VIII Źródła współczesnych zróżnicowań społeczno-gospodarczych w Polsce - próba podsumowania
1. Europa - zmiany demograficzne i obyczajowe.
2.Postęp cywilizacyjny i techniczny w krajach Europy Zachodniej.
3. Ewolucja struktury społecznej w Europie.
4. Przekształcenia struktury społecznej w Polsce po II wojnie światowej.
Chłopi
Robotnicy
- Inteligencja
5. Współczesne zróżnicowania - skutek nawarstwień historycznych:
a/ pozaborowych,
b/ przesunięć terytorialnych po II wojnie
c/ systemu „realnego socjalizmu”
5.1. Planowanie a uprzemysłowienie.
5. 2. Rolnictwo a zmiany strukturalne
5.3. Zróżnicowanie demograficzne.
5.4. Urbanizacja.
6. Bilans zamknięcia.
Literatura:
W. Mędrzecki, Sz. Rudnicki, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie w XX wieku, Warszawa 2003.
R. Wapiński, Polska na styku narodów i kultur. W kręgu przeobrażeń narodowościowych i cywilizacyjnych w XIX i XX wieku, Gdańsk 2002.
Historia życia prywatnego. Od I wojny światowej do naszych czasów, t V, Ossolineum 2000, rozdz. Rodzina i jednostka, s. 64-161.
G. Węcłowicz, Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski, PWN Warszawa 2002
H. Domański, Zmierzch inteligencji?, „Gazeta Wyborcza” 8-9 I 2005
VIII Źródła współczesnych zróżnicowań społeczno-gospodarczych w Polsce - próba podsumownia
Europa - zmiany demograficzne i obyczajowe.
Po wojnie: postępował proces urbanizacji np. w ZSRR przybyło aż 17 miast ponadmilionowych, wolniej w Europie Zachodniej (w niektórych krajach urbanizacja osiągnęła kres możliwości). Pod względem stopnia zurbanizowania mierzonego odsetkiem ludności wiejskiej kraje peryferyjne zbliżyły się do zachodnich (ważnym miernikiem jakość życia).
Wystąpiło typowe zjawisko kompensacji wojennego spadku urodzeń. Później stopniowy spadek przyrostu, aż do tzw. drugiego przejścia demograficznego - drastyczny spadek l. urodzeń i zawieranych małżeństw (na Zachodzie zjawisko pojawia się w drugiej połowie lat 60., w l 70. w Skandynawii 30 % młodych żyło w związkach nieformalnych), starzenie się społeczeństw.
Zmiana modelu rodziny (demokratyzacja, emancypacja dzieci, „jednoosobowe gospodarstwa rodzinne” w wielkich miastach zachodnich sięgają 30%).
Odsetek urodzeń pozamałżeńskich wśród ogółu urodzeń
Kraj |
1965 |
1970 |
1980 |
1990 |
RFN Austria Dania Francja W. Brytania Szwecja |
4,7 11,4 9,5 5,9 7,3 11,3 |
5,5 12,8 11,0 6,8 8,0 18,4 |
7,1 17,8 33,2 11,4 11,5 39,7 |
10,2 23,6 46,1 28,2 27,9 51,8 |
Ludność Europy po 1945 roku
Rok |
Ludność w mln |
Rok |
Ludność w mln |
1950 1960 1970 |
549 605 657 |
1980 1990 1997 |
693 722 729 |
Źródło: Żarnowski, Społeczeństwa XX wieku, s. 84
Ludność krajów zachodniej Europy 1950-1996
Kraje |
1950 |
1980 |
1996 |
|||
|
W tys. |
Ludność miejska w % |
W tys. |
Ludność miejska w % |
W tys. |
Ludność miejska w % |
Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia RFN Norwegia Portugalia Szwajcaria Szwecja W.Brytania Włochy |
6935 8639 4271 4009 41 736 7570 27 868 10 114 47 847 3265 8410 4694 7050 50 330 46 769 |
49,2 62,7 - 37,8 55,9 36,8 37,0 54,6 71,1 32,2 - 36,5 47,5 80,3 - |
7549 9847 5123 4780 53 880 9643 37 542 14 144 61 540 4086 9766 6319 8310 56 330 56 434 |
55,1 72,4 83,9 59,8 73,4 58,0 - - 85,5 70,7 29,7 57,1 83,1 91,5 - |
8106 10 159 5262 5124 58 375 10 475 39 270 15 517 81 912* 4381 9808 7074 8843 58 144 57 399 |
64,6 96,5 85,1 64,6 74,0 63,5 64,1 60,5 85,3 73,9 48,2 68,0 83,4 89,3 66,8 |
Źródło: J. Żarnowski, Społeczeństwa..., s. 87
Ludność krajów socjalistycznych 1950-1989
Kraje |
1950 |
1988 |
||
|
W tys. |
Miejska w % |
W tys. |
Miejska w % |
Albania Bułgaria Czechosł. Jugosławia NRD Polska Rumunia Węgry ZSRR |
1219 7251 12 389 16 346 18 388 24 824 16 311 9338 180 075 |
- 27,5 51,5 16,2 70,9 43,5 24,7 37,7 40,2 |
2620 8990 15 639 23 690 16 630 37 963 23 150 10 578 288 789 |
- 67,0 75,6 46,5 76,8 61,2 50,6 59,5 66,4 |
Źródło: J. Żarnowski, Społeczeństwa XX wieku, s.133
Odsetek urodzeń pozamałżeńskich wśród ogółu urodzeń
Kraj |
1965 |
1970 |
1980 |
1990 |
RFN Austria Dania Francja W. Brytania Szwecja |
4,7 11,4 9,5 5,9 7,3 11,3 |
5,5 12,8 11,0 6,8 8,0 18,4 |
7,1 17,8 33,2 11,4 11,5 39,7 |
10,2 23,6 46,1 28,2 27,9 51,8 |
2.Postęp cywilizacyjny i techniczny w krajach Europy Zachodniej
Zmiany po II wojnie:
ugruntowanie demokracji parlamentarnej i marginalizacja nurtów antydemokratycznych ( budowa „państwa dobrobytu” welfare state)
zmiana charakteru państw narodowych jako skutek obecności USA i procesów integracyjnych
utrata zdobytej w XIX w. pozycji Europy w świecie,
inwazja kultury amerykańskiej,
bezprecedensowy wzrost gospodarczy,
zmiana struktury rodziny
W życiu społecznym nastąpiła dalsza demokratyzacja i egalitaryzacja poprzez:
powszechność dostępu do mieszkań i podniesienie standardu (w W. Brytanii w l. 1945- 51 zbudowano 1,25 mln nowych domów, a RFN w 1965 r. 52% rodzin robotniczych mieszkało w domach zbudowanych po 1948 roku)
masowa motoryzacja ( w Wielkiej Brytanii w l. 1945-1971 l. samochodów wzrosła z 1,5 mln do 12 mln)
upowszechnienie telewizji (kolorowa 1967 r.)
Nastąpiła uniformizacja społeczno-kulturowa.
3. Ewolucja struktury społecznej w Europie
Zwrot w ewolucji społeczeństw rozwiniętych. Przekształcenie społeczeństwa industrialnego w postindustrialne. Od rewolucji przemysłowej sektor przemysłowy wypierał rolniczy, teraz - przesunięcie do sektora usług. Od lat 80. pracownicy umysłowi zaczynają dominować liczebnie nad pracownikami fizycznymi. Po raz pierwszy w historii stratyfikacja społeczna przybiera kształt rombu, a nie jak dotąd piramidy.
Współczesne społeczeństwa zachodnie cechuje:
spadek liczebności chłopów i rob. rolnych
spadek liczebności robotników
wzrost liczebny miejskich klas średnich (middle class)
wzrost liczebny pracowników umysłowych (urzędników, menadżerów, specjalistów).
W badaniach w Niemczech w 1994 r. 55% społeczeństwa zachodnioniemickiego deklarowało przynależność do klasy średniej (w tym 40% robotników wykwalifikowanych, 77% urzędników średniego i niższego szczebla), gdy w dawnej NRD - tylko 39% deklarowało przynależność do klasy średniej, a aż 57% zaliczyło się do klasy robotniczej, wśród robotników prawie nikt nie deklarował się jako członek klasy średniej.
Podział ludności czynnej zawodowo według sektorów w rozwiniętych krajach europejskich (w odsetkach)
Rok |
Sektor I: rolnictwo |
Sektor II: przemysł |
Sektor III: Usługi |
1910 1930 1950 1960 1970 1980 1990 1995 |
42,6 34,5 27,5 19,1 11,4 7,6 5,3 5,0 |
30,8 31,3 34,8 36,7 37,9 34,5 30,1 28,0 |
26,6 34,2 37,7 44,2 50,7 57,9 64,8 67,0 |
Struktura ludności aktywnej zawodowo w niektórych państwach europejskich w okresie międzywojennym
Kraj |
Rok |
W odsetkach ogółu zatrudnionych |
||
|
|
Zatrudnieni poza rolnictwem |
Zatrudnieni w rolnictwie |
Utrzymujący się bez pracy |
Anglia Francja Niemcy Szwajcaria Holandia Szwecja Norwegia Dania Włochy Węgry Grecja Finlandia Estonia Polska Bułgaria ZSRR |
1931 1931 1933 1930 1930 1930 1930 1930 1931 1930 1928 1930 1934 1931 1926 1926 |
87,3 62,1 60,2 71,8 79,4 58,1 56,1 57,8 43,6 44,5 41,1 33,2 31,0 32,4 18,8 14,6 |
5,2 34,5 24,5 19,6 20,6 32,2 30,7 27,1 39,2 49,7 53,7 60,6 63,0 64,9 80,0 83,2 |
7,5 3,4 15,3 8,6 - 9,7 13,2 15,1 17,2 5,8 5,2 6,2 6,0 2,7 1,2 2,2 |
4. Przekształcenia struktury społecznej w Polsce po II wojnie światowej
W peryferyjnych krajach Europy Środkowowschodniej powojenna industrializacja była koniecznością umożliwiającą postęp, ale była skażona „grzechem pierworodnym” - stanowiła kopię industrializacji w Europie Zachodniej, przy innym już zupełnie poziomie technologii. Stratyfikacja społeczna była odzwierciedleniem tych przemian.
Kraje demokracji ludowej zaawansowane w rozwoju gospodarczym były o 15-20 lat w rozwoju gospodarczym wobec Zachodu, a pozostałe w tym Polska o około pół wieku. Przeobraziły się w przemysłowo-agrarne, gdy Zachód wszedł w fazę postindustrialną.
Chłopi
Warstwa chłopska, którą cechowały znaczne odrębności w stosunku do reszty społeczeństwa była istotnym elementem spadku po społeczeństwie przedkapitalistycznym. W Polsce jednak w przeciwieństwie do analogicznych struktur społecznych (np. Hiszpania) niemal nie nastąpiło przekształcenie chłopów w producentów rolnych (częściowo w l. 70.).
Podstawowe wyznaczniki „chłopskości”
świadomość odrębności społecznej i kulturowej
chłopskie gospodarstwo rodzinne
społeczność wiejska jako autonomiczna struktura społeczna.
Czynniki dezintegrujące:
migracje
reforma (tzw. parcelanci)
awans zawodowy (exodus do miast)
nowa kategoria chłopo-robotników
utrata atrakcyjności kultury i etosu chłopskiego.
Okres PRL utrwalił konserwatywny, ekstensywny model gospodarki chłopskiej (brak poczucia trwałości gospodarstw rodzinnych, niski poziom cen, dostawy przymusowe, ograniczony system kredytowy). W 1957 r. dochody z rolnictwa stanowiły 40% dochodów zatrudnionego w gospodarce uspołecznionej).
Istotne zmiany zapoczątkował okres E. Gierka. W 1971 zniesiono dostawy obowiązkowe, uruchomiono kredyty inwestycyjne, od 1972 r. rodziny rolników objęto bezpłatną służbą zdrowia, w 1977 r. przyznano prawo do świadczeń emerytalno-rentowych, a w 1982 r. konstytucyjne gwarancje własności chłopskiej oraz ustawowe gwarancje wyrównania poziomu dochodów rolników z sektorem pozarolniczym. Miało to sprzyjać tworzeniu gospodarstw farmerskich. Konsekwencją tych uregulowań był wzrost udziału gospodarstw rodzinnych w całkowitej powierzchni użytków rolnych z - 69 % w 1980 r. do 72 w 1989r.
Zmniejszył się dystans cywilizacyjny między wsią i miastem. Jeśli przyjąć dochody w gospodarstwie chłopskim w 1970 r. za 100 - to w 1981 wynosiły 409.
Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosiła: 1950 - 5, 57 ha, 1960 - 5, 20 ha, 1970 - 5,43 ha, 1980 - 5,36 ha, 1990 - 6,3 ha, 1995 - 6,7ha.
Zmianom uległa ilość osób zatrudnionych w rolnictwie:
1970 - 4,6 mln, 1980 - 3,9, 1988 - 3,1(26%) a w 1996 - wzrosła - 3,7.
Stałą tendencją był odpływ ludności do pozarolniczych działów. O ile w 1950 r. jeszcze 70% mieszkańców wsi utrzymywało się z rolnictwa, to w 1990 tylko 1/3.
W pierwszych latach powojennych stałe były tendencje do podtrzymania klasycznych wzorców kultury chłopskiej, później na skutek czynników dezintegracyjnych kultura chłopska została pozbawiona społecznego zaplecza. Wieś utraciła autonomię kulturową. Od przełomu lat 50/60 ukształtował się nowy model kultury wsi polskiej:
uznanie systemowej wyższości kultury miejskiej (bagaż kultury chłopskiej raczej należy przezwyciężać, niż go kultywować)
wewnętrzne zróżnicowanie systemu społeczno-kulturowego analogicznie do kultury miejskiej
przyjęcie za własny ogólnonarodowego kanonu kultury
podporządkowanie się wzorcom kultury miejskiej i masowej i dążenie do ich realizacji w warunkach życia wiejskiego.
Nie należy jednak zapominać o utrzymującym się nadal znacznym zróżnicowaniu.
Robotnicy
W okresie międzywojennym klasa robotnicza stawała się coraz liczniejsza i w cała ludność robotnicza w szerokim znaczeniu w końcu lat 30. stanowiła około 30% ogółu ( do 10 mln). Rosła głównie l. robotników drobnego przemysłu i rzemiosła (tylko 25% zatrudnionych było w przemyśle ciężkim).
Po wojnie klasa robotnicza stała się kategorią centralną.
W okresie planu 6-letniego (1949-55/56) wzrosła liczebność klasy robotniczej o 40%. Rozpoczęto budowę lub rozbudowę ponad 1000 obiektów, m.in. huty w Nowej Hucie, Częstochowie; fabryki samochodów w Lublinie, Jelczu, Warszawie; maszyn żniwnych w Płocku i Poznaniu; huty miedzi w Legnicy i aluminium w Skawinie, zakłady bawełniane w Piotrkowie Trybunalskim, Zambrowie i Białymstoku. Rosła liczba zatrudnionych w przemyśle ciężkim, którzy stanowili 70% ogółu robotników. W latach 1949 - 1955 zatrudniono około 2,5 mln nowych pracowników, z rolnictwa odeszło około i mln. Około milon kobiet znalazło zatrudnienie, w znacznej mierze w przemyśle.
Wzrosła więź ze wsią, bywało, że 100% nowych robotników stanowili wczorajsi chłopi. Wzrosło znaczenie klasy robotniczej, która faktycznie stawała się siłą przewodnią, co potwierdziły wydarzenia w 1956, 1970, 1976 i 1980 r.
Zanikły natomiast zalążki kultury robotniczej widoczne jeszcze w okresie międzywojennym (znaczny wzrost liczebny robotników o rodowodzie chłopskim przekreślił ciągłość tradycji).
W latach 70. zmniejszył się dopływ ludności wiejskiej do klasy robotniczej. Rosło nowe pokolenie urodzone już w mieście. Najwięcej pracowników fizycznych było w latach 1977-79 robotnicy stanowili prawie połowę czynnych zawodowo (46,6%). Byli też coraz lepiej wykształceni. W latach 1970-78 średnio o 1 klasę z 7,3 do 8,1 klas.
Ale położenie robotników pogarszało się. W 1975 r. tylko 16% robotników oczekiwało na mieszkania ponad 5 lat, a w 1980 - już 75%.
Po 1989 r. klasa robotnicza wkraczała w nową epokę, niezadowolona z istniejących dotąd warunków, ale też nieufna wobec nowego.
W latach 90. liczba robotników nie uległa zasadniczo zmianie, ale pojawiło się nowe, dotąd nieznane zjawisko - bezrobocie. Skutki gospodarki rynkowej odczuli także robotnicy. Płace realne w 1996 roku były wciąż poziomu z 1985 roku, choć w 1994 roku zaczęły wzrastać. Badania pokazują, że znaczna cz. robotników prezentuje postawę niechętną wobec reform społecznych po 1989 roku. Nowa „Solidarność” ma charakter prawicowy o orientacji narodowo-katolickiej, a lewica - z zasady orientująca się na robotników nie ma nowych propozycji do zaoferowania.
Inteligencja
Nie występuje jako warstwa w każdym społeczeństwie. Na ogół tam, gdzie wcześnie rozwinął się kapitalizm, a burżuazja była silna, także pod względem kulturowym - zawody inteligenckie pozostały na ogół zintegrowane w obrębie klasy średniej (Francja, Anglia, Niemcy).
W Polsce inteligencja odgrywała rolę szczególną w XIX i XX w. Tutaj mieszczaństwo było słabe i często obce etnicznie. Inteligencja w dużym stopniu ukształtowała kanon kultury narodowej odwołującej się do symboliki patriotycznej. W XX międzywojennym inteligencja osiągnęła apogeum swoich wpływów. Stanowiła przed wybuchem wojny około 5% całej ludności. W rezultacie wojny inteligencja poniosła ogromne straty. Po wojnie - przechodziła głębokie przeobrażenia (inteligencja „stara” i „nowa”). Np. system kursów przygotowawczych na wyższe uczelnie, gdzie w ciągu 6 miesięcy kandydat miał uzupełnić 4-letnie gimnazjum. Nowa inteligencja miała często chłopskie i robotnicze korzenie. Pojawić się zaczął nowy typ „pracownika umysłowego” bez wykształcenia.
Już w 1956 roku pracownicy umysłowi stanowili 1/3 pracowników najemnych i było ich 2,1 mln w porównaniu z około 800 tys. w 1938/39. W latach 1945-1962 około 300 tys. absolwentów opuściło uczelnie, w tym 55% pochodziło z rodzin chłopskich i robotniczych. Jednak większość młodej inteligencji asymilowało się raczej do „starej” niż tworzyło „inteligencję ludową”. (Rola inteligencji w działaniach opozycyjnych). Stale rosła liczba osób z wyższym wykształceniem.
W latach 1958- 1970 liczba pracowników umysłowych wzrosła do 4 mln..
W latach 70., w ramach ogólnej petryfikacji struktur społecznych proces dopływu do tej warstwy ze środowisk robotniczo-chłopskich został zahamowany. Inteligencja - stała się kategorią masową.
W 1988 r. w Polsce było już 1,8 mln ludzi z wyższym wykształceniem tj. 6,5% dorosłej ludności
(w 1970 2,1%). Tak liczna grupa inteligencji „wyższej” nie przejawiała powszechnie chęci uczestnictwa w kulturze wyższej. Raczej integrowała się z pozostałymi pracownikami umysłowymi.
Po przełomie 1989 r. nastąpił trudny okres adaptacji do gospodarki rynkowej. Dla znacznej części oznaczało to pogorszenie warunków materialnych. Ale także nastąpił proces „usamodzielniania” się, pracy na własny rachunek. Powstały więzi na styku przedsiębiorcy - „specjaliści” , „eksperci”.
W ten sposób wiekowe marzenia o powstaniu polskiej klasy średniej weszły w fazę realizacji. Oznaczałoby to koniec inteligencji w dotychczasowym znaczeniu. Czy tak się stanie?
Edukacja według szczebli kształcenia w latach szkolnych 1946/47 - 2000/01 (w tys.)
Szkolnictwo |
1946/47 |
1950/51 |
1960/61 |
1970/71 |
1980/81 |
1990/91 |
2000/01 |
Średnie ogólnokształcące |
271,6 |
249,6 |
337,6 |
537,5 |
415,0 |
415,0 |
924,2 |
Niepełne średnie zawodowe |
154,5 |
355,8 |
389,7 |
878,5 |
770,0 |
770,0 |
|
Średnie zawodowe |
101,4 |
278,9 |
337,5 |
738,1 |
909,0 |
909,0 |
1527,9* |
Policealne |
X |
X |
37,7 |
67,1 |
135,5 |
135,5 |
200,1 |
Wyższe |
86,5 |
125,1 |
165,7 |
330,8 |
453,7 |
453,7 |
1 584,8 |
* łącznie ze szkołami zasadniczymi
Źródło: Historia Polski w liczbach..., s.516, Warszawa 2002
5. Współczesne zróżnicowania - skutek nawarstwień historycznych:
a/ pozaborowych,
b/ przesunięć terytorialnych po II wojnie
c/ systemu „realnego socjalizmu”
System „realnego socjalizmu” to jak twierdzą niektórzy badacze „kiepskiej jakości zamrażarka” w której znalazły się wszystkie społeczeństwa Europy Środkowowschodniej. Skutki owego „zamrożenia” przenoszą się społeczeństwa po 1989 roku, a uwarunkowane są przede wszystkim wcześniejszym rozwojem tych społeczeństw.
5.1. Planowanie a uprzemysłowienie.
Polska podobnie jak inne państwa bloku radzieckiego wybrała model rozwoju przemysłu ciężkiego jako drogę do nadrobienia zapóźnienia gospodarczego. Plan 6-letni (1950-55) zakładał forsowne uprzemysłowienie (równomierne), 1000 nowych fabryk (kilkaset na obszarach zapóźnionych). Zimna wojna - pokrzyżowała te plany (zarzucono 470 projektów).
Pierwsza faza forsownego uprzemysłowienia (1950-70) fundamentalne zmiany strukturalne w całym kraju. W 1950 r. 77% prod. przemysłowej pochodziło z D. i G. Śląska, częstochowskiego, krakowskiego, łódzkiego, 5,2% - warszawskiego i 6,3% poznańskiego (odwrócona litera T).
W 1970 r. udział (katowickiego, wrocławskiego i łódzkiego) spadł do 36,4%. Zamiast litery T - trójkąt z podstawą na południu i wierzchołkiem na północy. Ale nadal w promieniu 300 km wokół Katowic skoncentrowana była większość produkcji przemysłowej. Powstały nowe działy wytwórczości, takie jak przemysł stoczniowy, samochodowy i tworzyw sztucznych. Najważniejszą zmianą strukturalną było radykalne zwiększenie udziału przemysłu elektromaszynowego do 15% i 23% zatrudnionych. Wzrost gospodarczy dokonał się głównie dzięki zwiększeniu zatrudnienia (o 52%), wydajność pracy wzrosła zaledwie o 5%
Plan 1956-1960 był, obok planu 3-letniego, najlepszym planem średniookresowym po wojnie. Udało się złagodzić dysproporcje i poprawić poziom życia (płace realne wzrosły o 29%). W drugiej połowie lat 60. pojawiły się na mapie gospodarczej Polski nowe okręgi przemysłowe: tarnobrzeski (siarka), płocki (kombinat petrochemiczny), puławski (zakłady nawozów sztucznych), legnicko-głogowski (miedź), koniński (kopalnia węgla brunatnego, elektrownie w Adamowie i Pątnowie). W grupie krajów socjalistycznych lepsze wskaźniki miała NRD i Czechosłowacja, a także w niektórych wypadkach ZSRR. Tylko w produkcji węgla Polska zajmowała I miejsce w świecie i wyznaczała w tym zakresie postęp techniczny.
Jednym z najpoważniejszych grzechów polskiej gospodarki była wadliwa struktura: dominował przemysł ciężki (tzw. jałowy wzrost gospodarczy, produkcja dla produkcji, a nie dla konsumentów).
W tym czasie na Zachodzie istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego był postęp w integracji ekonomicznej. W 1957 r. został podpisany w Rzymie układ powołujący Europejską Wspólnotę Gospodarczą skupiającą: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy.
Druga faza uprzemysłowienia lata 70. w Polsce. Inwestycje poza regionami przemysłowymi (idea wyrównywania różnic, polityka prokonsumpcyjna, transfer nowych technologii poprzez kredyty zagraniczne). Lata 1971-1975 to okres najbardziej dynamicznego rozwoju gospodarki. Produkcja przemysłowa wzrosła o 52,5%. Najszybciej rozwijał się przemysł elektromaszynowy i chemiczny. Postęp w dziedzinie motoryzacji (Fiat 126p). Zakupiono 370 licencji, gdy w latach 1946-1970 - 218. Budowa: huty „Katowice”, Portu Północnego, rafinerii ropy w Gdańsku, inwestycje drogowe. Dynamika dochodu narodowego wynosiła 9,8% rocznie.
W ramach RWPG - program kompleksowej integracji gospodarczej (tworzenie wspólnych inwestycji gazociągi, ropociągi, systemy energetyczne - mierne efekty, tkwiły w nieefektywnym systemie; przykładowo: zużycie tzw. paliwa umownego na 1000d $ produktu krajowego w 12 państwach EWG wynosiło średnio 570 kg, a w Europie Wschodniej - 1340 kg).
Na Zachodzie, lata 70. - kryzys energetyczny (wzrosło bezrobocie, spadły inwestycje). Keynesowskie metody pobudzania koniunktury poprzez rozszerzenie strumieni kredytu i pieniądza zawiodły. Do gospodarki powróciły twarde prawa rynku, rozpoczął się proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, likwidacji nierentownych zakładów, ograniczanie programów socjalnych. Na ekonomikę wywierał wpływ poglądy zwolenników leseferyzmu - Friedrich von Hayek i Milton Friedman. Symbolem nowej polityki ekonomicznej była Margaret Thatcher. W wyniku szerokiego zastosowania mikroelektroniki b. szybko rozwijał się obrót usługami. W eksporcie USA na usługi przypadało 50%, Wielkiej Brytanii - 46%. Kraje socjalistyczne nie podążały za przeobrażeniami w handlu międzynarodowym (opóźnienia technologiczne, w eksporcie nadal dominowały surowce i żywność)
Druga połowa lat 70. - pułapka zadłużenia. Naruszona równowaga gospodarcza (przeinwestowanie). Zjawisko nadmiernej koncentracji produkcji w dużych zakładach (nadmierne zużycie surowców, materiałów i energii). Krążyły dowcipy, że gdyby gospodarkę socjalistyczną przenieść na pustynię, to wkrótce brakłoby piasku.
Poziom uprzemysłowienia (zatrudnieni w przemyśle na 1000 osób). 1946 - 61, 1988 - 130. Udział przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego - 1949 - 31%, 1980 - 50,2%.
Polska w okresie powojennym stała się krajem przemysłowym - o jednym z wyższych w Europie - tempie uprzemysłowienia. Narastała luka technologiczna wobec Zachodu.
Negatywną cechą intensywnej industrializacji, opóźnienie industrializacji, degradacja środowiska.
Struktura geograficzna eksportu i importu Polski w latach 1955-1980 (w %)
Kierunek |
1955 |
1960 |
1965 |
1970 |
1975 |
1980 |
Eksport |
||||||
Kraje socjalistyczne w tym ZSRR Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się |
62,9
30,5 30,4
6,7 |
62,6
29,4 29,9
7,5 |
63,2
35,1 35,1
8,1 |
63,9
35,3 35,3
7,7 |
59,9
b.d 40,1
b.d. |
55,9
b.d. 44,1
b.d. |
Import |
||||||
Kraje socjalistyczne w tym ZSRR Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się |
64,9
33,7
26,5
8,6 |
63,5
31,2
29,7
6,8 |
66,1
31,1
24,5
9,4 |
68,6
37,7
25,8
5,6 |
45,8
b.d.
54,2
b.d. |
55,6
b.d.
44,4
b.d. |
Źródło: J. Szkodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski..., s.450, 481.
5. 2. Rolnictwo a zmiany strukturalne
Rolnictwo w PRL zachowało wprawdzie prywatny charakter, ale pozostało nieprzystosowane do gospodarki rynkowej. W większości zachowało archaiczny charakter. Opór przeciw kolektywizacji wynikał z podobnych przesłanek jak motywacje Ślimakowej z „Placówki” Prusa, ziemia traktowana była jako wartość sama w sobie, a nie przedsiębiorstwo rolne.
Zatrudnienie w rolnictwie malało systematycznie 1950 - 53,6%, 1960 - 43,3%, 1970 - 29,9%, 1980 - 25,8%. Udział rolnictwa w wytwarzaniu dochodu narodowego 1947 - 57%, 1998 - 5%.
Nadal obszary opóźnione w rozwoju to: kieleckie, rzeszowskie, krakowskie (południe), lubelskie, mazowieckie. Kolektywizacja - nie przyniosła pozytywnych rezultatów (przewaga czynników politycznych, oderwanie od rachunku ekonomicznego).
Problemem polskiego rolnictwa była niska wydajność i ekstensywny charakter. Przeciętne plony czterech zbóż należały do najniższych w Europie.
W 1970 roku w Polsce zbierano z jednego hektara 20,2 q, w Czechosłowacji 26,6q, NRD - 30,2 q, RFN - 34,9 q, Danii - 38,3 q, Hiszpanii - 13,1q. W latach 60. poziom produkcji zbóż obniżył się do poziomu przedwojennego.
W 1970 r. jeden ciągnik w rolnictwie przypadał na 71 ha, w Holandii - 5,6 ha, w RFN - 6 ha, NRD - 32 ha, Czechosłowacji - 39 ha.
Podobnie było ze stosowaniem nawozów sztucznych.
W 1970 r. w Polsce na 1 ha użytków przypadało 160 kg, Czechosłowacji - 230 kg, NRD - 320 kg, RFN - 380 kg, Hiszpanii - 54 kg.
W Polsce w latach 70. gospodarstwa wielkości 7-15 ha stanowiły 44%, a gospodarstwa 2-7 ha 36%. Dla porównania, w EWG przeciętne gospodarstwo posiadało powierzchnię 15 ha.
Jednocześnie nastąpiła elektryfikacja wsi.
W 1955 r. z energii elektrycznej korzystało 33,6% gospodarstwa rolnych, a w 1970 - 90,8%
W latach 70. nastąpiły zmiany z sektorze rolniczym w kierunku gospodarki towarowej. Po początkowych sukcesach - w latach 1971-74 produkcja rolna wzrosła w niespotykanym tempie o 20,4% - nastąpiło gwałtowne załamanie. Zaciążyły wyniki gospodarstwach uspołecznionych - w PGR i kółkach rolniczych. W 1979 r. produkcja czysta całego sektora uspołecznionego wynosiła 1714 zł z ha, natomiast gospodarki chłopskiej - 13 582 zł. Produkcję czystą we wszystkich gospodarstwach uspołecznionych oszacowano na minus 10 407 zł.
5.3. Zróżnicowanie demograficzne.
Uwarunkowania krótkookresowe: II wojna, polityka państwa, zmiany sytuacji gospodarczej, nastrojów społecznych. Rozmieszczenie ludności - poza zmianami terytorialnymi, przemieszczenia ze wsi do miast (miały charakter regionalny - przenoszenie się do najbliższego miasta) oraz międzyregionalne - aglomeracja warszawska, Trójmiasto i Górny Śląsk. W latach 50. - silny odpływ ludności wiejskiej (nie spadła gęstość zaludnienia, ze wzgl. na wysoki przyrost ludności). Zjawisko wyludniania wsi - odnotowywane w latach 60., 70. i 80. pokazują przestrzenne rozszerzanie się zjawiska.
W 1966 r. liczba ludności miejskiej przekroczyła l. ludności wiejskiej.
Ludność Polski na podstawie spisów 1946 -1995
Daty spisów |
Ludność ogółem |
Ludność wiejska |
Ludność miejska |
|||
|
W tys. |
Na 1 km2 |
W tys. |
W % ogółem |
W tys. |
W % ogółem |
14 II 1946....... 3 XII 1950......... 6 XII 1960........ 8 XII 1970....... 7 XII 1978........ 7 XII 1988....... 17 V 1995.......
|
23 930*
25 008
29 776
32 642
35 061
37 879
38 620 |
77
80
95
104
112
121
124 |
16 109
15 009
15 200
15 578
14 911
14 704
14 843 |
68,2
61,0
51,7
47,7
42,5
38,8
38,4 |
7 517
9 605
14 206
17 064
20 150
23 175
23 777
|
31,8
39,0
48,3
52,3
57,5
61,2
61,6 |
Źródło: Historia Polski w liczbach..., s. 369
Struktura wieku i płci (pochodne poziomu płodności, umieralności i migracji). Niże i wyże demograficzne odzwierciedlają skutki wojen (deficyt spowodowany stratami wojennymi) i spadek urodzeń w l. 60. Wzrost urodzeń w l. 50 i 70. Zmiany w strukturze wieku.
Ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1946-2000
Lata |
Małżeń- Stwa |
Urodzenia |
Zgony |
Przyrost naturalny |
Małżeń-stwa |
Zgony |
Przyrost naturalny |
|
W tysiącach na 1000 ludności |
||||||
1946*...... 1950...... 1960...... 1970..... 1980..... 1990.... 2000.....
|
281,9 267,1 244,2 280,3 307,4 255,4 211,2 |
622,5 763,1 669,5 547,8 695,8 547,7 378,3
|
241,8 288,7 224,2 268,6 353,2 390,3 368,0 |
380,7 474,4 445,3 279,2 342,6 157,4 10,3 |
11,9 10,8 8,2 8,5 8,6 6,7 5,5 |
10,2 11,6 7,6 8,3 9,9 10,2 9,5 |
16,0 19,1 15,0 8,5 9,6 4,1 0,3 |
* dane szacunkowe
Źródło: Historia Polski w liczbach...., s. 380
5. 4. Urbanizacja.
Zjawisko charakterystyczne dla XX w. związane z uprzemysłowieniem. Specyfika polska - wyjątkowo długie utrzymywanie się ziemiańsko-wiejskiego charakteru kultury, aż do pierwszych dziesięcioleci XX w. Sarmacki typ kultury potęgował odrębność cywilizacyjną Polski na tle Europy. Dwudziestolecie międzywojenne generalnie nie zmieniło wiejskiego charakteru Polski.
Radykalna zmiana po II wojnie. Urbanizacja powiązana z uprzemysłowieniem różniła się od urbanizacji na Zachodzie (miasta powstawały „od razu” np. Tychy). Tzw. miasta socjalistyczne (dominacja tzw. zawodów produkcyjnych, skupiska ludności o wymieszanej strukturze społecznej, narzucenie organizacji życia społecznego wokół miejsca pracy).
4. Bilans zamknięcia
- Polska wkraczała w wiek XX bez własnego państwa, w XXI wiek
wkracza jako państwo w pełni suwerenne, co można uznać za
najważniejszy element bilansu zamknięcia.
Polska jest krajem o nowym kształcie (utrata ziem wschodnich), odejście od „dogmatu” powrotu do granic przedrozbiorowych,
Polska - z jednej strony uczestniczyła we wszystkich procesach cywilizacyjnych i kulturowych, które po II wojnie ogarnęły prawie cały świat (m.in. telewizja, mechanizacja sprzętu domowego, motoryzacja, rozwój lecznictwa, urbanizacja, edukacja, wzrost roli nauki, wzbogacenie form życia kulturalnego i artystycznego etc. W 1989 r. na 100 gospodarstw przypadało 31 samochodów, tj dwa razy mniej niż w krajach zachodnich, a aparatów telefonicznych 130 na 1000 mieszkańców, gdy na Zachodzie 500-600, niska jakość), z drugiej strony - poprzez wtłoczenie w nieefektywny system gospodarczy, w którym rządziły nie prawa rynkowe tylko decyzje polityczne, podlegała stopniowej degradacji cywilizacyjnej, w której rósł dystans wobec krajów zachodnich.
Wystarczy porównać osiągnięcia peryferyjnych państw zachodnich takich jak: Hiszpania, Portugalia, Grecja czy Włochy. W 1989 r. polski produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca był niższy w porównaniu z Włochami 8-krotnie, Hiszpanią - 5-krotnie, Grecją - 3-krotnie oraz Portugalią - 2,5 krotnie. Finlandia - pomnożyła swój produkt 12-krotnie. Wielkość polskiego produktu krajowego brutto sytuował Polskę w grupie średnio rozwiniętych krajów trzeciego świata takich jak: Meksyk, Malezja, Tunezja czy Syria. Polska zwiększyła swój dystans do państw rozwiniętych o 10-15 lat. Co więcej straciła wobec dynamicznie rozwijających się krajów Azji.
Należy jednakże pamiętać, że Polska nawet w okresie międzywojennym była państwem o słabych wpływach cywilizacji zachodnioeuropejskiej, a po wojnie większość Polaków wywodziła się z ziem, gdzie to oddziaływanie było ograniczone. Nadrabianie wiekowych opóźnień, jak wskazuje przykład Włoch jest trudne. W kiepskiej jakości zamrażarce jaką był system „realnego socjalizmu” znalazło się agrarne, w małym stopniu objęte procesami modernizacyjnymi społeczeństwo polskie. Ale jak pokazują przykłady peryferyjnych państw Europy Zachodniej przezwyciężanie zapóźnień cywilizacyjnych jest możliwe i przynosi pozytywne efekty.
13