są ze sobą zrośnięte. Paliczki palca pierwszego są znacznie większe, a przede wszystkim grubsze od paliczków palców pozostałych.
Połączenia kości kończyny dolnej
Dzielimy je na połączenia obręczy kończyny dolnej i na połączenia wolnej kończyny dolnej. Do połączeń obręczy należą stawy krzyżowo_biodrowy i spojenie łonowe. Staw krzyżowo_biodrowy zawarty jest między powierzchnią stawową łukowatą bocznej powierzchni kości krzyżowej i powierzchnią łukowatą na talerzu kości biodrowej. Powierzchnie stawowe są płaskie pokryte chrząstką szklistą częściowo włóknistą. Torebka stawowa jest silnie napięta i wzmocniona dużą liczbą więzadeł. Są to więzadła krzyżowo_biodrowe przednie międzykostne i grzbietowe czyli tylne. Przednie zrastają się z torebką stawową od strony miednicznej, międzykostne wypełniają przestrzeń między guzowatością kości krzyżowej i guzowatością kości biodrowej, zaś tylne przechodzą z kości biodrowej na tylną powierzchnię kości krzyżowej jako wiązadła krótkie i długie. Oprócz tych więzadeł wchodzących bezpośrednio w skład stawu są jeszcze więzadła wzmacniające pośrednie połączenie kości biodrowej z krzyżową. Są to:
więzadło biodrowo_lędźwiowe rozpięte między wyrostkiem ostatniego kręgu lędźwiowego, i grzebieniem biodrowym, więzadło krzyżowo_guzowe biegnące między bocznym brzegiem kości krzyżowej a guzem kulszowym i więzadło krzyżowo_kolcowe biegnące od brzegu kości krzyżowej do kolca kulszowego. Przez przebieg tych więzadeł dochodzi do zamknięcia wycięć kulszowych dwa otwory:
większy kulszowy położony wyżej i mniejszy położony niżej. Otwory te służą za miejsca przejścia mięśni, naczyń krwionośnych i nerwów, które wychodzą z miednicy w okolice pośladkową i sromową. Staw krzyżowo_biodrowy ze względu na płaskie powierzchnie stawowe i dużo więzadeł posiada bardzo małą ruchomość. Spojenie łonowe jest to chrząstkozrost łączący kości łonowe. Na gałęziach dolnych kości łonowych znajdują się płaskie powierzchnie między które wsuwa się krążek chrząstki włóknistej zwany krążkiem międzyłonowym. W krążku tym znajduje się zwykle wąska szczelina zwana jamą spojenia. Jest ona u kobiet większa niż u mężczyzn. Połączenia kości łonowych uzupełniają dwa więzadła, jedno leży na górnym brzegu spojenia, drugie na brzegu dolnym. W zakresie samej miednicy znajduje się silna błona zasłonowa, która przyrasta do brzegów otworu zasłonowego, zakrywa go i służy zarazem za miejsce przyczepu mięśni zasłonowych zewnętrznego i wewnętrznego. Miednica jako całość. Dwie kości miedniczne kość krzyżowa i kość guziczna tworzą całość zwaną miednicą. Miednicę dzielimy na:
miednicę większą zawartą między talerzami biodrowymi i miednicę mniejszą, zamkniętą przez kości łonowe, kulszowe, kość krzyżową i guziczną. Granicę między tymi miednicami tworzy linia łukowata zwana kresą graniczną, która biegnie od tarczy międzykręgowej między ostatnim kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową do górnego brzegu spojenia łonowego. Miednica większa jest od przodu otwarta, zawiera narządy należące do jamy brzusznej, należy ona topograficznie do jamy brzusznej. Miednica brzuszna stanowi pewną zwartą całość, zawiera odmienne narządy niż jama brzuszna, posiada w swych ścianach otwory łączące ją z otoczeniem. Są to otwory krzyżowe większe i mniejsze oraz otwory zasłonowe. Miednica jest tą częścią kośćca, w której zaznaczają się wyraźnie różnice płciowe. Pojawiają się one u osób dorosłych pod wpływem działania hormonów płciowych. Mają one specjalne znaczenie u płci żeńskiej. U kobiet miednica jest ogólnie biorąc szersza i niższa niż u mężczyzn. Różnice są lepiej widoczne przy omawianiu poszczególnych wymiarów miednicy. W miednicy mniejszej wyróżnia się płaszczyznę wchodu czyli otwór górny miednicy i płaszczyznę wychodu, czyli otwór dolny miednicy. Otwór górny jest ograniczony przez górny brzeg kości krzyżowej, linie łukowate i brzeg górny spojenia łonowego. U kobiet otwór ten ma kształt owalu o łagodnych liniach natomiast u mężczyzn ma kształt zbliżony do serca karcianego, ponieważ brzeg górny kości krzyżowej wpukla się do wnętrza miednicy, a spojenie łonowe ma mniejszy kąt złożony z dwóch płaszczyzn, przedniej biegnącej między kośćmi łonowymi i kulszowymi do guzów kulszowych oraz tylnej od guzów kulszowych do kości guzicznej. W miednicy mniejszej kobiecej dokonuje się pomiarów w trzech kierunkach:
strzałkowym, poprzecznym i skośnym, a dokonuje się ich po to, aby sprawdzić czy wymiary miednicy odpowiadają wymiarom główki płodu. Płaszczyznę wchodu mierzymy bezpośrednio na miednicy macerowanej, zaś pośrednio u osoby żywej. Są trzy wymiary bezpośrednie:
strzałkowy, poprzeczny i skośny, schodzą się one w punkcie środkowym miednicy. Wymiar strzałkowy biegnie od wzgórka do tylnej powierzchni spojenia łonowego. Wynosi on przeciętnie około 11ż7şcm. Wymiar poprzeczny jest prostopadły do poprzedniego, biegnie przez najszerszą część płaszczyzny wchodu i wynosi przeciętnie około 13,5ż7şcm. Wymiar skośny, a właściwie są dwa wymiary skośne, łączą linie stawów krzyżowo_biodrowych z wypukłością połączenia kości biodrowej z łonową. Długość takiego wymiaru wynosi przeciętnie około 12,5ż7şcm. Wymiar strzałkowy płaszczyzny wychodu, między spojeniem łonowym a kością guziczną wynosi jedynie około 9ż7şcm, ale może się zwiększać od 2-2,5ż7şcm przy ruchach kości guzicznej. Pośrednio u osoby żywej mierzy się miednicę dokonując 4 pomiarów. Są to:
odległość między przednimi górnymi kolcami biodrowymi, która wynosi około 25ż7şcm, odległość między krętarzami większymi kości udowych wynosząca około 32ż7şcm, odległość między grzebieniami kości biodrowych w ich najszerszym miejscu wynosząca około 29ż7şcm, i odległość między spojeniem łonowym a piątym kręgiem lędźwiowym, która wynosi około 20ż7şcm. Wymiary te noszą też nazwy odpowiednio:
szerokość międzykolcowa, międzykręgarzowa, międzygrzebieniowa. Zmienność tych wymiarów związana jest z tuszą osoby badanej. Prawidłowe wymiary pośrednie wskazują na prawidłowy ogólny kształt miednicy. Miednica jest nachylona do płaszczyzny poziomej pod kątem, który u kobiet wynosi około 65 stopni u mężczyzn około 55 stopni. Kąt nachylenia zmienia się wraz ze zmianą pozycji miednicy przy przejściu z pozycji stojącej do pozycji siedzącej. Przy siadaniu kąt zmniejsza się, guzy kulszowe obniżają się, spojenie łonowe podnosi się ku górze. Przez połączenia punktów środkowych odległości między ścianą przednią i tylną miednicy otrzymujemy oś miednicy, w kształcie łuku wygiętego ku tyłowi, zgodnie z krzywizną kości krzyżowej.
Połączenia wolnej kończyny dolnej
Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udową. Powierzchnia stawowa kości miednicznej leży na jej powierzchni zewnętrznej i jest utworzona przez trzony wszystkich trzech składających się na nią kości. Panewka jest głęboka i powiększona przez chrzęstny obrąbek stawowy. Jej powierzchnia stawowa pokryta chrząstką szklistą biegnie tuż przy obwodzie panewki, ma około 2ż7şcm szerokości, tworzy niepełny okrąg i nosi nazwę powierzchni księżycowatej. Reszta panewki, dół panewki nie jest pokryty powierzchnią stawową, zawiera tkankę łączną i tłuszczową. Między brzegami powierzchni księżycowatej jest wcięcie panewki, nad którym biegnie więzadło poprzeczne panewki. Druga powierzchnia stawowa stawów biodrowego znajduje się na głowie kości udowej, ma kształt wycinka
b:
kuli i jest pokryta chrząstką szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do obrąbka stawowego, natomiast na kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje szyjkę. Więzadła wzmacniające staw pochodzą od wszystkich trzech kości tworzących kość miedniczną. Są to:
więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące od obu wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej. Więzadło biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch zgięcia ku tyłowi i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze. Hamują przywodzenie i odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i kulszowo_udowego biegnie okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka na szczycie głowy kości udowej do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy kości udowej. Staw biodrowy jest stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym wykonuje się następujące ruchy:
ruch zginania w przód i w tył czyli ruch wahadłowy, ruch przywodzenia i odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na zewnątrz jako suma ruchów , ruch obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów jest wyznaczony głębokością panewki i silnymi więzadłami zwłaszcza biodrowo_udowym.
Staw kolanowy
Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością tego stawu jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią wypukłe powierzchnie obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są przeznaczone dla kości piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla rzepki. Na kłykciach piszczeli powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na tylnej powierzchni rzepki. Na kłykciach piszczeli znajdują się dwie chrząstki zwane łękotkami, na przekroju trójkątne ułożone na obwodzie powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do litery C, inaczej kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między kłykciami piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki obecności łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części - górną i dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej nadkłykci, z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości piszczelowej i na rzepce przebiega nieco poza linię brzegów stawowych. Torebka jest wzmocniona następującymi więzadłami:
więzadło rzepki biegnie z przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia czworogłowego uda, przyrasta ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki łącznej dochodzące również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym i bocznym. Po bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli piszczelowe i boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu kośćmi podudzia. Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła:
podkolanowe skośne, które jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie od dołu i strony przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe łukowate, schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko więzadło poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową, biegnie ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła krzyżowe przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy stawowej, zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii środkowej stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne uchyłki błony maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako kaletka nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami ścięgien mięśni tuż przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać następujące ruchy:
zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie przy zgiętym kolanie i rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje nadmierne wyprostowanie stawu kolanowego.
Połączenia kości podudzia
Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się ze sobą stawem piszczelowo_strzałkowym, błoną międzykostną i więzozrostem piszczelowo_strzałkowym. Staw piszczelowo_strzałkowy znajduje się między powierzchnią strzałkową kłykcia bocznego piszczeli i powierzchnią stawową na główce strzałki. Staw ten wzmacnia więzadło główki strzałki przednie i tylne. Ruchy w tym stawie są znikome. Błona międzykostna jest rozpięta między grzebieniami międzykostnymi obu kości podudzia. Więzozrost piszczelowo_strzałkowy znajduje się między wcięciem piszczeli a kostką boczną strzałki. Więzozrost ten wzmacnia więzadło piszczelowostrzałkowe przednie i tylne.
Stawy stopy
Stopa łączy się z podudziem stawem skokowo_goleniowym, dalsze stawy łączą poszczególne kości stępu między sobą, następnie stęp ze śródstopiem, kości śródstopia między sobą, z paliczkami i paliczki między sobą. Staw skokowo_goleniowy, zwany również stawem skokowym górnym zawarty jest między powierzchnią wypukłą na trzonie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości piszczelowej łącznie z powierzchniami na obu kostkach. Torebka stawowa jest wzmocniona następującymi więzadłami:
po stronie przyśrodkowej jest szerokie więzadło trójgraniaste, które rozchodzi się z kostki przyśrodkowej na kość skokową, łódkowatą i piętową. Po stronie bocznej biegną więzadła z kostki bocznej do kości piętowej i do kości skokowej. W stawie tym odbywa się ruch zginania stopy ku stronie podeszwowej i grzbietowej, przy czym zgięcie podeszwowe jest głębsze. Przy silnym zgięciu podeszwowym możliwe są ruchy stopy:
na boki.
Stawy stępu
Są to stawy między poszczególnymi kośćmi stępu. Między kością piętową i skokową są dwa stawy:
piętowo_skokowy tylny i przedni. Staw skokowo_piętowy tylny jest zawarty między powierzchniami tylnymi na obu kościach. Łączy je ponadto więzadło międzykostne leżące w zatoce stępu oraz dwa więzadła skokowo_piętowe boczne i przyśrodkowe. Ruchy w tym stawie odbywają się łącznie ze stawem skokowo_piętowym przednim. Staw skokowy przedni czyli skokowo_piętowo_łódkowy zawarty jest między powierzchniami stawowymi przednimi kości skokowej i piętowej oraz powierzchnią stawową na głowie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości łódkowatej. Staw ten objęty jest wspólną torebką stawową, którą wzmacniają więzadła leżące po stronie grzbietowej i podeszwowej. Na stronie podeszwowej jest silne więzadło piętowo_łódkowe podeszwowe, zaś na stronie grzbietowej więzadło rozwojowe, które łączy kość sześcienną i łódkowatą, i piętową. Czynność obu stawów tj. stawu piętowo_skokowego tylnego i stawu skokowo_piętowo_łódkowego polega na wykonywaniu nawracania i odwracania stopy, przy czym razem z ruchem odwracania odbywa się ruch zgięcia podeszwowego i przywodzenia, zaś ruchowi nawracania towarzyszy zgięcie grzbietowe i odwodzenie stopy. Pozostałe kości stępu łączą stawy noszące nazwy takie jak kości, które łączą, a więc jest staw piętowo_sześcienny i klinowo_łódkowy, który łączy kość łódkową ze wszystkimi trzema kośćmi klinowatymi. Wymienione stawy są wzmocnione przez więzadła grzbietowe i podeszwowe rozpięte pomiędzy poszczególnymi kośćmi. Dzięki obecności ponadto więzadeł międzykostnych kości te są połączone ściśle ze sobą. Dla celów praktycznych wyróżnia się wśród stawu stępu tzw. staw Hoparta(Szoparta). Linia tego stawu powstaje przez połączenie jamy stawowej stawu piętowo_sześciennego i skokowo_piętowo_łódkowego. Linia tego stawu biegnie poprzecznie przez stęp, stąd też nazwa staw poprzeczny stępu. Staw ten jest miejscem wykonywania odcięcia części stopy, a punktem orientacyjnym jest guzowatość kości łódkowatej leżącej po stronie przyśrodkowej stopy.
Stawy stępowo_śródstopne
Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia. Ponieważ kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie następuje w ten sposób, że trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną kością śródstopia, zaś kość sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i piątą kością śródstopia. Stawy te wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:
międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy stępowo_śródstopne nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również miejscem operacyjnym odjęcia tym razem całego śródstopia wraz z palcami od kości stępu. Punktem orientacyjnym jest gruzowatość piątej kości śródstopia. Stawy międzyśródstopne łączą podstawy kości śródstopia między sobą, przy czym nie wyróżnia się tu odrębności żadnej kości śródstopia. Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Dzięki temu powstaje zwarta całość śródstopia.
Stawy śródstopno_paliczkowe
Stawy te łączą główki kości śródstopia z pierwszymi paliczkami palców stopy, wzmacniają je więzadła poboczne, podeszwowe i więzadła śródstopne łączące główki kości śródstopia między sobą. W sąsiedztwie stawu palucha i pierwszej kości śródstopia znajdują się dodatkowe małe kostki zwane trzeszczkami. Ruchy w tych stawach podobne są do ruchów w podobnych stawach ręki, ale są one bardziej ograniczone, głównie jest tu ruch zginania i prostowania.
Stawy międzypaliczkowe
Stawy te zawarte są między powierzchniami stawowymi paliczków, posiadają więzadła poboczne, ruchy w nich to zginanie i prostowanie.
Stopa jako całość
Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia się w niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych podstawami ku stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz łuk podłużny. Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości piętowej. Linia wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku palcom. Brzeg przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy sklepienie stopy. Dzięki temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu jedynie na guzie piętowym, na główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy nie dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie tylko od układu kości, wspomagają go więzadła i ścięgna mięśni. Przy rozluźnieniu więzadeł może nastąpić przesunięcie wzajemne kości, zwłaszcza kości stopowej i powstaje tzw. płaskostopie, w którym stopa całą swoją powierzchnią podeszwową spoczywa na podłodze. Jest to położenie nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy dłuższym staniu. Może być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym narządem podporowym podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.
Kości czaszki
Czaszka składa się z 2 części:
nerwowej czyli mózgowej i twarzowej czyli trzewnej. Czaszka mózgowa jest zamkniętą puszką kostną, w której mieści się mózgowie. Czaszka twarzowa stanowi podstawę kostną twarzy, zawiera początkowe odcinki narządów trzewnych tj. przewodu pokarmowego i oddechowego. Jest to jama nosowa zawierająca również narząd węchu i jama ustna, w której znajduje się narząd smaku. Kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej stanowią osłonkę dla narządu wzroku. W kości skroniowej mieści się narząd słuchu i równowagi.
Czaszka mózgowa
W czaszce mózgowej wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste. Kości parzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku górze i ułożony w kierunku poprzecznym. Są to dwie kości skroniowe i dwie kości ciemieniowe. Tworzą one głównie sklepienie czaszki. Kości nieparzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku dołowi i ułożony w kierunku strzałkowym. Wchodzą one zarówno w skład podstawy jak i sklepienia czaszki. Są to kość czołowa, klinowa i potyliczna. Kość czołowa leży najbardziej z przodu, składa się z łuski i dwóch części oczodołowych. Łuska jest ukształtowana w płaszczyźnie pionowej i od jej ustawienia urobiono określenie płaszczyzna czołowa. Łuska łączy się od tyłu z dwoma kośćmi ciemieniowymi, z boków z kośćmi klinowymi, od strony czaszki twarzowej łączy się z kośćmi jarzmowymi, nosowymi i kością sitową. Przednia powierzchnia łuski jest gładka, stanowi podstawę czoła, od strony wewnętrznej posiada nierówności odpowiadające powierzchni mózgowia. Łuska zamyka przedni dół czaszkowy. Na łusce zaznaczają się guzy czołowe różnie silnie wykształcone, a tuż nad częściami oczodołowymi łuki brwiowe silniej zaznaczone u mężczyzn. Ponad oczodołami znajdują się w w łusce przestrzenie wyścielone błoną śluzową zawierające powietrze zwane zatokami czołowymi. Należą one do zespołu zatok przynosowych i mają połączenie z jamą nosową. Części oczodołowe stanowią górną ścianę oczodołów. Oczodół ograniczony jest od góry przez brzeg nadoczodołowy, w którym znajduje się otwór lub wcięcie nadoczodołowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia krwionośne. Powierzchnia mózgowa części oczodołowej jest nierówna i stanowi dno przedniego dołu czaszki. Między częściami oczodołowymi jest wcięcie sitowe, w którym znajduje się część kości sitowej. Brzeg nadoczodołowy przechodzi ku bokowi w wyrostek jarzmowy. Kość klinowa leży głównie na podstawie czaszki, składa się z trzonu i trzech par wyrostków, zwanych skrzydłami, większymi, skrzydłami mniejszymi i wyrostkami skrzydłowatymi. Trzon leży w środku podstawy czaszki, łączy się z przodu z kością sitową, z tyłu z kością potyliczną. Trzon zawiera parzystą zatokę klinową łączącą się z jamą nosową jako zatoka oboczna nosa. Na powierzchni górnej trzonu jest zagłębienie zwane siodłem tureckim, ograniczone wyniosłościami z przodu i z tyłu. W siodle znajduje się gruczoł dokrewny - przysadka mózgowa. Z trzonu wyrastają wszystkie wyrostki. Skrzydła większe tworzą ściany środkowego dołu czaszki, częściowo ściany boczne oczodołów i okolicy skroniowej, i podskroniowej. U nasady skrzydła większego znajduje się otwór okrągły, otwór owalny i kolczysty przeznaczony dla nerwów i naczyń. Skrzydła mniejsze są skierowane ku przodowi, uzupełniają od przodu górne ściany oczodołów. U nasady skrzydła mniejszego jest otwór wzrokowy dla przejścia tego nerwu. Między skrzydłem mniejszym i większym jest trójkątna szczelina oczodołowa górna, łącząca oczodół z jamą czaszki. Wyrostki skrzydłowate zwisają z trzonu poza jamę czaszki. Dochodzą one do kości podniebiennej i szczęki. Każdy wyrostek składa się z dwóch blaszek, a zarówno u nasady jak i wzdłuż blaszek biegną kanały dla nerwów i naczyń. Kość klinowa zawdzięcza swoją nazwę temu, że jest wklinowaną między szereg kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej. Są to następujące kości:
czołowa, skroniowe, ciemieniowe, potyliczna, sitowa, jarzmowe, podniebienne, szczęki i lemiesz. Kość potyliczna leży od tyłu, stanowi część sklepienia i podstawy czaszki. Składa się z części podstawnej, łuski i dwóch części bocznych. Część podstawna łączy się z trzonem kości klinowej i razem tworzy pochyłość zwaną stokiem, leżą w tylnym dole czaszki. Łuska kości potylicznej stanowi tylne ograniczenia jamy czaszki. Na jej powierzchni wewnętrznej znajdują się rowki ułożone w kształcie krzyża, rozchodzące się od guzowatości potylicznej wewnętrznej. W rowkach tych leżą naczynia krwionośne żylne tzw. zatoki żylne opon twardej. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się guzowatość zewnętrzna i łukowato biegnące linie karkowe, służące za przyczep dla mięśni karku. Części boczne posiadają na swoich powierzchniach zewnętrznych są kłykcie potyliczne pokryte powierzchniami stawowymi dla połączenia z kręgiem szyjnoszczytowym. Ponad kłykciami znajdują się kanały nerwów podjęzycznych. Na brzegach bocznych są wcięcia szyjne, które uzupełnione przez wcięcia na kościach skroniowych tworzą otwory, przez które przechodzą żyły szyjne wewnętrzne i i trzy merwy czaszkowe:
(9 10 11). Wszystkie części kości potylicznej ograniczają otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Kość skroniowa składa się z części skalistej sutkowej, łuskowej i bębenkowej. Część skalista leży na pograniczu środkowego i tylnego dołu czaszki, ma kształt piramidy, której dwie powierzchnie są wewnątrz, a dwie zewnątrz czaszki. Piramida ma budowę skomplikowaną, ponieważ w jej wnętrzu znajduje się narząd słuchu i równowagi, ponadto przechodzi przez nią kanał tętnicy szyjnej wewnętrznej i nerwu. Na tylnej powierzchni piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Na tylnym brzegu piramidy znajduje się wycięcie szyjne tworzące razem z kością potyliczną otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej. Piramida przechodzi ku tyłowi w część sutkową czyli wyrostek sutkowy, który zwisa ku dołowi z tyłu poza małżowinę uszną. W wyrostku są zawarte komórki sutkowe wypełnione powietrzem. Do przodu od wyrostka sutkowego sterczy ku dołowi różnej długości wyrostek rylcowaty. Między obu wyrostkami jest otwór rylcowo_sutkowy dla przejścia nerwu twarzowego. Część łuskowa ma powierzchnię zewnętrzną, która stanowi główną część płaszczyzny skroniowej i powierzchnię wewnętrzną ograniczającą środkowy dół czaszki. Ku przodowi wyrasta z części łuskowej wyrostek jarzmowy, który łączy się z kością jarzmową i tworzy łuk jarzmowy. Poniżej wyrostka jarzmowego znajduje się dół żuchwowy pokryty powierzchnią stawową. Poza tym dołem znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny ograniczony przez część skalistą i bębenkową. Część bębenkowa ma kształt rynienkowato zgiętej blaszki kostnej. Kość skroniowa łączy się z kością klinową, ciemieniową, potyliczną, jarzmową. Kość ciemieniowa jest czworokątną blaszką kostną wstawioną w sklepienie czaszki między kość czołową, skroniową, potyliczną, częściowo klinową. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, wypuklona w guz ciemieniowy, na powierzchni wewnętrznej są nierówności związane z przebiegiem naczyń żylnych i tętniczych.
Czaszka twarzowa
Kości czaszki twarzowej dzielimy na parzyste i nieparzyste. Wszystkie kości parzyste i części nieparzyste są związane ze szczęką tworząc główną część twarzy. Do kości parzystych należą:
kości nosowe, jarzmowa, szczęki, łzowe, podniebienne, małżowiny nosowe. Do nieparzystych należą:
żuchwa, lemiesz, kość sitowa i gnykowa. Kości twarzy są połączone między sobą nieruchomo z wyjątkiem żuchwy. Kość nosowa ma kształt czworobocznej płytki lekko wygiętej, stanowi część nosa zewnętrznego. Łączy się u góry z kością czołową, z boku z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością drugostronną. Kość jarzmowa leży z boku twarzy, posiada trzon i dwa wyrostki. Wyrostek skroniowy łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości jarzmowej i tworzy łuk jarzmowy. Wyrostek czołowy łączy się z kością czołową i skrzydłem wielkim kości klinowej. Trzon ma trzy powierzchnie:
oczodołową, która tworzy część ściany bocznej oczodołu, skroniową, która tworzy część powierzchni skroniowej i policzkową zewnętrzną, wyczuwalną pod skórą twarzy. Szczęka składa się z trzonu i czterech wyrostków:
czołowego, jarzmowego, podniebiennego i zębodołowego. Trzon stanowi część środkową szczęki. Posiada on powierzchnię górną części oczodołową, która tworzy ścianę dolną oczodołu, powierzchnię tylną czyli podskroniową tworzącą płaszczyznę podskroniową, powierzchnię przyśrodkową czyli nosową, zwróconą do jamy nosowej i powierzchnię przednią, macalną pod skórą twarzy. Brzeg powierzchni przedniej ogranicza razem z kośćmi nosowymi otwór gruszkowaty prowadzący do jamy nosowej. Brzeg górny tworzy brzeg podoczodołowy. Powierzchnia nosowa posiada duży otwór prowadzący do zatoki szczękowej do tyłu od tego otworu przyrasta do trzonu szczęki blaszka pionowa kości podniebiennej. Wyrostek czołowy szczęki ogranicza ścianę boczną jamy nosowej, dochodzi do kości czołowej leżąc dobocznie od kości nosowej. Wyrostek jarzmowy zrasta się z kością jarzmową. Wyrostek podniebienny ma kształt lekko wypukłej płytki kostnej ustawionej prawie poziomo. Łączy się z wyrostkiem podniebiennym drugiej szczęki i tworzy przednią część podniebienia twardego a zarazem do jamy nosowej. Wyrostek zębodołowy, jak wskazuje nazwa, posiada szereg zębodołów przeznaczonych dla korzeni zębów. Szczęka leży w środkowej części twarzy i łączy się z następującymi kośćmi:
czołową, nosową, łzową, sitową, jarzmową, podniebienną, klinową i małżowiną nosową dolną. Kość łzowa jest to mała cienka kostka leżąca w ścianie przyśrodkowej oczodołu między wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową. Kość łzowa tworzy razem z wyrostkiem czołowym szczęki, kanał nosowo_łzowy prowadzący z oczodołu do jamy nosowej. Kość podniebienna składa się z blaszki poziomej i pionowej ustawionych w stosunku do siebie pod kątem prostym. Blaszka pozioma łączy się z wyrostkiem podniebiennym szczęki i tworzy część tylną podniebienia twardego. Blaszka pionowa przyrasta do trzonu szczęki i tworzy część ściany bocznej jamy nosowej. Przyrastają do niej małżowiny nosowe środkowa i dolna. U góry blaszka pionowa dochodzi do oczodołu i uzupełnia jego ścianę dolną. Małżowina nosowa dolna ma kształt lekko zwiniętej blaszki kostnej, przyrasta do ściany bocznej jamy nosowej. Pod małżowiną biegnie przewód nosowy dolny. Żuchwa jest największą kością nieparzystą. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi. Trzon ma kształt podkowiasty, brzeg górny jest zgrubiały i tworzy część zębodołową zawierającą podobnie jak w szczęce zębodoły. Na powierzchni zewnętrznej trzonów znajduje się w linii środkowej guzowatość grudkowa, na powierzchni wewnętrznej linia przyczepu mięśnia żuchwowo_gnykowego. W trzonie biegnie kanał żuchwy, a w nim nerwy i naczynia dla zębów. Z trzonu wyrastają pod kątem prostym dwie gałęzie, miejsce odejścia gałęzi nazywa się kątem żuchwy. Gałąź zakończona jest dwoma wyrostkami, przednim zwanym dziobiastym, do którego przyczepia się mięsień skroniowy i tylnym kłykciowym. Wyrostek kłykciowy jest zakończony główką pokrytą powierzchnią stawową, poniżej główki jest szyjka. Na wewnętrznej powierzchni gałęzi jest otwór prowadzący do kanału żuchwy. Lemiesz jest to płaska kość leżąca w linii środkowej jamy nosowej i tworząca część jej przegrody. Lemiesz łączy się z kością sitową, klinową i podniebieniem twardym. Kość sitowa jest wstawiona między kości czaszki mózgowej i twarzowej. Składa się z blaszki poziomej, pionowej i dwóch błędników. Blaszka pozioma znajduje się we wcięciu sitowym kości czołowej i jest podziurkowana - stąd nazwa kość sitowa. Stanowi ona część sklepienia jamy nosowej, łączy jamę nosową z przednim dołem czaszkowym. Blaszka pionowa zwisa do jamy nosowej i tworzy przednio_górną część przegrody nosowej. Po bokach blaszki pionowej zwisają do jamy nosowej dwa błędniki czyli labirynty. Błędnik posiada bardzo delikatną ścianę boczną, która stanowi ograniczenie przyśrodkowej ściany oczodołu, zaś ze ściany przyśrodkowej wyrastają do jamy nosowej małżowiny nosowe. Zazwyczaj są dwie - górna i środkowa, może być trzecia najwyższa. W błędniku znajdują się komórki sitowe, podzielone na przednie i tylne. Mają one połączenie z jamą nosową. Kość gnykowa związana jest rozwojowo z kośćmi twarzoczaszki. Leży na szyi, zawieszona na mięśniach przednich szyi. Ma kształt podkowy, której część środkowa to trzon, z którego wyrastają rogi większe i rogi mniejsze. Kość gnykową można wyczuć na szyi przesuwając palce od żuchwy ku dołowi. Leży ona na granicy okolicy podbródkowej i przedniej powierzchni szyi.
Połączenia kości czaszki
Kości czaszki mózgowej są połączone nieruchomo przy pomocy pasm tkanki łącznej i chrząstki. Na sklepieniu czaszki między kośćmi czołową, ciemieniowymi i potyliczną znajdują się szwy zębate. Brzegi kości sąsiadujące ze sobą są nierówne i zachodzą między siebie, pozostawiając bardzo wąskie przestrzenie wypełnione tkanką łączną. Między łuską kości skroniowej a kością ciemieniową jest szew łuskowy, w którym brzegi obu kości są ścięte skośnie i przez to spłaszczone. Na podstawie czaszki znajdują się między sąsiadującymi ze sobą kośćmi niewielkie ilości chrząstki, są więc chrząstkozrosty. Połączenia kości zmieniają się w zależności od wieku. W okresie płodowym i po urodzeniu między brzegami kości sklepienia znajduje się większa ilość tkanki łącznej, która stopniowo zanika. Przestrzenie zawierające taką tkankę łączną noszą nazwę ciemiączek. Największe ciemiączko przednie znajduje się między kością czołową i kośćmi ciemieniowymi. Może ono dochodzić do 5 centymetrów długości i około 3-5 szerokości. Utrzymuje się ono najdłużej, zarasta między pierwszym a drugim rokiem życia. Ciemiączko tylne znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną, jest ono znacznie mniejsze od przedniego. Po bokach kości ciemieniowych, między nimi a kośćmi skroniowymi, klinowymi a potyliczną leżą małe parzyste ciemiączka boczne. Obecność ciemiączek w czasie płodu ułatwia przesuwanie się główki płodu w czasie porodu, a po urodzeniu umożliwia powiększenie się czaszki. W czaszce płodowej na jej podstawie są znaczne ilości połączeń chrzęstnych. W miarę kostnienia czaszki ulegają skostnieniu niektóre połączenia chrzęstne podstawy i ilość chrząstki zmniejsza się. U osób starszych może dochodzić do kostnienia szwów czaszki i wówczas kości czaszki mózgowej zlewają się w jednolitą puszkę kostną. Staw żuchwowo_skroniowy jest jedynym połączeniem ruchomym kości czaszki. Powierzchnie stawowe znajdują się głowach wyrostków kłykciowych gałęzi żuchwy i na dołach żuchwowych kości skroniowych. W jamie stawowej znajduje się chrząstka śródstawowa, która zrasta się z torebką stawową i dzięki temu dzieli jamę stawową na dwie części. Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe, jest wzmocniona trzema więzadłami. Najsilniejsze jest więzadło boczne, które biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do szyjki żuchwy. Drugie więzadło klinowo_żuchwowe biegnie od skrzydła większego kości klinowej do gałęzi żuchwy, do jej powierzchni wewnętrznej w sąsiedztwie otworu kanału żuchwy. Trzecie więzadło najsłabsze, rylcowo_żuchwowe, biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kąta żuchwy. Nie jest ono bezpośrednio związane ze stawem. W stawie skroniowo_żuchwowym odbywają się następujące ruchy:
wysuwanie ku przodowi i cofanie, obniżanie i podnoszenie i ruch żucia.
Czaszka jako całość
Czaszka ma kształt owoidealnej puszki, w której wyróżnia się podstawę i sklepienie. Podstawa jest niewidoczna i niewyczuwalna, natomiast sklepienie jest powleczone mięśniami i skórą, jest dostępne i wyczuwalne. Sklepienie jest utworzone przez łuskę kości czołowej, obie kości ciemieniowe, łuski kości skroniowych i łuskę kości potylicznej. Sklepienie jest prawie zupełnie gładkie. Na kości czołowej wyczuwa się guzy czołowe, na kościach ciemieniowych mogą być guzy ciemieniowe, na kości potylicznej z tyłu leży guzowatość potyliczna zewnętrzna. Wnętrze czaszki nosi nazwę jamy czaszki i jest podzielone na trzy doły:
przedni, środkowy i tylny. Dół czaszki przedni jest ograniczony przez łuskę kości czołowej, skrzydła mniejsze kości klinowej i trzon kości klinowej. Przy przednim dole znajdują się płaty czołowe mózgowia. Dół środkowy jest ograniczony przez skrzydła większe kości klinowej i brzeg górny obu piramid kości skroniowej. Dół środkowy leży niżej niż przedni i zawiera płaty skroniowe mózgowia oraz część przednią pnia mózgu jako część nieparzystą położoną w środku. Dół tylny jest zawarty między brzegami górnymi piramid a łuską kości potylicznej, zawiera półkule móżdżku, ponad którymi leżą płaty potyliczne mózgowia. W dole tylnym jest otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Do przodu od otworu jest pochyłość zwana stokiem, na której spoczywa tylny odcinek pnia mózgu. Na podstawie czaszki widoczne są parzyste otworki, które znajdują się we wszystkich trzech dołach czaszki i umożliwiają wyjście z jamy czaszki nerwów czaszkowych i naczyń krwionośnych żylnych, a wejście do jamy czaszki naczyń krwionośnych tętniczych. Na wewnętrznej powierzchni kości czaszki widoczne są różnej szerokości rowki, w których przebiegają naczynia krwionośne tętnicze i żylne oraz nierówności odpowiadające nierównościom powierzchni mózgowia. Czaszka twarzowa zawiera dwa parzyste oczodoły,, nieparzystą jamę nosową i ustną. Oczodół jest ograniczony czterema ścianami, które tworzą nieregularny kształt stożka zwróconego szczytem ku wnętrzu czaszki a podstawą na zewnątrz. Ściana górna jest utworzona przez część oczodołową kości czołowej i skrzydło mniejsze kości klinowej, ściana dolna przez trzon szczęki i częściowo kość jarzmową, ściana przyśrodkowa przez wyrostek czołowy szczęki, kość łzową, ścianę błędnika kości sitowej, a ściana boczna przez kość jarzmową i skrzydło większe kości klinowej. Między ścianą górną i boczną jest szczelina oczodołowa górna, między ścianą boczną i dolną szczelina oczodołowa dolna. Szczeliny te i inne otwory łączą oczodół z otoczeniem głównie z jamą czaszki. W szczycie oczodołu jest otwór dla przejścia nerwu wzrokowego. Jama nosowa zajmuje położenie centralne w czaszce twarzowej. Posiada sześć ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez kości nosowe, blaszkę poziomą kości sitowej i trzon kości klinowej. ściana dolna to podniebienie twarde, złożone z wyrostków podniebiennych kości szczękowych i blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to otwór prowadzący do jamy nosowej ograniczony przez szczęki i kości nosowe. Ściana dolna to również otwór łączący jamę nosową z jamą gardła. Otwór przedni jamy nosowej nosi nazwę otworu gruszkowatego, otwór tylny nozdrzy tylnych. Ściana boczna jest utworzona przez wyrostek czołowy i trzon szczęki, przez blaszkę pionową kości podniebiennej i przez wyrostek skrzydłowaty kości klinowej. Na tej ścianie zwisają do jamy nosowej trzy małżowiny nosowe, górna i środkowa należąca do kości sitowej i dolna, która jest samodzielną kością. Jama nosowa jest podzielona na dwie części:
prawą i lewą przez przegrodę nosową. Przegroda ta składa się z części kostnej i chrzęstnej oraz miękkiej. Przegroda kostna jest złożona z blaszki pionowej i kości sitowej i z lemiesza. Przegroda chrzęstna uzupełnia ją od przodu a z przodu ku dołowi znajduje się przegroda błoniasta. Jama nosowa ma liczne połączenia z otoczeniem, łączy się z wnętrzem jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości sitowej, a z oczodołem przez kanał nosowo_łzowy. Pod małżowinami nosowymi biegną trzy przegrody nosowe:
pod górną - górny, pod środkową - środkowy, pod dolną - dolny. Te trzy przegrody ku środkowi jamy nosowej tworzą przewód nosowy i wspólny, zaś ku tyłowi łączą się w przewód nosowo_gardłowy, który przez nozdrza tylne łączy jamę nosową z jamą gardła. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się przestrzenie powietrzne wyścielone błoną śluzową, które mają połączenie z jamą nosową i noszą nazwę zatok przynosowych. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa, szczękowa i komórki sitowe przednie. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Kanał nosowo_łzowy ma swoje ujście do przewodu nosowego dolnego.
Narząd ruchu czynny
Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do kości szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie prążkowane o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni przyczepia się z dwóch stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z jednej strony do kości, zaś z drugiej strony do skóry lub wyłącznie do skóry. Ten drugi rodzaj mięśni - to mięśnie skórne. Mięsień składa się z części mięsnej zwanej brzuścem mięsnym i z części ścięgnistej. W części mięsnej włókna mięśniowe są połączone ze sobą w pęczki przy pomocy wiotkiej tkanki łącznej zwanej omięsną wewnętrzną. Na zewnątrz cały mięsień jest otoczony warstwą tkanki łącznej zwanej omięsną zewnętrzną. Grupy mięśni są pokryte i pooddzielane od innych grup przy pomocy powięzi, również zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka omięsna wewnętrzna i zewnętrzna nie hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy całego mięśnia, natomiast powięź tworzy jakby kanały, w których poruszają się mięśnie. W każdym mięśniu odróżnia się przyczep początkowy i końcowy. Przyczep początkowy leży zwykle bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy dalej. Przyczep początkowy uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep końcowy za punkt bardziej ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i punkt ruchomy mięśnia, ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas punkt początkowy staje się bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części mięsnej do części ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia - mięśnie długie i wąskie posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i szerokie mają ścięgna krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe ścięgna noszą nazwę rozcięgien. Układ włókien w samym mięśniu może być różny - mięsień pierzasty posiada włókna ułożone dwustronnie w stosunku do pasma ścięgnistego biegnącego w środku mięśnia, jest podobny do pióra ptasiego, stąd nazwa pierzasty. Mięsień półpierzasty ma wygląd podobny do połowy pióra z włóknami ułożonymi jednostronnie. Mięsień długi posiada włókna ułożone wzdłuż i równolegle do siebie. Nazwy mięśni są zależne od wielu elementów:
od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby składników np. mięsień dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np, mięsień kruczoramienny, od czynności np. zginacz palców lub od kierunku przebiegu np. mięsień prosty lub skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub dwustawowe. Najczęściej mięśnie pracują zespołowo łącząc się w grupy. Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę mięśni synergetycznych, zaś o czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych. Grupy mięśni układają się zależnie od czynności w stosunku do stawów np. mięśnie zginające leżą przed osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni antagonistycznych są zwykle oddzielone od siebie przegrodami międzymięśniowymi, posiadają też najczęściej własne unerwienie. Praca mięśnia polega na jego skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna mięśnia równocześnie, stąd można mówić nie tylko o czynności mięśnia jako całości ale o czynności poszczególnych części mięśnia. Cały mięsień pracuje wyłącznie przy maksymalnym wysiłku i natężeniu. Wielkość skurczu zależy od długości włókien mięsnych i kąta przyczepu ich do ścięgna. Mięsień może przy skurczu skrócić się do 50% swojej długości spoczynkowej. Siła mięśnia zależy od sumy przekrojów włókien i również od kierunku ich przyczepu. Im mięsień grubszy i silniejszy, siła mięśnia wynosi 11.1 kilograma naż7şcm kw. Skurcz mięśnia jest źródłem siły poruszającej części szkieletu i całego ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są zupełnie wiotkie, są one w stanie lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę tonus. Napięcie mięśnia znika zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do mięśnia, zaś maleje znacznie w narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała postawa człowieka może być bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują słabo, zaś główna ich czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np. utrzymywanie kręgosłupa w pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie jakiegoś stawu dochodzi do skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś wyprostowanie przez czynność prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze lub tylko przez działanie ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar, który może podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie działające na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe jest ramię dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego ruchu. Istnienie grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji siły ruchu w tym sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje rozciąganie prostowników, które regulują zakres ruchu działając w pewnym sensie hamująco na zginacze.
Mechanizmy przystosowawcze mięśni
Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w jednostce czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na przekroju większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to przerost czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia. Przy stałym obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega przerostowi, uzyskuje tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy czas. Odwrotnie - mięsień nie pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi, przy czym czas zaniku zależy od przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień porażony i rozciągnięty zanika szybciej niż mięsień nierozciągnięty. Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu, mięsień bowiem stanowi całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi mięśnia można przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż, można zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia. Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z tkanki łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę ścięgien do wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo pracujących w miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym przez odpowiedni nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie. W mięśniu znajduje się obfita sieć naczyń włosowatych, w których wypełnienie krwią zmienia się w zależności od zapotrzebowania mięsień w spoczynku ma mniej krwi niż mięsień pracujący. Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu kostnego. Są więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej, brzucha i grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W zakresie tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.
Koniec tomu I