WIERSZ DZIECIĘCY

(JERZY CEŚLIKOWSKI)

WIERSZ DZIECIĘCY

KOŁYSANKA BAJECZKA WYLICZANKA

Kołysanka - najstarszy utwór dla dzieci, pierwsza poezja, z którą spotyka się człowiek. Jest kompozycją bajki i refrenu. Ma rytm i melodię. Służy usypianiu. Jest piosenką. Jest wierszem spontanicznym, symultanicznym, synkretycznym.

• rozluźniony tok narracji

• niekontrolowany układ obrazów (pogranicze snu i jawy)

• np. utwory Kazimiery Iłłakowiczówny, Janiny Porazińskiej, E. Zarembiny, Józefa Czechowicza

Bajeczka - miniatura i swoista kontaminacja ludowej bajki magicznej i zwierzęcej.

Substratem bajeczki jest najczęściej rym i przysłowie.

• 5 typów bajeczki:

• liryczna

• magiczna

• narracyjna

• dramatyczna

• manualna

• rymowi przywracamy tu staropolski sens - wiersza

• rym, rymowanka dziecięca - zespół najczęściej nie dłuższy niż dwa wyrazy „rymujące się”

• gęstość aforyzmu w treści

• kontur hasła, emblematu w brzmieniu

• w funkcji - znak ekspresji lub zaklęcia magicznego

Bajeczka liryczna

• nie musi być śpiewana, choć ma w sobie więcej piosenkowej ekspresji niż inne

• często - układ zwrotkowy, refren

• tok narracji i obrazowania rządzi i powoduje wzruszenie, nastroje emanujące z narratora lub tkwiące jakby immanentnie, w rzeczywistości konwencjonalnie, w świecie zewnętrznym

• struktura foniczna łączy się ze śpiewem i z tańcem

• może być śpiewanką i skakanką

• motywy fabularne:

• nastrojowe opisy przyrody

• śpiewanie

• tańczenie

Bajeczka magiczna

• funkcje głównie inkantacyjne, z przesunięciem zaklęcia na stronę semantyczną, magiczno-brzmieniową lub magiczno-obrazową

• może mieć charakter mimetyczny (np. odtwarzanie głosów ptaków, zwierząt)

Bajeczka narracyjna - bajka o wyraźnie zaznaczonej strukturze epickiej

• najczęstsze układy fabularne:

• obrazek

• zdarzenie

• przygoda

• podróżowanie

• bardzo częstym elementem jest przysłowie

Bajeczka dramatyczna - scenariusz zabawy ruchowej - gry

• strukturą jej zawsze jest dialog

Bajeczka manualna - typ bajki, w której element ruchowy (zazwyczaj manualny) stanowi spójny komponent wypowiadanych słów, również taki, w którym odbiór wspomaga element napisany, graficzny.

Wyliczanka zawiera pewną wartość poznawczą; istotę jej konstrukcji zawiera zasada porządkująca, klasyfikująca; jest zabawą - grą w podzespołach kultury.

• zabawa - poznawanie świata na modelu

• jedną z historycznych już konstrukcji wyliczankowych jest zagadką - bajeczka o największym ładunku intelektualnym

Wszystkie te podgatunki wywodzą się z folkloru dziecięcego, ale ewoluują dalej powoływane przez kulturę masową.

Literatura dla dzieci te naturalne formy i gatunki bardziej sfunkcjonalizowane, powołując je np. do czynności dydaktycznej.

W biedermeieryzmie polskim (Hoffmanowa, Jachowicz) wiersz dla dzieci zostaje podporządkowany świadczeniom wychowawczym, był działaniem głównie utylitarnym; nie miał pretensji być literaturą piękną.

Od Lenartowicza - mówić i śpiewać dzieciom to czynić piękno.

W XX w. odkryto wyobraźnię dziecka.

• infantylizm jako postawa estetyczna

Rola narratora

• w biedermeieryzmie - zawsze dorosły, poważny, autorytatywny, na serio

• w romantyzmie, postromantyzmie - model ludowego bajarza

• 2 poł. XX w. - zachwianie autorytetu rodziny

• współczesny poeta-narrator przyjmuje postawę równorzędną wobec słuchacza, nie wychodząc równocześnie z roli poety; odbiorcę traktuje na tych samych prawach, jako partnera poetyckiego dialogu

• okres realizmu w prozie, a modernizmu w poezji - narrator quasi dziecięcy: niby ograniczony w umiejętnościach poznania i nazywania, ale w rzeczywistości przy pomocy konstrukcji świata, oglądanego „oczami dziecka:, penetrującym nowe tereny wyobraźni, osiągającym przy tym nieraz świetne efekty ekspresywne

• narrator subdziecięcy - jego wiedza i umiejętności opisywania są poniżej dziecka (zwierzęta, zabawki)

• przykłady: Plastuś Kownackiej, Uszatek Janczarskiego, Gąska Balbinka z TV

Czasoprzestrzeń dziecka

1. „kraj lat dziecinnych” - pokłady pamięci miejsc, rzeczy, obrazów, gestów, słów, dźwięków, zapachów, kolorów, dotyków

2. to, co w literaturze, malarstwie, muzyce, kinie było i jest ludyczne, co nosi cechy wyobraźni dziecka

3. to, co dla dzieci zostaje napisane, namalowane, skomponowane itd. (świadomie i nieświadomie)

4. to, co dzieci same wymyślają, tworzą, w co się bawią

NURT WIEJSKI POEZJI DLA DZIECI	NURT MIEJSKI W POEZJI DLA DZIECI
ogród, podwórko, pole, las, miejsca nad rzeką (Lenartowicz, Konopnicka, Porazińska, Kownacka) poznanie świata w związku z zajęciami wiejskimi (żniwa, owocobranie, grzybobranie, pasanie) oraz obyczajami (wesele, odpust, jarmark) rok jest właściwą, okrągłą, zamkniętą miarą czasu wsi i dziecka)	pokój, sztuczna natura zabawek (nurt biedermeierowski, andersenowski i współczesny) nowe okolice (lunapark, cyrk, ZOO, teatr, kino), telewizja
TOPOSY (np. topos Matki i Dziecka)

Folklor współczesny już tylko wyjątkowo trafia do dzieci wprost.

Te najlepsze wiersze dla dzieci piszą współcześnie prawdziwi poeci.

Poeci:

• poeci piszący dla dzieci okazjonalnie

• poeci piszący dla dzieci systematycznie (np. Kamieńska, Kulmowa, Kubiak, Ficowski)

• poeci, którym przypisuje się „wyobraźnię dziecka” (np. Harasymowicz, Białoszewski)

• poeci, którzy świadomie konstruują „wiersze dziecięce” (np. Przyboś)

Wiersz dla dziecka jest swoistą grą. Jego konstruowanie można określić jako swoistą próbę wariantową, zabawową wobec modelu wzorcowego traktowanego poważnie.

Przysłowie jest jedną z bardzo nośnych i sprawdzonych konstrukcji wiersza dla dzieci.

Często występują zdania, które nie są przysłowiami, ale mają ich strukturę i funkcję.

Pojawiają się też nierzadko utarte zwroty, skonwencjonalizowane metafory, stereotypy przysłowiowe.

Oddemonizowanie, oswajanie, uzabawkowywanie zwierząt.

Zagadka

• takie konstruowanie narracji, aby pozostawały miejsca niedopowiedziane

• warunkiem spełnienia jest podłączenie odbiorcy (nakierowanie na odsłuch)

• posiada najwięcej cech gry

• zasada zwięzłości

Istnieją ponadto:

• wiersze, w których tekst jest wiodący, ale podparty rysunkiem (np. Tytus Czyżewski, Ludwik Jerzy Kern, Harasymowicz)

• bajeczka będąca formą scenariusza filmu rysunkowego - forma w naszej literaturze wyjątkowa

Bajeczka autotematyczna

• odsłania sekret i przepis na bajkę

• aranżuje sytuację współuczestnictwa w akcie kreacji i samego odbioru

Minkiewicz i Marianowicz - przyswoili polskim dzieciom angielskie wiersze odznaczające się urodą absurdu, kalamburu, kontaminacją słów i obrazów.

Kinder-Reine; nursery rhymes.

Matka, ojciec, dziadkowie, a zwłaszcza wujowie, ciocie; potem w nurcie ludowym: niania, piastunku.

---