CZ. I
Od założenia do schyłku XVIII w. (Krzysztof Stopka)
Tendencje narzucające potrzebę założenia Uniwersytetu:
przyjęcie chrześcijaństwa w X w. włączyło Polskę do zachodnio-europejskiego kręgu kulturowego - > potrzeba kształcenia duchowieństwa
urbanizacja (XI w. - Europa Zachodnia, Polska dopiero XIII w.) - dźwignia kultury, rozwój gospodarki, nowe miasta i wsie i rozwój szkolnictwa, nie tylko już edukacja duchowieństwa, ale i synów mieszczańskich, aspirujących do stanowisk kościelnych i państwowych - > potrzeba wydawania aktów prawnych na piśmie, ze względu na wartość dowodową
wzrost ilości dziedzin życia społecznego, w których wykształceni ludzie byli niezbędni, przede wszystkim prawnicy (ingerencja prawa kanonicznego w życie świeckich, zatargi z duchowieństwem - > potrzeba doradców obeznanych z zasadami i procedurami prawa), ukończenie prawa umożliwiało szybką karierę
= > Kazimierz Wielkie chce utworzyć własny uniwersytet
Przebieg:
1362 - wysłanie poselstwa do Awinionu - obediencja u papieża Urbana V.
początek 1363 - wysłanie prośby o utworzenie uniwersytetu w Krakowie (motywowana oddaleniem poziomu studiów generalnych Krakowa od krajów romańskich i więzieniem studentów na migracji)
06.04.1363 - przychylenie papieża do prośby króla, z kryterium sprawdzenia warunków nowo powstałego uniwersytetu. (stwierdzić czy warunki są dobre miał arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogorii ze Skotnik)
12.05.1364 - wystawienie (na życzenie papieża) przez Kazimierza Wielkiego aktu fundacyjnego zapewniającego byt materialny uczelni i określającego jej ustrój (nawiązanie do wzorów Bolonii i Padwy)
*przywileje ekonomiczne dla studentów:
- towary przywiezione przez nich lub przez rodziców - bez opłat celnych
- zakaz dla miejscowych piekarzy i młynarzy na pobieranie wyższych opłat za usługi
- odpowiednie kwatery w domach mieszczańskich (hospicja) dla studentów i pracowników (czynsz nie mógł być podwyższany samowolnie)
- usankcjonowane sądownictwo rektora nad studentami w sprawach cywilnych i lżejszych karnych (ciężkie sprawy karne - sądownictwo biskupie lub królewskie)
- wyroki orzekane wg. prawa kanonicznego, rzymskiego lub egzekwowane przez władze Krakowa
- Kazimierz Wielki wyznaczył kredytodawcę (tzw. kampsora), który miał udzielać studentom w razie potrzeby pożyczek na ulgowy procent
Uczelnia przybiera charakter prawniczy i zostają utworzone 3 wydziały:
- sztuk wyzwolonych
- medycyny,
- prawa
Król uposażył minimalną liczbę katedr, niezbędnych do podjęcia wykładów z prawa i medycyny. Rektor i profesorowie wybierani na katedry przez studentów. Rektorem nie mógł być ani doktor, ani magister, ale tylko student, lub studiujący jeszcze bakałarz. Kanclerzem uniwersytetu był kanclerz królewski, któremu król przyznał władzę potwierdzania egzaminów. Korporacja uniwersytecka miała prawo do wydawania własnych statutów.
Struktura uniwersytetu:
- jedna uczelnia łącząca prawników, medyków i artystów
- w skład korporacji wchodzili nie tylko studenci, ale i profesorowie, pisarze, sprzedawcy ksiąg, woźni rektora (bedlowie) i służba
Kazimierz ściągał cudzoziemców, chcąc płacić im odszkodowanie za obrabowanie w granicach królestwa. Poza tym propagował poprzez uniwersytet katolicyzm i kultury europejskie na Wschodzie. Spodziewał się, że dzięki środowisku uniwersyteckiemu wzrośnie gorliwość kaznodziejska, co przyczyni się do nawrócenia „schizmatyków i pogan”. Usytuowanie studium generalnego w Krakowie podnosiło rangę stolicy królewskiej. Z uniwersytetem łączy się rozwój produkcji i handlu: popyt na mieszkania, żywność i inne artykuły.
1.09.1364r - papież Urban V wystawia bullę wznoszącą uniwersytet, ale odrzucającą koncepcję powierzenia kanclerstwa uniwersyteckiego kanclerzowi króla - papież podkreśla (w liście z 13.09), że istotna jest dla niego sprawa egzaminowania i potwierdzania egzaminów uniwersyteckich, jakie w jego imieniu ma wykonywać biskup lokalnej diecezji. - > domaganie o nowy akty fundacyjny
początek 1365 - papieskie akty są w Krakowie, rozpoczyna się organizowanie uniwersytetu - brak śladów o funkcjonowaniu uniwersytetu - spięcie Kazimierza Wielkiego z kanclerzem uczelni
1367 - na czele biskupstwa krakowskiego staje współpracownik króla - FLORIAN MOKRSKI:
- nowa koncepcja uposażenia uniwersytetu: ze źródeł kościelnych
- rozpoczęcie budowy uniwersyteckiego kolegium na Kazimierzu
- studiują cudzoziemcy (Włochy, Niemcy, z państwa krzyżackiego i księstwa czeskiego)
- ukonstytuowanie się wydziału sztuk wyzwolonych
- nauczanie odbywało się na wzgórzu wawelskim - w szkole katedralnej, w jednym z domów, gdzie mieszkalni mistrzowie i studenci
1370 - umiera Kazimierz Wielki, jego następca Ludwig Andegaweński zajmuje się głównie sprawami królestwa węgierskiego. Uniwersytet upada.
Próby odnowienia uniwersytetu:
Lata 90-te XIV w. - Władysław Jagiełło wydaje polecenie w sprawie odnowienia uniwersytetu, które miał wykonać biskup krakowski Jan Radlica (występujący w roli kanclerza studium). Pomagali mu Nawój z Tęczyna (wikariusz generalny diecezji krakowskiej), Mateusz z Krakowa (teolog, prof. Uniwersytetu praskiego, współtwórca uniwersytetu w Heidelbergu) - > uruchomienie w skromnym zakresie nauczania, próba zapewnienia podstaw materialnych, starano się o uposażenie na żupach solnych - jednak dużą konkurencje zrobiło studium praskie i polskie jedynie „wegetowało”.
1396 - Król Władysław i królowa Jadwiga występują z prośbą o powołanie wydziału teologii, papież Bonifacy IX zgadza się i zostaje on utworzony 11.01.1397r. (potrzebę przywrócenia uniwersytetu uzasadniano misją chrystianizacyjną i potrzebą kształcenia kleru i nawracania chrześcijan wschodnich)
*królowa Jadwiga przeznaczyła na rozwój uniwersytetu pieniądze, szaty, klejnoty i dochody z nowego szybu solnego w Bochni.
22.07.1400r - król Władysław Jagiełło uroczyście ustanawia Collegium almae universitatis Studii Cracoviensis.
Dwa dni później - pierwszy rektor - STANISŁAW ZE SKALBMIERZA rozpoczyna wpisy do metryki.
26.07.1400 - zaingerowanie wykładów przez kanclerza - biskupa krakowskiego Piotra Wysza (dr uniwersytetu padewskiego), lekcją z DEKRETAŁÓW Grzegorza IX. Uniwersytet został odnowiony.
W tym samym dniu król wystawił nowy dokument fundacyjny „fundatio primaria”, który przejmował obszerne partie z dokumentu Kazimierza Wielkiego, opuszczając sprawy nieaktualne, ze względu na nową koncepcję uniwersytetu, dla której wzorem miał być teraz Paryż. Król nieustannie odnawiał uniwersytet, mając nadzieję, że dzięki temu polskie królestwo dorówna innym krajom - obdarza go immunitetem i prawem azylu.
Jego mieszkańcom przyznaje 100 grzywien rocznie z cła krakowskiego. Przekazał rok później prawo do beneficjów kościelnych, w stosunku do których przysługiwało mu prawo patronatu.
Fundacja Jagiełły utrzymywała się do końca XVIII w.
Rola Kazimierza Wielkiego poszła w niepamięć, ze względu na nie zrealizowanie przez niego obiecanego uposażenia. Władysław Jagiełło jako pierwszy uwiecznił swoje imię w metryce uniwersyteckiego jako fundator, dlatego krakowski uniwersytet uchodzi za działo dynastii jagiellońskiej.
OKRES STAROPOLSKI
Początkowa trudna sytuacji Polski:
- konkurencja uniwersytetów w Heidelbergu, Kolonii, Erfurcie, Würzburgu i Lipsku
- histeria antypolska, wzniecona przez propagandę zakonu krzyżackiego
Punkty zwrotne:
- zwycięstwo grunwaldzkie
- spory w uniwersytecie praskim (-> masowa migracja studentów i profesorów)
- rozwój ruchu husyckiego, w który uniwersytet praski był silnie zaangażowany -> nastroje nacjonalistyczne -> upadek międzynarodowego znaczenia
- wzrost renomy Krakowa,
- rozwój uniwersytetu stymulowany przez rozwój państwa i miasta
- utrzymywanie kontaktu z zagranicznymi ośrodkami kultury i otwarcie na nowe prądy humanistyczne - > napływ wielu humanistów zagranicznych (m.in. Filip Buonaccorosi (Kallimach), Konrad Celtis, Leonard Coxe)
Tendencje humanistyczne - ideał intelektualny: człowiek biegły w 3 językach (łacina, greka, hebrajski). W kontrze tworzy się typ szkół wyłącznie o charakterze klasycznym.
Załamanie wpływów humanizmu zbiega się ze śmiercią biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego (1535). Zostaje przerwane nauczanie greki i hebrajskiego. Tym procesom towarzyszyły postępy reformacji religijnej. Uniwersytet opowiada się po stronie tradycyjnej teologii katolickiej - > odpływ słuchaczy z innych ruchów religijnych. Katolicki uniwersytet zaczęła też zwalczać szlachta protestancka. Do tego powstanie nowych szkół humanistycznych protestanckich i jezuickich odciągało studentów.
1578 - powstanie jezuickiego uniwersytetu w Wilnie + 1594 - ufundowanie przez Jana Zamoyskiego akademii na Zamościu -> utracenie Krakowa wyłączności na nauczanie wyższe.
Dodatkowo uzyskanie przywilejów przez szlachtę i zdegradowanie pozostałych stanów zadają kolejny cios. Szlachta zapewniła sobie dostęp do wszystkich urzędów publicznych i stanowisk kościelnych miejsce na mocy urodzenia.
XVI w - walki uniwersytetu z jezuitami, którzy usiłowali otworzyć własną szkołę w Krakowie i przejąć część katedr filozofii i teologii. Punkt kulminacyjny tych zmagań:
lata dwudzieste XVII w. - ożywiona walka na pióra, potem na „kije”. (najsłynniejsze pamflety jezuickie - Jan Brożek). Walkę ostatecznie wygrywa krakowska uczelnia.
W końcu uniwersytet nie dopuszcza do utworzenia szkoły jezuickiej i sam tworzy własną sieć szkolnictwa. Dzięki temu rozwija się szkoła średnia o charakterze humanistycznym - jej pomyślny rozwój powoduje przyjęcie pod swoją opiekę podobnych szkół w różnych miastach Rzeczpospolitej. Nadzór nad nimi sprawowali tzw. PROWIZORZY.
Szkoły te nazywano koloniami akademickimi. Uniwersytetowi udało się także uzależnić od siebie Akademię Zamojską. Te posunięcia pozwoliły na odzyskanie dawnego prestiżu społecznego.
*Od XVI w. pojawia się nawiązująca do tradycji antycznych - akademia. Od tego momentu nazywa się stale uniwersytet akademią.
Kolejny moment stagnacji uniwersytetu przypada na drugą połowę XVII w. (kryzys gospodarczy, upadek miast, okupacje Krakowa, klęski żywiołowe, spory z biskupami krakowskimi i jezuitami) - zastój umysłowy i brak nowych prądów naukowych.
Mimo tego konserwatyzmu uniwersytet ciągle zostaje najpoważniejszą uczelnią w kraju.
Początek XVIII w. - katastrofa wojny północnej powoduje diametralny upadek miasta (zostaje ono tylko 10-tysięcznym miastem), a do tego dochodzą epidemie i pożary. Spada frekwencja i efektywność nauczania. Po zakończeniu wojny północnej nie ma natychmiastowej poprawy, w połowie wieku XVIII dopiero podnosi się poziom, liczba klas i profesorów. - > decentralizacja uniwersytetu. Staje się on plebejski. Ustępuje znacznie szkolnictwu zakonnemu.
Dopiero kontakty z Italią wpłynęły na korzyść uniwersytetu. Rozwój nowych idei oświecenia - racjonalizmu, empiryzmu, utylitaryzmu i poprzez nie wkroczenie na drogę reform - pozwala przezwyciężyć konserwatyzm.
!!1772 - rozpoczęcie okresu gruntownej przemiany uniwersytetu, w ramach nowego systemu szkolnego stworzonego przez KEN
struktura organizacyjna:
- fundacja królewska, dynastia patronat (jednak brak uprawnień)
- uniwersytet był również instytucją kościelną
- kontrolę nad uczelnią sprawował kanclerz - każdorazowy biskup krakowski (również mieli oni powinność zatwierdzania i reorganizowania poczynionych przez innych fundacji i drobiazgowego określania obowiązków profesorów) - ingerowali też w sprawy nauczania, mieli również prawo (wraz z rektorem) do rozgraniczania miejsc w Kolegium Królewskim i dochodów między jego mieszkańców, również potwierdzali studenckie statuty, egzaminy, udzielali licencji (pozwolenia na otrzymanie tytułów naukowych)
- autonomiczna korporacja, zarządzana przez własne, obieralne władze, ze względu na przewagę profesorów teologii i prawa - > charakter oligarchiczny
- ważniejsze sprawy rozstrzygało zgromadzenie całego uniwersytetu - tzw. KONWOKACJA GENERALNA - obejmująca tylko profesorów dotowanych.
do tego były jeszcze konwokacje wydziałów i kolegiów o zbliżonych kompetencjach.
podczas konwekcji ogłaszano statuty ogólnouniwersyteckie i wydziałowe, które później odczytywano wobec zgromadzonych studentów na początku półrocza
Konwokacje:
*prezentowały kandydatów na beneficja,
*przyznawały miejsca w kolegiach,
*zajmowały się też ważniejszymi sprawami administracji uniwersyteckich dóbr i kapitałów
*zatwierdzały uchwały wydziałów
*udzielały urlopu od zajęć uniwersyteckich
*uchwały zgromadzeń podejmowały większością głosów
- ścisłą radę rektorską tworzyli tzw. KONSYLIARZE - byli to rektorzy, dziekani czterech wydziałów, ważniejsi urzędnicy uniwersyteccy oraz doktorzy teologii, prawa i medycyny (tzw. „ojcowie uniwersytetu”) - załatwiali bieżące sprawy, przedstawiając je potem do zatwierdzenia zgromadzeniu ogólnemu
- na czele uniwersytetu stał REKTOR - jego wybory były pośrednie, kilkustopniowe i traktowane jak elekcja kanoniczna. Na rektorów wybierano z reguły dobrze uposażonych profesorów prawa kanonicznego, teologii, rzadziej medycyny. Powagę rektora starano się wzmocnić przez akcesoria: strój, asystę dwóch bedeli (woźnych) i służbę, stanowiącą jednocześnie policję sądu rektorskiego. Noszono przed nimi berła jako oznakę władzy. *reprezentował on uniwersytet na zewnątrz,
*sprawował władzę administracyjną i sądową.
*miał on obowiązek bronić praw i przywilejów,
*publicznie ogłaszać i wyjaśniać statuty,
*sprawdzał odbywanie zajęć
*w jego obecności odbywały się wpisy do metryki uniwersyteckiej
*brał udział w uroczystości nadawania stopni naukowych
*do jego działań należało sądownictwo nad członkami korporacji akademickiej
*sądził cywilne i drobne sprawy karne wg prawa kanonicznego
- sprawami finansowymi zarządzał prokurator, obroną interesów majątkowych w sądach grodzkich i ziemskich - syndyk
- uniwersytet dzielił się na 4 wydziały:
*sztuk wyzwolonych (filozofii)
*medycyny
*prawa
*teologii
Na ich czele stali DZIEKANI wybierani przez wszystkich mistrzów należących do wydziału. *ich kadencja trwała od półrocza do roku
*zwoływali zgromadzenia wydziałowe i im przewodniczyli
*mieli prawo do udzielania dyspens od obowiązkowych zajęć
*w ich obecności odbywały się dysputy i egzaminy
*kontrolowali prawowierność wykładów profesorskich
*udzielali zezwoleń na wykłady nadobowiązkowe
- wydziały były uporządkowane hierarchicznie
1) wydział teologii
2) wydział prawa
3) medycyna
4) wydział sztuk wyzwolonych
Katedry były obsadzane na ogół metodą starszeństwa, tzn. najlepiej uposażone dostawali najstarsi pracownicy.
- ośrodkami pracy wydziałów były kolegia; powstałe w XV w. to Kolegium Jagiellońskie lub Królewskie - później nazwane Większym (Maius) na ul Św. Anny (1400), potem Kolegium Prawnicze (Kanonistów) przy ul Grodzkiej (1403-1406), obok niego Kolegium Lekarskie (nie utrzymało się), później na tyłach Kolegium Większego wzniesiono Mniejsze (Minus). W 1464 zbudowano piąte - nazwane Nowym (Novum) lub Melsztyńskich, które potem zostało przekształcone w bursę. - kolega te były ciągle jednak rozbudowywane przez zakupy sąsiednich kamienic i placów, bądź przenoszone w inne miejsca.
- w kolegiach znajdowały się: lektoria (sale wykładowe), biblioteki, mieszkania profesorskie, stołówki i kuchnie i czasem oratoria (kaplice)
*w XVII w. w gmachu Kolegium Maius było 6 lektoriów na dole, noszących imiona starożytnych mędrców: Galena, Ptolemeusza, Platona, Sokratesa i Marona (Wergiliusza) + na dole jedno zwane teologicznym
- na czele kolegiów stali PREPOZYCI - którzy zajmowali się prowadzeniem wspólnego gospodarstwa i czuwali nad przestrzeganiem dyscypliny wewnętrznej
- przyjęcie do kolegium odbywało się wg określonego porządku:
1) absolwenci wydziału filozoficznego po podjęciu studiów na wydziale prawa/teologii byli włączani do Kolegium Mniejszego - w związku z czym pisali „kwestię” (rozprawę) z filozofii arystotelesowskiej lub astronomii ptolemejskiej
=>
2) później przechodziło się od Kolegium Większego albo Prawniczego - starszyzna wydziału filozoficznego stanowiąca kandydatów na profesorów teologii - pisano nową „kwestię” (zazwyczaj z metafizyki) -> dysputa nad kwestiami -> uczta
3) uiszczenie opłat wstępnych, złożenie przysięgi na zachowanie regulaminu - > otrzymanie tytułu kolegi lub kolegiata. W kolegiach mieszkali profesorowie, ich służba i studenci profesora.
- studenci w większości mieszkali w bursach (najstarsza ufundowana przez Jana Isnera w 1409r - nazwana Bursą Ubogich, a potem Królewsko-Jagiellońską)
Były jeszcze bursy: Bursa Jerozolimska (największa), Bursa Filozofów, Bursa Grochowa, Bursa Bogatych, bursa studencka prawa kanonicznego. Później powstała jeszcze Bursa Nowa, zwana Niemiecką, ale spłonęła podczas pożaru ul. Świętej Anny (1523r) - bursy podobnie jak kolegia posiadały pokoje mieszkalne, kuchnie i mensy (jadalnie), biblioteki, a niektóre także lektoria. Na ich czele stali SENIORZY, którzy przed uniwersytetem odpowiadali za sprawowanie młodzieży. Do pomocy mieli KONSYLIARZY wybieranych spośród starszych mieszkańców. Sprawami ekonomicznymi bursy zajmowali się PROWIZOROWIE.
- drukarnie:
1674-1676 - uniwersytet otrzymuje w darze od Stanisława Piotrowicza drukarnię,
1731 - podkanclerz Akademii Marcin Waleszyński zakupuje kolejną
1776 - trzecia oficyna wydawnicza do użytku uniwersytetu, ufundowana przez Andrzeja Załuskiego = > uniezależnienie się od drukarni miejskich
1757 - Andrzej Załuski funduje Akademickie Seminarium Duchowne, które zostało oddane pod kierownictwo profesorów uniwersytetu.
PODSTAWY MATERIALNE
Uposażenie uniwersytetu oparte na dochodach z:
- dziesięciny
- dóbr ziemskich
- domów i parcel w Krakowie
- czynszów
- żup solnych
- cła krakowskiego
- donacji królów, biskupów, magnatów, szlachty, mieszczaństwa, niższego kleru
- zapisów testamentowych samych profesorów
Oprócz tego ciągnął profity z wpisowego, kar, opłat egzaminacyjnych czy promocyjnych, wpłat od mieszkańców burs i ewentualnych darów.
Poza stałymi dochodami mistrzowie otrzymywali od studentów opłaty za naukę - czesne, a także za egzaminy, ćwiczenia i promocje.
ORGANIZACJA NAUCZANIA:
- student po przybyciu na uczelnie miał obowiązek wpisać się do metryki i uiścić opłatę wstępną, podczas wpisu składał przysięgę posłuszeństwa rektorowi (od 1578 żądano również katolickiego wyznania wiary) - wysokość opłaty wynosiła 8 groszy, niekiedy dokonywano wpłat w naturze, ubodzy byli z niej zwolnieni
- student musiał wybrać sobie spośród mistrzów PRECEPTORA, odpowiedzialnego za jego prowadzenie i wyniki w nauce
- następnie wpisywano się na konkretne wykłady
- rok szkolny dzielił się na semestry, przedzielane krótkimi przerwami - semestr zimowy rozpoczynał się około połowy października, a letni w kwietniu - później przedłużono semestr letni do połowy września, a zimowy do Niedzieli Palmowej, zajęcia dodatkowe odbywały się w święta i wakacje
- formy nauczania
*wykłady (odbywały się od 6 do 11 i od 13-18)
*ćwiczenia
*dysputy (odbywały się raz w tygodniu, przy udziale profesorów + dysputy nadzwyczajne, trwające nawet do kilku dni, potem jednak zanikły - po dysputach odbywały się z reguły uczty)
podczas wykładu profesor czytał księgę przewidzianą przez program i dokładnie ją objaśniał.
- po przerobieniu pewnej cz. programu, na podstawie pisemnych zaświadczeń o wysłuchaniu obowiązkowych wykładów i czynnym udziale w ćwiczeniach i dysputach, na wniosek promotora kandydat był przedstawiany do egzaminu przed wyznaczoną komisją
- gdy egzaminowany (determinant) uzyskał pomyślny wynik, promotor wygłaszał jego rekomendację - stopień bakałarza sztuk wyzwolonych dawał uprawnienia do nauczania w ściśle określonym zakresie pod kierunkiem magistra
- mniej więcej 2 lata po ukończeniu całej filozofii arystotelesowskiej i zaliczeniu obowiązkowych zajęć, bakałarz był przedstawianych przez promotora do tzw. „egzaminu prywatnego”, który odbywał się w obecności całego wydziału - kandydat miał do zwięzłego omówienia jedną z ksiąg, później należało dowieść wprawy w dysputowaniu, po zakończeniu wygłaszano mowę rekomendacyjną, w której nadawano proponowanym imiona starożytnych mędrców i bohaterów, wypowiadano potem formułę, zezwalającą nowym bakałarzom-licencjatom na odbycie promocji magisterskiej
- bakałarze-licencjaci mieli prawo dawania wykładów sztuk wyzwolonych - dzień nadania licencji nowemu bakałarzowi był świętem całego uniwersytetu, zwanym świętem Arystotelesa
- egzamin magisterski miał formę dysputy publicznej - po rekomendacji magistranta promotor wzywał go na katedrę, wręczał zamkniętą księgę, po czym zakładał biret, a na środkowy palec - złoty pierścień - przed tak udekorowanym otwierał księgę, po czym wypowiadał formułę nadającą mu tytuł magistra, prawo wykładania i prowadzenia dysput na wszystkich uniwersytetach. Później odbywał się wykład nowego magistra, wygłaszany w todze i birecie, po nim następowała szczegółowa analiza związanego z wykładem zagadnienia. Charakter egzaminu podkreślała uczta i dary składane z tej okazji członkom wydziału.
- po ukończeniu studiów filozoficznych dalsza nauka była możliwa dopiero po tzw. dwuleciu, podczas którego nowy magister był zobowiązany do nauczania na uniwersytecie, w innych szkołach lub prywatnie - był w tym czasie profesorem zwyczajnym
- warunkiem niezbędnym do podjęcia studiów teologicznych było uzyskanie tytułu magistra filozofii - rozpoczynały się one dwuletnim kursem teologii. Po jego zakończeniu następowała promocja na stopień bakałarza-kursora, którego zadaniem było czytanie i objaśnianie studentom poszczególnych ksiąg biblii. Po kolejnym dwuletnim kursie otrzymywał roczny urlop od wykładów, po czym następowała promocja na bakałarza-sentencjariusza.
- po zakończeniu wykładów i po kolejnej przerwie na własne studia, występował do kanclerza studium o nadanie pozwolenia na uzyskanie stopnia mistrza (później nazwany doktoratem)
- studia prawnicze trwały ok 6-7 lat
- studia medyczne - 4-5 lat - egzamin bakalarski występował po dwóch lata, licencjat po 4, a potem doktorat. Dwa lata teorii, dwa lata praktyki lekarskiej (ewentualne wykłady uzupełniające). Nowi doktorzy składali przysięgę, że będą sumiennie wykonywać swój zawód, uczyć innych, dochowywać tajemnicy lekarskiej i nie przyrządzać trucizn.
NOSTRYFIKACJA - uznanie zagranicznego dyplomu, tytułu stopnia naukowego, zawodowego za równoważny z krajowym
Krótka charakterystyka poszczególnych wydziałów:
SZTUKI WYZWOLONE:
- studiowano tutaj przede wszystkim filozofie arystotelesowską - większość prac powstałych na tym wydziale bazuje na niej, różne były jednak kierunki interpretacyjne - dominował nominalizm i burydanizm,
- okresy nauczania filozofii
1) bierna recepcja pism nominalistycznych Buridana, Alberta z Saksoni, Marsyliusza z Inghen, Henryka z Oyty, Mikołaja Oresme, Wawrzyńca z Lindores
2) 1415-1440 - samodzielna twórczość uczonych krakowskich (Benedykt Hesse, Andrzej Wężyk, Andrzej z Kokorzyna, Paweł z Worczyna, Jan ze Słupczy, Piotr z Sienna)
3) lata siedemdziesiąte XV w. - okres świetności realizmu (Tomasz z Akwinu, Albert Wielki, Awerroes, Duns Szkot, Jan Versor, Michał z Bystrzykowa, Jan ze Stopnicy, Jakub z Gostynia, Jan z Głogowa, Michał Falkener z Wrocławia, Wawrzyniec Grodziski z Poznania.
4) XV w - ufundowanie dwóch katedr przez Jana Sobera i Marcina Króla z Żurawicy - pozwalających na naukę w zakresie matematyki, astronomii i astrologii, znaczenie krakowskiego wydziału sztuk podniosła twórczość Jana z Głogowa oraz jego uczeń Wojciech z Brudzewa. Ich działalność kontynuowali później: Wojciech z Pniew, Stanisław Bylica z Olkusza, Bernard Kapustka z Biskupiego, Staniał Biel z Nowego Miasta, Wojciech Krypa z Szamotuł, Leonard z Dobczyc, Szymon z Sierpca, Jan ze Stopnicy, Marcin Biem z Olkusza
5) XVI w - nowe prądy - arystotelizm humanistyczny (Jakub Lefévre d'Etaples)
6) XVIII w - „nowa filozofia” - pojawiaj się nauki przyrodnicze
7) 1765 - zerwanie z monopolem Arystotelesa - zaczyna omawiać się poglądy Kartezjusza, Gassendiego, Leibniza i Wolffa
geografowie: Wawrzyniec Korwin (Raabe), Jan z Głogowa, Jan ze Stopnicy, Maciej z Miechowa, Bernard Wapowski
nauczyciele gramatyki: Jan Saran z Oświęcimia, Jan Ursyn (Baer)
nauczyciele greki: Stanisław Grzepski
nauczyciele hebraistyki: Leonard Dawid,
*Marcin Radymiński ułożył trzy wielkie kolekcje rękopiśmienne do dziejów uniwersytetu od XV do XVII w - podstawowe do dziś zbiory materiałów źródłowych
1747 - włączeni do wydziału sztuk zostają krakowscy malarze
TEOLOGIA:
- podstawą wykładów z teologii były „sentencje” - wielka kompilacja z ojców i doktorów Kościoła, opracowana około połowy XII w. przez mistrza paryskiego Piotra Lombarda, zawierająca całokształt dogmatyki katolickiej
- następnym stopniem wtajemniczenia była egzegeza Pisma Świętego - koncentrowano się przede wszystkim na zagadnieniach liturgii, duszpasterstwa i kaznodziejstwa
- rektorzy uniwersyteccy byli zobowiązani do zwalczania husytyzmu, a każdy członek społeczności miał donosić rektorowi o osobach sprzyjających tej nauce i posiadających heretyckie książki
twórcy antyhusyccy: Stanisław ze Skalbmierza, Jan Elgot i Benedykt Hesse
- uniwersytet był w obozie KONCYLIARYSTÓW, opowiadającym się za teorią wyższości soboru nad papieżem (Franciszek z Brzegu, Jakub z Paradyża, Benedykt Hesse, Wawrzyniec z Raciborza, Jan Elgot) - jednak traktaty te stały się ortodoksyjne, gdy obóz papieski wygrał spór
- reformacja nie wzbudziła w uniwersytecie większego zainteresowania, pozostał on opoką prawowierności
- XVII w - tomizm fundamentem nauczania teologii, miejsce „sentencji” zajmuje Summa teologiczna św. Tomasza z Akwinu (teologowie - Adam z Opatowa, Stanisław Makowski)
PRAWO:
- w XV w. nauczanie prawa ograniczało się do prawa kościelnego
- w XVII w. pojawia się polskie prawo krajowe (Teodor Zawadzki, Jakub Janidło, Mikołaj Zalaszewski)
- 1749 r. - przemianowanie jednej z katedr prawa kościelnego na katedrę prawa natury i narodów - pierwszym wykładowcą na niej był Kazimierz Jarmundowicz
jedną z ważniejszych postaci w tych czasach jest Stanisław Mamczyński
MEDYCYNA:
- od XV w. nauczenie medycyny miało charakter teoretyczny i opierało się na autorytetach starożytnych medyków i uczonych arabskich (jedno z ważniejszych dzieł - słownik przyrodniczo-lekarski profesora medycyny Jana Stanki
- 1508 - pierwsza drukowana książka lekarska, autorstwa Macieja z Miechowa
- twórczość ograniczała się do popularnych traktatów na temat zarazy, puszczania krwi, chorób umysłowych i wenerycznych, balneologii, zasad położnictwa, botaniki z zastosowaniem jej w medycynie (Szymon z Łowicza, Marcin z Urzędowa, Antoni Schneeberger, Józef Struś)
- generalnie w medycynie królowała interpretacja filozoficzna i filologiczna, dopiero w drugiej połowie wieku XVII Stanisław Wosiński przeprowadził sekcje anatomopatologiczne zwłok ludzkich, co zapoczątkowało zmianę w myśleniu medycznym
PROFESOROWIE:
- największa liczba profesorów na wydziale sztuk wyzwolonych, potem na wydziale teologii, prawa, a na końcu medycyny
- ideałem uczonego uniwersyteckiego był uczony dysputujący na każdy poznawalny temat - miał być gramatykiem, poetą, retorem, dialektykiem, matematykiem, logikiem, fizykiem, metafizykiem i teologiem - ktoś kto poświęcił się jednej specjalizacji - nie awansował
- wykładowcy byli zobowiązani do dwóch zajęć dziennie - wykładu/ćwiczeń (dysputy) - zaniedbania w obowiązkach notowali bedele do „Księgi Pilności” i karane grzywnami pieniężnymi lub pozbawieniem stanowiska
- wszyscy członkowie korpusu nauczającego mogli korzystać z przywilejów stanu duchownego, nie wszyscy przyjmowali jednak święcenia, Ci którzy korzystali z tej możliwości robili to w wieku „zupełnego rozsądku” czyli ok. 30 roku życia
- skład społeczny kadry nauczycielskiej: 70% mieszczanie, reszta stan szlachecki i chłopski,
- 1661 r. - król Jan Kazimierz nadał profesorom obywatelstwo miasta Krakowa, zwalniając ich od ciężarów finansowych
STUDENCI:
- przełom XV/XVI w. - frekwencja wpisów wynosiła ok. 300-400 rocznie
- XVI- XVII w. wahała się od 200-300 wpisów na rok
- rozpiętość wieku studiujących była znaczna, gdyż obok dorastających lub dorosłych ludz do metryki uniwersyteckiej wpisywały się też małe dzieci o_O
- cudzoziemcy: 1433-1510 - 44% ogółu studentów,
XV w. - ok. 17% studiujących (głównie byli to Węgrzy, Ślązacy, Czesi i Morawianie, Niemcy, oraz nieliczni studenci z Francji, Holandii, Belgii, Anglii, Hiszpanii, Włoch i Szwajcarii)
- XIII w. - liczba studentów z poza granic Rzeczypospolitej - ok. 2,5%
- generalnie dominowali studenci z Małopolski, później z Wielkopolski
- przewaga studentów pochodzenia mieszczańskiego
- najwybitniejsze nazwiska w metryce uniwersyteckiej
XVII w. - Sobiescy, Sapiehowie, Kazanowscy, Ossolińscy, Wiśniowieccy, Zamoyscy, Sieniawscy, Potoccy, Denhoffowie, Koniecpolscy, Ostrorogowie, Kalinowscy
XVIII w. - Podolscy, Krasińscy, Chreptowiczowie, Dzierzbiccy, Chomętowscy, Szembekowie, Gorzeńscy, Badenichowie, Walewscy.
- za przestępstwa sądy rektorskie karały grzywnami, karcerem, wykluczeniem ze społeczności uniwersyteckiej
*„kupowanie sobie spokoju” przez Żydów, poprzez wypłacanie studentom i mistrzom tzw. KOZUBALCA
ZADANIA UNIWERSYTETU:
- prawnicy krakowscy występowali jako rzeczoznawcy i dyplomaci w największych konfliktach królestwa polskiego z zakonem krzyżackim (np.: dzięki wysiłkom Pawła Włodkowica papieża zakazał rozpowszechniania traktatu dominikanina Jana Falkenberga)
- profesorowie krakowscy występowali także w składzie delegacji na sobór bazylejski
- brali udział w integracji Litwy z Koroną
- również brali udział spajaniu Korony z Mazowszem
- uniwersytet wniósł znaczny kład w rozwój ideologii państwowej, przede wszystkim promowanie historiografii polskiej (Maciej z Miechowa, Marcin Kromer, Świętosław Orzelski, Maciej Stryjkowski, Bartłomiej Paprocki, Szymon Staropolski, Abraham Bzowski)
- propagowanie języka polskiego (Łukasz z Wielkiego Koźmina, Jakub Parkosz z Żurawicy)
- z kręgów uniwersyteckich wyszedł pierwszy przekład Biblii (tzw. Scharffenbergerowskiej lub Leopolity)
- wydawano w języku polskim popularne podręczniki z zakresu ochrony zdrowia, geometrii, zielnictwa
główni przedstawiciele polskiej literatury: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Wespazjan Kochowski, Stanisław Temberski
twórcy polskiej kultury religijnej: kardynał Zbigniew Oleśnicki, biskupi; Piotr Tomicki, Erazm Ciołek, Jan Dantyszek, Jan Dymitr Solikowski
działacze reformacyjni: Szymon Zacjusz, Andrzej Trzecieski, Marcin Krowicki, Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Cyprian Bazylik z Sieradza, Szymon Budny,
kaznodzieje i działacze kontrreformacyjni: kardynał Stanisław Hozjusz, jezuita Piotr Skarga, tłumacz Biblii Jakub Wujek, dominikanin Fabian Birkowski.
pisarze i działacze polityczni: Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Ocieski, Mikołaj Sienicki, Stanisław Orzechowski, Wawrzyniec Gorlicki, Jan Szczęsny Herburt, prawnik Bartłomiej Groicki, Kasper Siemek, Andrzej Maksymilian Fredro
- absolwenci uniwersytetu zostawali sekretarzami rad miejskich, pisarzami kancelaryjnymi, profesorowie dochodzili do stanowisk rajców i burmistrzów, medyków miejskich
- w przypadku zagrożeń wojennych brał udział w obronie miasta (1587 r., 1655 r. )
- katalizator rozwoju nie tylko kultury polskiej, ale i sąsiednich
Uniwersytet w dobie reform KEN:
1773 r. (powstanie KEN) - radykalna zmiana uniwersytetu:
- 1776 r. Hugo Kołłątaj przedstawia przewodniczącemu Komisji, biskupowi Michałowi Poniatowskiemu memoriał „O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej i o założeniu seminarium na nauczycielów szkół wojewódzkich” - zawierający szeroki i śmiały projekt reorganizacji uczelni, która miała się stać ośrodkiem badań naukowych.
!!Reformy:
*Szkoły Nowodworskie - dostosowanie ich programu nauczania do standardów ustalonych przez KEN
*reformy wydziałów: filozoficznego, teologicznego i medycznego
Jednak po wprowadzeniu reformy kołłątajowskiej wzrosło niezadowolenie, przede wszystkim na wskutek reform personalnych (promowanie młodych profesorów i zmniejszenie przywilejów faworyzowanej elity szkolnictwa zakonnego) = > powstaje opozycja, którą popiera duchowieństwo i kuria diecezjalna
29.09.1780 r. - Komisja oficjalnie ogłasza reformę, ale rok później Kołłątaj zostaje zmuszony do opuszczenia miasta, ostatecznie reorganizację zatwierdza dopiero Ustawa Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego w 1783 r (zbiega się to z powrotem Kołłątaja i przejęciem przez niego funkcji rektora)
Uniwersytet otrzymuje nazwę; Szkoła Główna Koronna:
- podlega mu szkolnictwo niższych szczebli w koronnej części Rzeczypospolitej
- zagwarantowane zostają wszystkie przywileje nadane przez królów i potwierdzone przez sejmy
- Komisja rezerwowała sobie prawo zatwierdzania władz uniwersyteckich i profesorów, wizytacji okresowych i nakładania na uniwersytet obowiązek sporządzania corocznych sprawozdań
- uniwersytet ma przeobrazić się w instytucje świecką (nie duchowną jak do tej pory), podległą władzom państwowym, nie zostaje to jednak do końca uregulowane i poprzestano na tym, że wyznaczony przez biskupa podkanclerz, członek uniwersytetu przyjmował od doktorantów katolickie wyznanie wiary, inne sprawy odkładano do zawarcia KONKORDATY (specjalne porozumienie z Kościołem)
- na czele uczelni stał rektor, wybierany na 3 lata, u jego boku powstała Rada Szkoły Głównej, złożona z wszystkich profesorów i ważniejszych urzędników uniwersyteckich
- na comiesięcznej sesji zajmowano się obsadą katedr, przyjmowaniem nowych członków Kolegiów, korespondencją z uczelniami zagranicznymi, rozwojem i popularyzacją nauki
- w miejsce dawnych wydziałów zostały powołane ostatecznie dwa Kolegia - Fizyczne i Moralne z prezesami na czele, każde z nich miało swojego wieczystego sekretarza,
- Kolegia zostały podzielone na szkoły.
Kolegium Fizyczne: szkoła matematyki, fizyki, lekarska,
Kolegium Moralne: szkoła teologiczna, prawnicza, literatury
*degradacja teologii
- szkoła matematyczna obejmowała: katedry matematyki elementarnej, wyższej i astronomii.
szkoła fizyczna natomiast: katedrę fizyki i historii naturalnej (botaniki, zoologii, mineralogii i chemii), mechaniki, hydrauliki, później - > gabinet historii naturalnej, laboratorium chemiczne, gabinet fizyczny i mechaniczny, (1783r - powstaje ogród botaniczny),
szkoła lekarska: anatomię, fizjologię, chirurgię, sztukę położniczą, farmację, materię medyczną, patologię, praktykę lekarską
szkoła literatury: katedry literatury łacińskiej, języka greckiego (później też starożytności),
szkoła prawa: katedry prawa natury i ekonomii politycznej, prawa politycznego i narodów, prawa rzymskiego, prawa kanonicznego i procesu prawa kanonicznego, (później też prawa krajowego)
szkoła teologiczna: katedry: biblistyka, historia Kościoła, teologia dogmatyczna, teologia moralna
- uposażenie uniwersytetu rozszerzone zostało o nadane przez sejm dobra opactwa bożogrobców w Miechowie, a także dochody z części dóbr pojezuickich
- majątkiem uniwersytetu zarządzał prokurator generalny - ustalał on wysokość pensji wykładowców, wizytatorów, urzędników uniwersyteckich
- tok nauczania dostosowany do różnych kategorii studentów
- wykłady prowadzone w języku polskim na podstawie dzieł uznanych autorów zachodnioeuropejskich,
- zabroniono dyktowania i dawania studentom skryptów do odpisania
- znikły ćwiczenia i dysputy, zastąpiły je publiczne popisy
- niektórzy absolwenci (m.in. chirurdzy i geometrzy) zamiast tradycyjnych stopni uniwersyteckich otrzymywali patenty Komisji Edukacji Narodowej, uprawniające do wykonywania zawodu
- niektórzy profesorowie mimo głównego założenia: upowszechniania w Polsce dorobku nauki europejskiej brnęli w kierunku badań naukowych:
*Feliks Radwański - sposoby budowy tam rzecznych
*Jan Jaśkiewicz - właściwości wód mineralnych
*Jan Śniadecki - obserwacje astronomiczne
*Franciszek Scheidt - elektryczność
*Józef Bogucicki - historia doktryny katolickiej
- pojawienie się na uniwersytecie kobiet - > kształcenie położnych
- studenci mieszkali częściowo w domach prywatnych, częściowo w bursach