Płeć a picie alkoholu

Poziom spożycia alkoholu i wzory picia są w znacznym stopniu regulowane normami obyczajowymi. Wobec różnych kategorii społeczno-demograficznych formułowane są odmienne oczekiwania. W konsekwencji inaczej piją starsi, inaczej młodzież, w odmienny sposób osoby z podstawowym czy wyższym wykształceniem. Wśród różnych wymiarów struktury społeczno-demograficznej na szczególną uwagę zasługuje płeć.

Po pierwsze - dlatego, że silnie różnicuje zachowania alkoholowe, po drugie zaś - należy do niewielu cech, które mają charakter w zasadzie niezmienny. Takie cechy jak wiek, wykształcenie, zawód czy dochody ulegają w trakcie życia zmianom, do płci jesteśmy przypisani poza nieznaczącymi wyjątkami na zawsze. Stąd normy związane z płcią w stały sposób współwyznaczają zachowania, również te dotyczące picia.

Warto zatem przyjrzeć się bliżej temu, jak w naszym kraju piją kobiety, a jak mężczyźni z różnych kategorii społeczno-demograficznych. Okazji do takiego oglądu dostarczają wyniki badań ankietowych realizowanych na reprezentatywnych próbach mieszkańców Polski. Ostatnie takie badania zostały przeprowadzone w lecie 1998 roku. W tym artykule prześledzimy zróżnicowania według płci w zakresie rozpowszechnienia abstynencji, średniego spożycia alkoholu wśród konsumentów oraz rozmiarów zjawiska picia w ilościach szczególnie szkodliwych dla zdrowia.

Abstynencja

Zanim przejdę do charakterystyki rozkładu spożycia napojów alkoholowych, chcę przedstawić analizę rozkładu abstynencji wśród kobiet i mężczyzn. Grupę abstynentów - a więc osób, które nie mają żadnego udziału w konsumpcji alkoholu - wyróżniono na podstawie kryterium powstrzymywania się od picia jakiegokolwiek napoju alkoholowego w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. Abstynenci zawsze byli w Polsce w mniejszości, ich odsetek jednak może się znacznie zmieniać. Niepijący mogą być sprzymierzeńcami w realizacji polityki nastawionej na ograniczanie konsumpcji alkoholu.

W naszym badaniu w całej próbie odnotowaliśmy 19% abstynentów. Jak pokazują wyniki dotychczasowych badań, rozpowszechnienie abstynencji w różnych kategoriach społeczno-demograficznych jest bardzo zróżnicowane. Zobaczmy zatem, jak wygląda rozkład tej cechy w naszym społeczeństwie w 1998 roku - dane te przedstawia tabela 1.

Na wstępie warto zaznaczyć, że kategorię abstynentów tworzą głównie kobiety, wśród mężczyzn jest ich ponad dwukrotnie mniej. U przedstawicieli obydwu płci występują duże różnice w zależności od wieku: wśród mężczyzn po sześćdziesiątce jest prawie 11 razy więcej abstynentów niż wśród mężczyzn w wieku 18 - 29 lat; w przypadku kobiet zróżnicowanie jest trochę mniejsze - wśród najstarszych jest tylko niespełna 6 razy więcej abstynentek niż wśród najmłodszych. Najwyższy odsetek niepijących odnotowano wśród kobiet po sześćdziesiątce 57%. Zarówno u mężczyzn, jak u kobiet najniższe odsetki notujemy wśród najmłodszych i są one coraz wyższe w miarę przechodzenia do starszych grup wiekowych.

Istotne, chociaż słabsze zróżnicowanie wiąże się ze stanem cywilnym. Zgodnie z oczekiwaniami wynikającymi z rozkładu wieku najwięcej abstynentów notujemy wśród wdów i wdowców, a najmniej - wśród kawalerów i panien. Warto zauważyć, że abstynencja jest w równym stopniu rozpowszechniona wśród rozwiedzionych kobiet, jak wśród rozwiedzionych mężczyzn.

Jeżeli chodzi o wielkość miejscowości zamieszkania, to ogólnie odsetek abstynentów na wsi i w mieście jest podobny, a co do kobiet - wyraźnie najwyższy spotykamy wśród mieszkanek dużych miast. Zależność popularności abstynencji od wykształcenia ma charakter krzywoliniowy: najwyższe odsetki niepijących obserwujemy wśród osób z wykształceniem podstawowym i wyższym, a najniższe - zasadniczym zawodowym i średnim, przy czym prawidłowość ta odnosi się zarówno do kobiet, jak i mężczyzn.

Abstynenci najsłabiej reprezentowani są wśród uczniów i studentów, co dotyczy i mężczyzn, i kobiet. Najczęściej spotkać ich można wśród emerytów i rencistów, co jest oczywiste wobec powstrzymywania się od picia w najstarszej grupie wieku. Warto zauważyć, że w przypadku kobiet bezrobocie sprzyja abstynencji, zaś w przypadku mężczyzn - wręcz przeciwnie.

Istotne zróżnicowanie wiąże się ze statusem społeczno-zawodowym. Najwyższe odsetki abstynentów spotyka się wśród osób z rodzin robotników niewykwalifikowanych oraz utrzymujących się z pracy na roli. Odnosi się to przede wszystkim do kobiet. Wobec faktu, że na wsi i w mieście procent abstynentów był podobny, oznacza to, że w przypadku kobiet ochrona tradycyjnej wartości abstynencji wiąże się nie tyle z mieszkaniem na wsi, co z rolniczym charakterem gospodarstwa domowego. Drugą kategorią kobiet o względnie wysokim rozpowszechnieniu abstynencji są robotnice niewykwalifikowane. Wiązać to można również z pewnym konserwatyzmem tej grupy społecznej. Wśród mężczyzn nie odnotowujemy pod tym względem istotnych odmienności. Miejsce wychowania wprowadza podobne zróżnicowania zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn - znacznie częściej spotykamy abstynentki i abstynentów wśród osób, które wychowywały się na wsi.

Na rozpowszechnienie abstynencji wpływa również liczba posiadanych dzieci: największy procent niepijących występuje wśród rodziców trojga lub więcej dzieci. Prawidłowość ta może wiązać się i z wiekiem osoby wielodzietne częściej znaleźć można wśród starszych - i, zwłaszcza u kobiet, z postawami konserwatywnymi, których wyrazem byłaby zarówno wielodzietność, jak zgoda na normę nakazującą kobietom wstrzemięźliwy stosunek do alkoholu. Nie bez znaczenia jest też zapewne przeciętnie gorsza sytuacja materialna rodzin wielodzietnych.

U kobiet istotnie wyższe odsetki niepijących obserwujemy wśród wierzących i praktykujących, niż wśród pozostałych. Tutaj jednak również nie możemy wykluczyć wpływu wieku badanych. Mężczyźni nie podlegają tej prawidłowości: procent abstynentów w obu grupach wyróżnionych ze względu na stosunek do religii jest podobny.

Średnie spożycie

Najbardziej syntetyczną - chociaż niedoskonałą - charakterystyką picia jest średnia roczna konsumpcja 100% alkoholu. Dla potrzeb analiz rozkładu spożycia średnie liczone są po wyeliminowaniu abstynentów, czyli tylko dla konsumentów napojów alkoholowych. Średnie spożycia dla poszczególnych grup mogą być zaniżone, podobnie jak średnia dla ogółu badanych, dlatego należy je traktować tylko jako wskaźniki służące do badania zróżnicowania. Ich analiza pozwala na porównania pod względem poziomu spożycia poszczególnych grup społeczno - demograficznych. Dzięki temu możemy odpowiadać na pytania o czynnik wyznaczające poziom spożycia, innymi słowy możemy stwierdzić, w jakich grupach pije się najwięcej, a w jakich najmniej - dane te zawiera tabela 2.

Zmienną najsilniej różnicującą poziom spożycia jest płeć: mężczyźni piją ponad trzykrotnie więcej niż kobiety. Bardzo duże zróżnicowanie wiąże się z wiekiem - średnia konsumpcja zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet jest najmniejsza wśród osób po 65 roku życia i wśród najmłodszych przed trzydziestką, przy czym najwyższe spożycie notujemy w kategorii wieku 40-49 lat, podobnie u przedstawicieli obu płci.

Stan cywilny ani wielkość miejscowości nie różnicuje średniej konsumpcji u kobiet, natomiast interesujące zróżnicowanie rozmiarów picia wprowadza poziom wykształcenia: chociaż nie jest to istotne statystycznie, w miarę wzrostu wykształcenia wzrasta średnie spożycie. Dla kobiet z wykształceniem wyższym jest ono o przeszło 50% wyższe niż dla tych z wykształceniem podstawowym. Kobiety najniżej wykształcone wydają się najmniej wyemancypowane pod względem zachowań alkoholowych. Różnica między piciem mężczyzn i kobiet jest najwyższa w kategorii wykształcenia podstawowego - prawie czterokrotna natomiast wśród osób z wyższym wykształceniem mężczyźni piją już tylko niespełna dwa razy więcej niż kobiety.

Poziom konsumpcji kobiet nie wiąże się statystycznie ze statusem zawodowym. Natomiast u mężczyzn najwyższe średnie spożycie występuje wśród bezrobotnych; z kolei bezrobotne kobiety odznaczają się najniższym spożyciem. Wśród kobiet najwięcej piją należące do grupy pracujących na własny rachunek (przedsiębiorca, rzemieślnik, kupiec itp.) oraz pracowników umysłowych z wyższym wykształceniem, zaś najmniej - kobiety z rodzin rolników indywidualnych. Inaczej jest u mężczyzn: relatywnie najmniej piją mężczyźni wywodzący się z rodzin pracowników umysłowych, a najwięcej - przedstawiciele sektora prywatnego oraz robotników niewykwalifikowanych.

Na poziom spożycia alkoholu przez kobiety nie wpływa miejsce wychowania w podziale na miasto i wieś; różnicuje ono tylko na poziom spożycia mężczyzn - wśród nich osoby, które wychowywały się na wsi, piją więcej niż te, które wychowywały się w mieście. U żadnej płci nie wpływa też na to liczba posiadanych dzieci. Z kolei stosunek do religii różnicuje spożycie znowu tylko u kobiet, w przypadku których średnia konsumpcja wierzących i praktykujących jest znacznie niższa niż pozostałych.

Grupy ryzyka

Picie napojów alkoholowych zawsze niesie za sobą pewne ryzyko, które rośnie wraz ze wzrostem spożycia. Według ocen uczonych brytyjskich niebezpieczeństwo komplikacji zdrowotnych zwiększa się po przekroczeniu poziomu 10 litrów czystego alkoholu rocznie w przypadku mężczyzn oraz 7.5 litra w przypadku kobiet. W naszej próbie wśród konsumentów napojów alkoholowych znalazło się 10% pijących powyżej tego progu. Wyższe odsetki osób z grup ryzyka spotykamy generalnie w grupach o większym średnim spożyciu. Szczegółowe dane na temat zróżnicowania grup ryzyka według cech społeczno-demograficznych zawiera tabela 3.

Osoby pijące w ilościach stwarzających szczególnie wysokie ryzyko powstania szkód zdrowotnych spotykamy prawie trzykrotnie częściej wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Dla całej próby procent osób należących do grup ryzyka wśród ludzi młodych i w średnim wieku jest podobny, znacznie spada dopiero powyżej 50. roku życia. Rozkład grup ryzyka w poszczególnych kategoriach wiekowych wygląda podobnie u mężczyzn i u kobiet: najmniej pijących na poziomie zwiększonego ryzyka spotykamy wśród najstarszych, najwięcej - w kategorii czterdziestolatków.

Inaczej niż w przypadku średniego spożycia, stan cywilny nie różnicuje badanych pod względem „ryzykownego picia”. Wielkość miejscowości zamieszkania wprowadza istotne zróżnicowania tylko dla mężczyzn: najwyższe odsetki zaliczanych do grupy ryzyka notujemy na wsi, natomiast miasta różnej wielkości nie różnią się między sobą pod tym względem. w przypadku kobiet nie notujemy żadnego zróżnicowania.

Wykształcenie poza wyższym wchodzi w istotne statystycznie zależności z piciem ryzykownym tylko w odniesieniu do kobiet. W kategorii wykształcenia wyższego wśród mężczyzn odsetek osób zaliczanych do grup ryzyka jest znacznie niższy, podczas gdy u kobiet notujemy wyraźnie wyższy odsetek pijących ryzykownie. W efekcie różnice między kobietami i mężczyznami z dyplomem wyższej uczelni pod względem rozpowszechnienia picia ryzykownego zacierają się całkowicie.

Status zawodowy koreluje z piciem ryzykownym tylko w przypadku mężczyzn, odsetek pijących w ten sposób jest zdecydowanie najwyższy wśród bezrobotnych. u obu nie płci wyraźnie wyższy procent osób z grup ryzyka występuje wśród uczących się. Status społeczno-zawodowy nie różnicuje badanych pod względem picia ryzykownego, podobnie miejsce wychowania i liczba dzieci.

Zróżnicowanie w zakresie grup ryzyka wprowadza natomiast stosunek do religii, i to zarówno w przypadku kobiet, jak mężczyzn. Wśród kobiet wierzących i praktykujących pijące ryzykownie występują blisko trzy razy rzadziej niż wśród pozostałych kobiet. u mężczyzn zróżnicowanie jest słabsze, ale również istotne statystycznie.

Podsumowanie

Z przeprowadzonych analiz wynika, że kobiety piją znacznie mniej niż mężczyźni i to spośród nich w większym stopniu rekrutują się abstynenci. Obraz zróżnicowania zachowań alkoholowych wśród kobiet i wśród mężczyzn wydaje się podobny, chociaż pojawiają się w nim również interesujące odmienności. Pierwsza wiąże się z wykształceniem: o ile mężczyźni z wyższym wykształceniem piją najmniej, to wśród kobiet wyższe wykształcenie wiąże się z większym spożyciem.

Druga ważna różnica wynika z podziału na miasto i wieś oraz łączy się ze statusem rolnika. Wśród kobiet z rodzin rolników indywidualnych jest zdecydowanie najwięcej abstynentek, także najmniej jest pijących ryzykownie. Mężczyźni mieszkający na wsi odznaczają się najwyższym odsetkiem pijących w ilościach stwarzających większe ryzyko.

Ostatnia różnica dotyczy bezrobotnych: o ile w przypadku kobiet bezrobocie sprzyja mniejszemu spożyciu, o tyle u mężczyzn wiąże się ze zdecydowanie wyższym poziomem konsumpcji alkoholu.

Janusz Sierosławski

	Tabela 1		Tabela 2		Tabela 3
		Rozpowszechnienie abstynencji [%]		Średnie spożycie alkoholu [litr w przeliczeniu na 100% etanolu wśród konsumentów]		Grupy ryzyka [% wśród konsumentów]
		Mężczyźni	Kobiety	Mężczyźni	Kobiety	Mężczyźni	Kobiety
		11,6	25,7	6,00	1,75	16,7	4,1
Wiek
19-29	3,4	10,1	6,58	1,63	17,8	3,2
30-39	7,0	11,5	6,63	1,98	19,5	4,3
40-49	10,0	20,2	7,1	2,44	21,2	7,9
50-64	13,8	35,8	4,82	1,42	12,9	2,6
65 i więcej	37,2	57,0	2,96	0,82	5,3	1,3
Stan cywilny
kawaler/panna	5,6	9,4	6,65	1,89	18,6	4,3
żonaty/zamężna	11,1	22,7	5,93	1,75	16,7	4,2
wdowiec/wdowa	35,9	56,6	3,4	1,16	7,3	2,5
rozwiedziony/ na	20,0	23,8	7,64	1,83	20,7	3,1
Wielkość miejscowości
wieś	11,0	27,0	7,52	1,88	21,6	4,8
miasto do 50 tys.	12,5	25,2	5,32	1,86	14,6	5,2
50-500 tys.	9,4	20,5	5,2	1,57	15,3	3,3
ponad 500 tys.	14,3	30,9	5,21	1,74	11,6	4,1
Wykształcenie
podstawowe	17,5	37,2	6,26	1,61	16,9	4,4
zawodowe	7,5	19,9	6,46	1,69	20,3	3,8
średnie	9,4	18,0	5,47	1,72	13,2	2,9
wyższe	16,9	21,0	4,81	2,66	11,3	11,1
Status zawodowy
praca zawodowa	7,2	14,2	6,56	2,18	17,3	5,6
rencista, emeryt	24,4	48,3	4,02	1,4	9,3	2,8
uczeń, student	4,5	8,1	4,51	1,81	13,8	5,5
gospodyni domowa	-	16,6	-	1,36	-	1,7
bezrobotny	2,4	13,8	8,65	1,03	33,8	2,7
Miejsce wychowania
w mieście	9,4	21,6	5,45	1,76	15,4	4,3
na wsi	13,9	29,5	6,61	1,74	18,1	4,0
Stosunek do religii
wierzący praktykujący	13,5	27,7	5,53	1,56	14,6	3,1
pozostali	8,2	15,1	6,7	2,45	19,8	8,3

Oznakowanie różnic istotnych statystycznie

---