„WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - ISTOTA I WYZWANIA DLA SŁUŻB SPOŁECZNYCH”
(prof. Krzysztof Piątek, dr Arkadiusz Karwacki)
„Problemy społeczne” nr 5/2007 (wrzesień - październik)
Na wykluczenie społeczne można patrzeć w dwojaki sposób:
1) perspektywa całościowa zakłada, że konkretna jednostka i grupa poprzez cechy swojej egzystencji funkcjonuje na marginesie życia społecznego, a zatem mamy tu na myśli nieuczestniczenie w powszechnie realizowanym życiu i akceptowalnym społecznie oraz wykluczenie związane z ubóstwem
2) cząstkowy aspekt wykluczenia oznacza, że każdy człowiek jest z jakichś względów z czegoś wykluczony.
Koncepcja wykluczenia społecznego wyrasta z koncepcji teoretycznych wielu wybitnych przedstawicieli myśli humanistycznej.
Niemiecki socjolog Max Weber zwrócił uwagę na tzw. społeczne zamknięcie. Jego uwagę zajęło tworzenie zamkniętych struktur osób wykluczonych (wykluczających się) z normalnego życia, które w jego interpretacji miało być próbą zabezpieczenia pozycji i przywilejów, które mogłyby zostać naruszone przez reprodukcję i ekspansję ludu (domy pracy, getta). Koncepcja ta została wykorzystana przez brytyjskiego socjologa Franka Parkina. Wyjaśnił on proces wyodrębniania się oraz izolowania grup społecznych w obronie swojej pozycji, co prowadzi do nierówności. Jest tu nawiązanie do dwóch mechanizmów działających jednocześnie - inkluzja i ekskluzja. Pewne grupy wyodrębniając się jednocześnie stale rekrutują nowych przedstawicieli, integrując ich z grupą (inkluzja). Tym samym tropem podążył Billy Jordan, pisząc o procesie „aktywnego wykluczania” - tworzenie prywatnych systemów usług społecznych, do których inni nie mają dostępu.
Według Thomasa Humphreya Marshalla wykluczenie to brak dostępu do stosowania praw obywatelskich (ekonomicznych, politycznych i socjalnych). Wyróżnił on trzy stopnie obywatelskości: prawa obywatelskie do wolności indywidualnej (np. wolność osobista), prawa polityczne (np. prawo do partycypacji politycznej) i prawa socjalne - prawa do jakiejś części ekonomicznego i socjalnego bezpieczeństwa zapewniającego możliwość do egzystencji na przyjętym i społecznie zaakceptowanym poziomie. Tak zdefiniowane prawa obywatelskie stanowią fundament uczestnictwa w życiu społecznym: wykluczenie można więc definiować jako sytuację jednostki czy grupy wynikającą z odmowy lub braku możliwości w kontekście realizacji tych praw.
Według francuskiego socjologa Emile Durkheima wykluczenie związane jest ze zjawiskiem anomii - jest to proces, w którym ludzkie potrzeby, oczekiwania i dążenia napotykają bariery w postaci nie odpowiadających ludziom norm i porządku społecznego. Wykluczenie jest sytuacją konfliktu jednostki czy grupy z szerokim społeczeństwem.
Koncepcja wykluczenia społecznego powstała we Francji w nawiązaniu do refleksji Durkheima, wskazując na aspekt zerwania więzi miedzy społeczeństwem a jednostką. Po raz pierwszy pojęcia tego użył Renee Lenoir w 1974 roku. Termin ten został oficjalnie użyty w polityce społecznej Francji przez rząd socjalistyczny w latach osiemdziesiątych. Określono nim różne grupy społeczne żyjące na marginesie społeczeństwa: pozbawione dostępu do systemu zabezpieczenia społecznego, osoby młode, mające konflikt z otoczeniem. Gdy zasadniczym problemem w Europie stał się wzrost bezrobocia, pojęcie wykluczenia społecznego odnoszono głównie do bezrobotnych.
Unia Europejska najbliżej jest ujęcia francuskiego, z uwzględnieniem podejścia Marshalla. Po raz pierwszy użyte zostało w dokumencie Komisji Europejskiej w 1988 roku. Pojecie to było na tyle atrakcyjne, że zaczęto przy jego pomocy opisywać wszelkie problemy społeczne, włącznie z deprywacją i ubóstwem. Wykluczenie społeczne stało się celem zinstytucjonalizowanych działań w państwach członkowskich.
Współcześnie występuje szereg różnych koncepcji ujmujących ubóstwo, co powoduje, że niektóre z nich (np. koncepcja ubóstwa relatywnego), wskazywane są jako synonimiczne względem koncepcji wykluczenia społecznego, co z kolei ma podważać jej sens.
Profesor Kazimierze Frieske, socjolog i polityk społeczny stwierdza, że kiedy współcześnie mówimy o biedzie i wykluczeniu społecznym, mamy na myśli te same komponenty: deprywację materialną i pozamaterialną, rozłożony w czasie dynamiczny proces kumulacji problemów w biografii jednostek oraz brak dostępu do kluczowych instytucji społecznych.
Generalnie jednak przyjmuje się, że kategorii „ubóstwo” używa się w polityce społecznej ograniczonej do zwalczania ubóstwa materialnego i pomagania ubogim. Jest związane z tzw. rezydualnym modelem polityki społecznej. Natomiast kategorii „wykluczenie społeczne” używa się dla objęcia nie tylko procesu deprywacji potrzeb podstawowych, ale włącza zagadnienia partycypacji społecznej. Jest ono kategorią polityki społecznej, która stawia sobie cele szersze niż tylko walka z ubóstwem, cele właściwe aktywnej polityce społecznej.
Wykluczenie społeczne może być interesującym i przydatnym narzędziem badawczym.
R. Szarfenberg proponuje analizę tego zjawiska poprzez trójdzielne zachwianie społecznej równowagi w kontekście: 1) uprawnień (praw), 2) zasobów (i ich podziału), 3) uczestnictwa (partycypacji). Jest to propozycja, która w sposób wielowymiarowy podkreśla specyfikę funkcjonowania systemu społecznego z zachwianym bezpieczeństwem socjalnym jednostek i braku równowagi na gruncie zasobów możliwych do wykorzystania. Każde z tych zagadnień często jest traktowane i analizowane oddzielnie, co prowadzi do uproszczeń koncepcji wykluczenia społecznego.
W polskich realiach wykluczenie społeczne stało się w ostatnich latach niezwykle popularnym mianem kierunku inwestycji sił ,środków i instrumentów polityki społecznej, a w niej pomocy społecznej. W każdej z poniższych form możemy odnaleźć ducha aktywnej polityki społecznej. Formy te to: a) akty legislacyjne (np. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym, Ustawa o pomocy społecznej); b) strategie (np. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski); c) konkretne inicjatywy i instrumenty (lokalne inicjatywy obywatelskie, kontrakty socjalne, projektowane zmiany w sferze świadczeń).
Zgodnie z duchem Thomasa H. Marshalla podejmowane są mniej lub bardziej skuteczne działania w obrębie:
A) systemu demokracji i systemu prawnego promującego integrację obywatelską
B) rynku pracy promującego integrację ekonomiczną
C) systemu zabezpieczenia społecznego promującego integrację społeczną
D) systemu obejmującego rodziny i wspólnoty promującego integrację międzyludzką.
Współczesność i założenia, które na gruncie UE zostały przyjęte w kontekście kreowanych strategii walki z wykluczeniem społecznym, stawiają przed systemem pomocy społecznej wyzwania:
1) koncentracja - nie tylko na wymiarze materialnym problemów, ale konstrukcja programów aktywizujących uwzględniających niedobory zasobów, partycypacji oraz uprawnień;
2) troska o efektywność inicjatyw aktywizujących;
3) reorganizacja „starych” instytucji pomocy społecznej - elastyczność w pracy pomocowej, umiejętność dostosowania narzędzi do konkretnego przypadku, wielowymiarowość wsparcia;
4) potrzeba nowoczesnego zarządzania - wymiana informacji, dowartościowanie zawodu pracownika socjalnego, dostęp do wiedzy;
5) potrzeba strategicznego myślenia potrzeba realnych działań - nowe instytucje i ich współpraca w walce z wykluczeniem;
6) drobiazgowe planowanie inicjatyw;
7) wyzwanie dla każdej instytucji - zdefiniowanie podstawowych pojęć/wyzwań lokujących się w centrum aktywnej polityki społecznej: aktywność, aktywizacja, efektywność, spójność;
8) wyprzedzając kolejne zmiany: selektywność w kontekście przyznawanych świadczeń wsparta dogłębnym monitoringiem, praca w terenie, ofertą niematerialnych form wsparcia;
9) pomoc społeczna to także alternatywny III sektor ze swoimi działaniami - aktywna polityka społeczna to nie tylko wymóg aktywności od tych, którzy sobie nie radzą, ale może przede wszystkim od wszystkich członków społeczeństwa aby swoje „obywatelstwo” potwierdzili aktywna troską o innych i swoją przestrzeń lokalną;
10) współczynnik humanistyczny w pracy socjalnej - zapomniany elementarz w konsumpcyjnych realiach; społeczeństwo późnonowoczesne angażuje swych członków głównie w roli spożywców; współczesne instrumenty wprowadzane na gruncie polityki społecznej ukierunkowane są na wsparcie tych obywateli, którzy są aktywni;
11) dowartościowanie problemów najmłodszych; zmiany w systemie edukacyjnym w kontekście działań z zakresu pomocy społecznej; doradztwo zawodowe u podstaw edukacji;
12) umiejętność stawiania celów i osiągania sukcesów realizowanych programów (sukces administracyjny, instytucjonalny, merytoryczny);
13) realność współobecności tych definicji „sukcesu” programów - jest to wyzwanie w kontekście każdej podjętej inicjatywy aby maksymalnie starać się łączyć wskazane płaszczyzny oczekiwań względem programów, odpowiednio je hierarchizować i przede wszystkim realnie planować i oceniać efekty swojej pracy;
14) przede wszystkim należy rozwiązać dylemat podstawowy dla współczesnej aktywnej polityki społecznej (sygnalizowane przez pracowników socjalnych problemy w rekrutacji do programów - wydaje się, że ci, którzy w istocie dotyczy pojęcie „wykluczenie społeczne”, nie weszli i nie chcą wejść do programów).