Mózgowe porażenie dziecięce

Mózgowe porażenie dziecięce nie jest jednostka chorobowa, lecz zespołem wielu objawów powstałych na wskutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.

Pojęciem „mózgowe porażenie dziecięce” określa się przewlekłe, nie postępujące zaburzenie czynności ośrodkowego neuronu ruchowego będącego następstwem nieprawidłowego rozwoju lub uszkodzenia mózgu.

   PRZYCZYNY POWSTAWANIA:

Najczęstsze przyczyny mózgowego porażenia dziecięcego można podzielić na trzy główne grupy:

1) Stany związane z patologią ciąży:

a) infekcje wewnątrzmaciczne-toksoplazmoza, cytomegalia, różyczka,
b) konflikt serologiczny (dotyczący grup i podgrup krwi),
c) zatrucie ciążowe,
d) przewlekłe choroby matki,
e) zagrażające poronienie, plamienie, krwawienie w czasie ciąży,
f) leki i używki stosowane przez matkę,
g) wady w budowie narządu rodnego lub łożyska.

2) Stany związane z patologią porodu:

a) wcześniactwo (i wynikająca z niego niedojrzałość różnych narządów wewnętrznych, w tym ośrodkowego układu nerwowego i narządów zmysłów),
b) krwawienie śródczaszkowe,
c)hiperbilirubinemia (zbyt wysokie stężenie bilirubiny we krwi),
d) uraz,
e) niedotlenienie.

3) Czynniki poporodowe:

a) zapalenie opon mózgowych,
b) zapalenie mózgu,
c) urazy,
d) wodogłowie.

Co może cię niepokoić w zachowaniu dziecka?

poniżej 4. miesiąca:
•  kłopoty ze ssaniem (nie może objąć brodawki);

•  mała ruchliwość;

•  drżenie rąk albo nóg;układanie główki stale na jedną stronę;

•  wyginanie się do tyłu, a także częste odginanie głowy;

•  asymetria w rozwoju ruchowym, np. kopie tylko jedną nóżką, zaciska jedną piąstkę;

•  silne zaciskanie dłoni po 2. miesiącu życia;
•  nadpobudliwość i nadwrażliwość na zmiany temperatury lub hałas (dziecko pręży całe ciało).

powyżej 4. miesiąca:
•  nietolerowanie pozycji na brzuchu - płacze, nie potrafi podpierać się na rękach, ma trudności z unoszeniem głowy;

•  trzymane w pozycji pionowej mocno podpiera się palcami stóp o podłoże, krzyżuje usztywnione w kolanach nóżki;

•  mocno zaciska dłonie, chowa kciuk w piąstki;

•  kiedy się je podciąga za rączki, aby skłonić do siedzenia, główka "nie nadąża" za resztą.

Oczywiście nie wystarczy zaobserwować u dziecka któryś z tych objawów, by stwierdzić, że jest chore. Diagnozę może postawić tylko lekarz.

Charakterystycznymi objawami dziecięcego porażenia mózgowego są:

• kurczowe niedowłady kończyn,

• ruchy mimowolne,

• zaburzenia zdolności ruchów i równowagi.

Ponadto pojawiają się dysfunkcje współtowarzyszące:

• opóźnienia rozwoju umysłowego (39%),

• zaburzenia w zachowaniu z opóźnionym rozwojem lub bez niedorozwoju umysłowego (75%),

• padaczka (35%),

• zaburzenia narządu wzroku: oczopląs, zez, ograniczenie pola widzenia (50%),

• zaburzenia narządu słuchu: niedosłuch (25%),

• zaburzenia w rozwoju mowy: niedowład warg, podniebienia, języka (60%).

Wśród postaci dziecięcego porażenia mózgowego można wymienić:

• atetozę (ruchy mimowolne),

• ataksję (zaburzenia równowagi),

• atonię (zwiotczenie mięśni),

• spastyczność (duże napięcie mięśniowe),

• paraplegię (porażenie kończyn dolnych),

• monoplegię (porażenie jednej kończyny),

• diplegię (porażenie kończyn górnych i dolnych).

OBJAWY:

Objawy mpdz mogą być widoczne już u noworodków.

Pierwszymi objawami dziecięcego porażenia mózgowego mogą być:

-    nieprawidłowy rozkład napięcia poszczególnych grup mięśni kończyn i grzbietu,

-    ograniczona kontrola nad własnym ciałem, utrudniająca wykonywanie dowolnych ruchów,

-    niemowlę nie uzyskuje stabilizacji na podłożu w leżeniu na brzuchu i plecach,

-    dziecko nadmiernie się pręży,

-    nie kontroluje ułożenia głowy, leży asymetrycznie,

-    dziecko jest wiotkie, bądź przeciwnie nadmiernie napięte,

-    brak koordynacji ruchów,

-    grubofaliste drżenia tułowia, głowy, kończyn,

-    oczopląs, zaburzenia mowy.

Rozwój każdego dziecka z m. p. dz.. jest bardzo nieharmonijny, dlatego też by ustalić właściwy proces rehabilitacji i symulowania wszystkich zmysłów konieczna jest prawidłowa diagnoza i jak najwcześniejsze przystąpienie do usprawniania.

W leczeniu szczególną uwagę zwraca się na rozwój psychoruchowy i ruchowy. Pobudzanie to powinno być bardziej intensywne, niż to które stosuje się u zdrowych dzieci. Musi być ukierunkowane na potrzeby i możliwości rozwojowe dziecka. Szczególnie intensywny rozwój odbywa się w wieku do trzech lat. Opieka pielęgnacyjna, miłość rodzicielska, poczucie bezpieczeństwa są bardzo ważne, sam układ rehabilitacyjny tego nie zastąpi.

ODDZIAŁYWANIE PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNE

Celem ogólnym stymulacji psychologiczno-pedagogicznej jest zaspokojenie potrzeb poznawczych i emocjonalnych dziecka przez dostarczenie mu doświadczeń dostosowanych do jego potrzeb i możliwości rozwojowych. Działania te służą do jak najlepszej adaptacji społecznej. Prowadzący terapię powinien spełniać 4 zasady:

1. zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa,

2. nawiązać kontakt emocjonalny,

3. pacjent musi być podmiotem, a nie przedmiotem działań terapeutycznych,

4. należy pamiętać, że rozwój dziecka z mpdz. przebiega nieharmonijnie.

Podstawowe zadania to nauczanie dziecka samoobsługi w czynnościach codziennych, samodzielnego poruszania się, jak najsprawniejszego poruszania rękami, komunikowania się z otoczeniem, dbania o wygląd zewnętrzny.

Stymulacja ogólnego rozwoju dziecka polega na dostarczeniu mu już od pierwszego roku życia odpowiednich do poziomu jego rozwoju bodźców, które aktywują sferę spostrzeżeniowo-ruchową. Uczenie nowej formy zachowania musi być poprzedzone opanowaniem czynności z wcześniejszego etapu rozwoju. Szczególną uwagę należy zwrócić na czynności dziecka. Zaburzenia spostrzegania zmysłowo-ruchowego wywołują u dzieci nieprawidłową rejestrację bodźców, rzutuje to na strukturę ich spostrzeżeń, prowadzi do nieprawidłowości w kształtowaniu pojęć, wypacza obraz świata. Zniekształcenia mogą dotyczyć odbioru i interpretacji bodźców wzrokowych i słuchowych.

Dlatego metody usprawniania psychoruchowego kładą nacisk na rozwijanie wrażliwości i czułości poszczególnych zmysłów. Uczenie dzieci, by w sytuacji zaburzenia spostrzeżeń w jednym analizatorze zmysłowym dokonywało korekcji spostrzeżeń za pomocą innych zmysłów.    

 Rozwój każdego dziecka z m. p. dz.. jest bardzo nieharmonijny, dlatego też by ustalić właściwy proces rehabilitacji i symulowania wszystkich zmysłów konieczna jest prawidłowa diagnoza i jak najwcześniejsze przystąpienie do usprawniania.

W leczeniu szczególną uwagę zwraca się na rozwój psychoruchowy i ruchowy. Pobudzanie to powinno być bardziej intensywne, niż to które stosuje się u zdrowych dzieci. Musi być ukierunkowane na potrzeby i możliwości rozwojowe dziecka. Szczególnie intensywny rozwój odbywa się w wieku do trzech lat. Opieka pielęgnacyjna, miłość rodzicielska, poczucie bezpieczeństwa są bardzo ważne, sam układ rehabilitacyjny tego nie zastąpi.

METODY USPRAWNIANIA:

Kinezyterapia:

• Metoda NDT-Bobatów

• Metoda Vojty

• Metoda Petö

• Metoda Kabata

Fizykoterapia:

• Balneoterapia

• Elektroterapia

• Hydroterapia

• Masaż

I Kinezyterapia

Jest ona działaniem obejmującym usprawnianie ruchowe, celem jej jest przywrócenie sprawności i wyrównywanie zaburzeń psychoruchowych poprzez stopniowe eliminowanie przetrwałych odruchów patologicznych. Zajęcia z kinezyterapii wpływają korzystnie na cały organizm, oddziałują na sferę ruchową(kontrola postawy i lokomocja), adaptacje do otoczenia, (koordynacja wzrokowo - ruchowo - czuciowo - słuchowa)

Głównymi metodami w kinezyterapii są: metoda Bobathów, Vaclava Vojty, Glenna Domana, Andreasa Petö, Portage.

 Metoda NDT-Bobatów

 Założenia tej metody opracowali Karel i Berta Bobathowie. Usprawnianie oparte na ich metodzie uczy dziecko wyzwalania i wykonywania przez nie ruchów czynnych, hamując ruchy nieprawidłowe i normalizując napięcie mięśniowe. Od prowadzącego usprawnianie wymagana jest dokładna znajomość przebiegu prawidłowego rozwoju ruchowego oraz zaburzeń w rozwoju. Metoda ta jest jedną z najmniej kontrowersyjnych i najbardziej rozpowszechnionych na świecie.

Bobathowie oparli swa metodę na doświadczeniu i obserwacji prawidłowego rozwoju dziecka i zmodyfikowali ją w leczenie neurorozwojowe (NDT) szczególnie przydatne w rehabilitacji niemowląt i dzieci najmłodszych.

Główne zasady usprawniania zaburzonego rozwoju wg koncepcji NDT-Bobathów obejmują:

-wpływaniu na napięcie mięśni (obniżanie napięcia wzmożonego i podwyższanie obniżonego) poprzez zastosowanie technik postępowania już od pierwszych miesięcy życia;

-hamowanie nieprawidłowych odruchów oraz ruchów poprzez ułatwianie i prowadzenie z punktów kluczowych: głowa, obręcz barkowa, obręcz miedniczna rękami terapeuty ruchów zbliżonych do prawidłowych;

Ostatecznym celem leczenia tą metoda jest nauczenie ruchów zbliżonych do prawidłowych, które są funkcjonalne i niezbędne do samodzielnego życia. Dziecka nie należy odrywać od rodziny i środowiska, a fizjoterapeuta musi współpracować z dzieckiem i respektować jego osobowość.

Usprawnianie prowadzi się stopniowo, krok po kroku zwiększając wymagania. Podczas ćwiczeń używa się wałków, piłek, klinów, a w sposób ostrożny podchodzi się do stosowania sprzętu pomocniczego i ortopedycznego.

Od najwcześniejszego okresu życia poleca się zajęcia w wodzie, a w miarę możliwości odpowiednie dla wieku sporty. Metodą tą mogą pracować tylko fizjoterapeuci przygotowani do niej dzięki szkoleniom.

 Metoda Vojty

Została opracowana przez Vaclava Vojtę w 1954 roku. Polega ona na wprowadzaniu podczas usprawniania konkretnych ćwiczeń czynnych i oporowych. Nawiązuje ona do mechanizmu pełzania i zawiera w sobie zestaw ćwiczeń wywołujących odruch pełzania i obracania. Wyzwalanie odruchu pełzania polega na pobudzaniu odpowiednich pól w o.u.n. w wyniku drażnienia ściśle określonych punktów ciała. Punkty te zostały nazwane „sferami wyzwalania”, a nacisk na którąkolwiek z tych sfer wywołuje zawsze identyczną odpowiedź ruchową.

Głównymi sferami wyzwalania odruchowego pełzania są punkty:

1. Na kończynie górnej twarzowej - nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej;

2. Na kończynie dolnej twarzowej - kłykieć przyśrodkowy kości udowej;

3. Na kończynie górnej potylicznej- dalszy odcinek kości promieniowej.

4. Na kończynie dolnej potylicznej - guz piętowy poniżej kostki bocznej.

 Bodźcem wyzwalającym jest zastosowanie na jedną lub kilka sfer wyzwalania ucisku odpowiedniego do siły i kierunku. Najczęściej uciska się kciukiem lub dwoma palcami (II i III) i brzegiem dłoni. Stymulacja odruchowego pełzania wg tej metody ma zastosowanie w leczeniu usprawniającym dzieci ze schorzeniami narządu ruchu. Ma ona małe zastosowanie u starszych dzieci, krytykowana za działanie stresujące i wyzwalanie niepokoju.

 Metoda Petö

  Charakterystyczna cechą metody usprawniania dzieci z „mpd ” opracowanej przez pedagoga i lekarza Andreasa Petö jest połączenie w jedna całość usprawniania leczniczego, usprawniania psychopedagogicznego i różnych form adaptacji społecznej. Usprawnianie polega na systematycznym pobudzaniu psychoruchowego rozwoju dziecka w zakresie:

-kontroli postawy i ruchów lokomocyjnych;

-koordynacji wzrokowo- ruchowo -czuciowo -słuchowej, orientacji w czasie, przestrzeni i odczuwania własnego ciała;

-życia emocjonalnego, rozwoju osobowości, kontaktów społecznych,

-rozwoju mowy, porozumiewania się gestem, rysowania, pisania, czytania oraz pojęć o otaczającym świecie.

Metodę tą cechuje prostota w użyciu środków (stoło - ławy, krzesła zabudowane, drewniane meble z podnóżkiem) i głęboka znajomość możliwości i potrzeb dziecka. Usprawnianie prowadzone jest grupowo. W założeniach tej metody przyjmuje się zasadę, że dziecko codziennie może i powinno zdobywać nowa umiejętność.

II Fizykoterapia

  Oprócz kinezyterapii w usprawnianiu dzieci z „mpd ” posługuje się również fizykoterapią. Stanowi ona rodzaj postępowania leczniczego, spełniającego w usprawnianiu role czynnika pomocniczego.

W skład fizykoterapii wchodzi: balneoterapia, elektroterapia, hydroterapia, parafinoterapia i masaż.

 Balneoterapia

 Podczas zabiegów usprawniania korzysta się z naturalnych tworzyw sztucznych: wody naturalne, gazy, peliody. Peliody stanowią borowiny i muły. Borowina wywołuje przekrwienie naczyń powierzchniowych i głębokich oraz rozluźnia tkankę łączną i mięśnie.

Elektroterapia

Usprawnianie odbywa się za pomocą stałego prądu i prądów impulsowych o małej i średniej częstotliwości. Służy do stymulowania całego układu anatomicznego oraz pobudzania niedowładu mięsni.

Parafinoterapia

 Stosuje się w niej okłady z gorącej parafiny w celu przegrzania skóry i tkanek głębiej położonych. Stosuje się ja przy przykurczach dla rozluźnienia tkanek, przy zrostach pooperacyjnych.

 Hydroterapia

 Przebiega w formie kąpieli gorącej i zimnej, polewań, nacierań, okładów, kuracji pitnych, natrysków. Woda posiada wiele czynników leczniczych: termiczny, spójności i lepkości wody oraz wypór hydrostatyczny. Czynnik termiczny rozszeża bądź zwęża naczynia krwionośne. Dzięki spójności i lepkości wody wykonywane ruchy trafiają na opór zależny od szybkości wykonywanego w wodzie ruchu i powierzchni ciała. Wypór hydrostatyczny służy celom odciążania wykonywanego ruchu. Przydaje się przy osłabionej sile mięśniowej.

 Masaż

 Jest to metoda leczenia narządu ruchu kośca i mięśni. Polega na określonych zabiegach w celu zwiększenia dopływu krwi oraz dla rozciągania przykurczu.

Masaż działa rozluźniająco, ma duże znaczenie dla obniżenia spastyczności, usunięcia zmęczenia i wprowadzania w stan relaksu. Wyróżnia się masaż ogólny obejmujący całe ciało i masaż miejscowy obejmujący tylko poszczególne jego części.

  Stymulacja rozwoju dziecka dotkniętego porażeniem mózgowym wiąże się z pokonywaniem barier czynnościowych, emocjonalnych, ruchowych, by doprowadzić do osiągnięcia przez nie samodzielności fizycznej, psychicznej i społecznej.   

DALSZE LOSY DZIECI Z MÓZGOWYM PORAŻENIEM DZIECIĘCYM

Dalsze losy omawianych dzieci zależą głównie od dwóch czyn­ników - od stopnia ciężkości ewentualnego upośledzenia umysłowego oraz od globalnych możliwości ruchowych dziecka.
Upośledzenie umysłowe (a ściśle mówiąc stopień ciężkości tego upośledzenia) warunkuje możliwości dotyczące pobierania przez dziecko nauki i wykonywania zawodu w przyszłości. Dodatkowy­mi czynnikami warunkującymi te możliwości są ewentualne, na­leżące do obrazu schorzenia, defekty organów zmysłowych - wzroku i słuchu. Skala rozpiętości jest tu ogromna - od nauki w szkole normalnej, poprzez szkołę specjalną, do zupełnego zwolnienia z obowiązku szkolnego. To samo dotyczy proble­mów zawodowych - od możliwości nieomal nieograniczonych, poprzez stanowiska pracowników pomocniczych, do grupy bez możliwości wykonywania jakiejkolwiek pracy zawodowej.
Możliwości ruchowe dziecka wpływają, w sposób zasadniczy na przebieg nauki i zdobywanie zawodu. Trzeba je jednak rozpatry­wać w dwóch aspektach - sytuacji postawno - lokomocyjnej oraz możliwości ruchowych kończyn górnych, co zależy od stopnia ciężkości i rozległości (topografii) porażeń. Nie jest przecież wszy­stko jedno, czy dziecko osiągnie zdolność samodzielnego chodze­nia (nawet w aparatach) lub poruszania się na wózku, czy też będzie przez całe życie skazane na nieopuszczanie swego pomiesz­czenia. Podobnie nie jest też wszystko jedno, czy dziecko ma dość sprawne obie kończyny górne (w diparezie) lub tylko jedną (w hemiparezie), czy też żadną z nich (w quadriparezie). Możliwości lokomocyjne determinują miejsce pobierania nauki szkol­nej i ewentualnego wykonywania zawodu (nauka domowa, praca nakładcza lub nauka w szkole i praca w zakładzie). Możliwości te zależą w znacznej mierze od tego, jaki stopień rozwoju po­stawy uda się uzyskać w trakcie wczesnej rehabilitacji dziecka. I tak, jeśli dziecko nauczy się samodzielnie siadać w pierwszych 2 latach życia - to będzie samodzielnie chodziło, jeże1i opanuje siadanie pomiędzy 2 a 4 rokiem życia - to szanse chodzenia sięgają 50%, jeśli natomiast siada dopiero po skończeniu 4 lat - to chodzenie jest mało prawdopodobne (Dega, Paine). Wszystko to stwarza dużą różnorodność obrazu - od osobników wymaga­jących przez całe życie opieki innej osoby, do zupełnie samodzielnych.

Ogólne wskazania dotyczące pracy z dziećmi dziećmi z mpdz

Osoby pracujące z dzieckiem z mpdz powinny przestrzegać następujących zasad:

1.      Zasada podmiotowości - dziecko ma swoje potrzeby, ma nie tylko ograniczenia, ale i potencjalne możliwości

2.      Zasada indywidualizacji - warunkiem skutecznych oddziaływań jest prawidłowy kontakt emocjonalny z dzieckiem. Ważne jest też respektowanie jego potrzeb psychicznych psychicznych i stwarzanie warunków do ich zaspokojenia. Dziecko musi się czuć  wczasy zajęć bezpieczne i musi mieć możliwość odnoszenia sukcesów. Poza tym dzieci z mpdz charakteryzują się nieharmonijnym rozwojem i zajęcia  powinny być dostosowane do jego możliwości i wieku.

3.      Zasada wczesnej interwencji - zaleca się jak najwcześniejsze rozpoczęcie działań stymulujących rozwój i usprawniających dziecko, gdy mózg jest jeszcze plastyczny, a układ nerwowy łatwo ulega modyfikacjom

4.      Zasada kompleksowości oddziaływań - czyli konieczność zintegrowania działań całego zespołu specjalistów pracujących z dzieckiem(w tym rodziców) rodziców celu stworzenia dziecku możliwości jak najbardziej wszechstronnego rozwoju. Szczególnie istotną rolę odgrywa rehabilitant ruchu-z nim należy uzgadniać sposoby pracy.

5.      Zasada  systematyczności - usprawnianie nie może być prowadzone dorywczo. Zdobyte sprawności należy powtarzać, by zachować ciągłość usprawniania.

6.      Zasada współpracy z rodzina - działania będą skuteczne, jeżeli będziemy współpracować z rodziną w procesie wspierania rozwoju dziecka. Rodzice mogą nam służyć pomocą, bo znają upodobania swoich dzieci jak nikt inny.

7.      Zasada zespołowości - przebywanie w grupie ułatwia dziecku nabywanie nowych umiejętności. Grupa tworzy naturalne środowisko do rozwoju. Daje możliwość porównania swoich umiejętności z dokonaniami kolegów. W gronie rówieśników dziecko ma sposobność doświadczania rozmaitych emocji w kontaktach z drugim człowiekiem. Może uczyć się współpracować z innymi. Musi respektować ich potrzeby.

DZIECIĘCE PORAŻENIE MÓZGOWE

Zestawienie bibliograficzne

1. WYDAWNICTWA ZWARTE

2. CZASOPISMA OD 1986 ROKU

1. WYDAWNICTWA ZWARTE

1. ABC rehabilitacji dzieci
   / pod red. Marii Borkowskiej. - Warszawa : "Pelikan", 1989. - 21 cm. - [Cz.] 2 : Mózgowe porażenie dziecięce / [aut. Jadwiga Bogucka et al.]. - 1989. -188, [3] s. : rys.

2. BARAN Joanna
   Terapia zabawą czyli Usprawnianie psychoruchowe dziecka z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego : podręcznik / Joanna Baran. - [Wyd. 2 popr.]. - Warszawa : Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, 1996. - 60 s. : rys.; 29 cm

3. BARŁÓG Krystyna
   Efekty procesu integracji dzieci pełnosprawnych oraz z mózgowym porażeniem dziecięcym w młodszym wieku szkolnym / Krystyna Barłóg. - Rzeszów : Wydaw. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 2001. - 320 s. : il., err.; 23 cm

4. BOGUCKA Jadwiga, KOŚCIELSKA Małgorzata, RADOMSKI Dariusz
   Dzieci z porażeniem mózgowym / Jadwiga Bogucka, Małgorzata Kościelska, Dariusz Radomski. - Warszawa : Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, 1997. - 19 s. : fot. ; 15 x 21 cm. - (One są Wśród Nas)

5. BORKOWSKA Maria
   Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym porażeniu dziecięcym / Maria Borkowska ; Polskie Stowarzyszenie Terapeutów NTD-SI. - Warszawa : "Zaułek", 1999. - 192 s. : il.; 24 cm

6. BUTKIEWICZ Anna M.
   Nauczanie języka angielskiego dzieci po porażeniu mózgowym dziecięcym : nauczanie pisowni i sprawności pisania /Anna M. Butkiewicz. - Gdańsk : Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego , 2002. - 48, [1] s. : il.; 21 cm

7. BUTKIEWICZ Anna M.
   Nauczanie języka angielskiego dzieci po porażeniu mózgowym dziecięcym : nauczanie sprawności czytania / Anna M. Butkiewicz. - Gdańsk : Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, 2003. -35 s. : il.; 21 cm

8. BUTKIEWICZ Anna M.
   Nauczanie języka angielskiego dzieci po porażeniu mózgowym dziecięcym : nauczanie wymowy i sprawności mówienia / Anna M. Butkiewicz. - Gdańsk : Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, 2002. - 34 s. : il.; 21 cm

9. CHOJNACKA- SZAWŁOWSKA Gabriela
   Sprawność umysłowa dzieci i młodzieży z zaburzeniami motorycznymi : rozprawa habilitacyjna / Gabriela Chojnacka-Szawłowska ; Akademia Medyczna w Gdańsku. - Gdańsk : AM, 1987. - [8], 144, [27] s. : rys., 2 wykr.; 24 cm

10. DZIECKO niepełnosprawne ruchowo. Cz. 3, Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym
    : praca zbiorowa /pod red. Ewy Mazanek. - Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1998. - 290, [1] s. : fot., rys., 1 wykr.; 21 cm

11. KOŚCIELSKA Małgorzata
    Dziecko, które nie mówi, nie siedzi, nie chodzi - w rodzinie : wykłady dla rodziców. Cz. 2 / Małgorzata Kościelska [et al.] . - Warszawa : "Zaułek" , 1998. - 127, [1] s.; 20 cm

12. LEVITT Sophie
    Rehabilitacja w porażeniu mózgowym i zaburzeniach ruchu / Sophie Levitt ; z jęz. ang. tł. Andrzej Cedro ; [przedm., wstęp przetł. przez Agnieszkę Stępień i Jacka Stępnia] / Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL , cop. 2000. - 372, [1] s. : il.; 24 cm
    Tyt. oryg.: "Treatment of cerebral palsy and motor delay" 1995

13. MATYJA Małgorzata, DOMAGALSKA Małgorzata
    Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów / Małgorzata Matyja, Małgorzata Domagalska. - Katowice : Śląska Akademia Medyczna, 1997. - 146 s. : rys.; 24 cm

14. MAZANEK Ewa
    Mózgowe porażenie dziecięce : problemy psychologiczno-pedagogiczne / Ewa Mazanek. -Warszawa: Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Wydaw., 2003. - 136 s.: faks., rys., tab., wykr.; 24 cm

15. MICHAŁOWICZ Roman
    Mózgowe porażenie dziecięce : wskazówki dla rodziców /Roman Michałowicz [et al.]. - Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL , cop. 1997. - 93, [1] s. : fot., rys.; 21 cm

16. MIHILEWICZ Stanisława
    Schemat ciała i orientacja przestrzenna u dzieci z porażeniem mózgowym w młodszym wieku szkolnym / Stanisława Mihilewicz ; [Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji]. - Wrocław : DSWE, 1999. - 132 s. : il.; 24 cm

17. MIHILEWICZ Stanisława
    Zaburzenia przetwarzania słuchowego u dzieci z porażeniem mózgowym / Stanisława Mihilewicz. - Wrocław : Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003. - 206 s. : il.; 25 cm. - (Acta Universitatis Wratislaviensis, 0239-6661; no 2543)

18. MÓZGOWE porażenie dziecięce
    / pod red. Romana Michałowicza ; współaut. Jadwiga Bogucka [et al.]. - Wyd. 3 popr. i uzup. - Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, cop. 2001. -491 s. : il.; 25 cm

19. MÓZGOWE porażenie dziecięce
    / pod red. Romana Michałowicza ; współaut. Jadwiga Bogucka [et al.]. - Wyd. 2 popr. i uzup. - Warszawa : Państ. Zakład Wydawnictw Lekarskich , 1993. - 460, [4] s. : fot., rys., wykr.; 24 cm

20. MÓZGOWE porażenie dziecięce
    / pod red. Romana Michałowicza ; współaut. Jadwiga Bogucka [et al.]. - Warszawa : Państ. Zakład Wydawnictw Lekarskich , 1986.- 442, [1] s. : fot., rys., wykr. ; 24 cm

21. MÓZGOWE porażenie dziecięce : leczenie operacyjne zniekształceń spastycznych kończyn
    / pod red. Tomasza Karskiego i Jana Królewskiego. - Lublin : "Folium", 2001. - 147, [1] s. : il.; 24 cm. - (Biblioteka Ortopedii Dziecięcej, 1234-7612; t. 7)

22. MÓZGOWE porażenie dziecięce - problemy mowy : diagnozowanie i postępowanie usprawniające : materiały z konferencji zorganizowanej [...] w Warszawie w dniach 31 maja-1, 2 czerwca 1997 r.
    / oprac. Halina Mierzejewska, Maria Przybysz-Piwkowa; Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Towarzystwo Kultury Języka. - Warszawa : "DiG", 1997. - 139, [1] s. : rys., wykr.; 24 cm

23. RORAT Marzena
    Diagnoza i stymulacja rozwoju dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym : studium przypadku / Marzena Rorat, Alina Ciechanowska. - Rzeszów : Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, 2002. - 114 s. : il. (w tym kolor.); 21 cm

24. SYNDER Marek
    Dziecko z porażeniem mózgowym : przewodnik dla rodziców i opiekunów / pod red. Marka Syndera ; aut. Marek Sydner, Michał Słomczykowski, Andrzej Grzegorzewski. -Częstochowa : Edycja Świętego Pawła , cop. 2002. - 232 s. : il.; 24 cm
    Tyt. oryg.: "Cerebral palsy : a complete guide for caregiving" 1995

25. TULEYA Arleta
    Jak pomóc dziecku z mózgowym porażeniem dziecięcym : poradnik bibliograficzny / oprac. Arleta Tuleya. - Toruń : Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Książnica Miejska. Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych , 1991. - 31, [1] s.; 21 cm

26. WCZESNA diagnostyka i leczenie ortopedyczno-rehabilitacyjne dzieci z mózgowym porażeniem : II Sympozjum Sekcji Ortopedii Dziecięcej PTOiTr, Zakopane, 14 maja 1993 roku
    / pod red. Ignacego P[iotra] Wośko i Daniela Zarzyckiego ; [Sekcja Ortopedii Dziecięcej PTOiTr - Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego]. - Lublin : "Folium", 1994. - 171 s. : fot., 1 wykr.; 24 cm. - (Biblioteka Ortopedii Dziecięcej, ISSN 1234-7612; 1)

27. ZABŁOCKI Kazimierz Jacek
    Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii / Kazimierz Jacek Zabłocki.- Warszawa : "Żak", 1998. - 170 s. : rys.; 21 cm

28. ZIĄTEK Krystyna
    Dziecko niepełnosprawne ruchowo na drodze do niezależności / Krystyna Ziątek; oprac. scenariuszy Jolanta Jaszczuk. - Warszawa : Stowarzyszenie Spokojne Jutro, [2004]. - 188 s. : rys.; 24 cm

2. CZASOPISMA OD 1986 ROKU

1. BIELAK Beata
   Zaburzenia mowy u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym : studium przypadku bliźniąt / Beata Bielak // Logopedia. - [T.] 27 .-(2000), s. 161-171

2. BORKOWSKA Maria
   Mózgowe porażenie dziecięce / Maria Borkowska// Przyjaciel Dziecka. - 2000, nr 7/9, s.4-5

3. CELIŃSKA-PAWLISZ Agnieszka
   Przystosowanie społeczne w szkole powszechnej dzieci z porażeniem mózgowym / Agnieszka Celińska-Pawlisz// Szkoła Specjalna. - 1991, nr 5, s. 161-165

4. CHOJNOWSKA-SZAWŁOWSKA Gabriela, SZAWŁOWSKI Kazimierz
   Zaburzenia ekspresji słownej jedną z form przeszkód w rozwoju społecznym dzieci z porażeniem mózgowym upośledzonych umysłowo / Gabriela Chojnowska-Szawłowska, Kazimierz Szawłowski // Szkoła Specjalna. - 1986, nr 5, s. 336-340

5. CZARNECKA Wanda, SMAGŁOWSKA-POKORA Elżbieta, JABŁOŃSKA Agnieszka
   Scenariusz zajęć wieloprofilowego usprawniania dzieci metodą Peto / Wanda Czarnecka, Elżbieta Smagłowska-Pokora, Agnieszka Jabłońska // Przyjaciel Dziecka. - 2001, nr 4/6, s. 14-16
   Rehabilitacja dzieci z porażeniem mózgowym.

6. DRYSZEL Andrzej
   Kombinezon pełen pieniędzy / Andrzej Dyszel // Przegląd Tygodniowy. -1998, nr 22, s. 4-5 Działalność Centrum Rehabilitacji "Euromed" w Mielnie

7. DZIERKA Tadeusz
   Rehabilitacja dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym na przykładzie funkcjonowania Ośrodka Rehabilitacyjno-Wychowawczego w Katowicach / Tadeusz Dzierka // Nauczyciel i Szkoła. -1999, nr 2, s. 130-139

8. EFEKTY procesu integracji dzieci pełnosprawnych oraz z mózgowym porażeniem dziecięcym w młodszym wieku szkolnym
   / Krystyna Barłóg. - Rzesz., 2001. - Rec. Magdalena Lambui // Szkoła Specjalna. - 2002, nr 5, s. 309-311

9. EFEKTY procesu integracji dzieci pełnosprawnych oraz z mózgowym porażeniem dziecięcym w młodszym wieku szkolnym
   / Krystyna Barłóg. - Rzesz., 2001. - Rec. Małgorzata Zaborniak-Sobczak // Auxilium Sociale .- 2003, nr 1, s. 213-215

10. FANDREJEWSKA Aleksandra
    Nie wszystko zmienię / Aleksandra Fandrejewska // Rzeczpospolita .-1996, nr 86, s. 3
    Rehabilitacja w porażeniu mózgowym dziecięcym.

11. GEREMEK Anna, SZUCHNIK Joanna, SKARŻYŃSKI Henryk
    Efekty programu wszczepiania implantów ślimakowych u dzieci z dodatkowymi deficytami : (studia przypadków) / Anna Geremek, Joanna Szuchnik, Henryk Skarżyński // Audiofonologia. - T. 22 .-(2002), s. 193-197

12. GÓJSKA Katarzyna
    Nie spinaj się, dziecko, nie spinaj / Katarzyna Gójska // Gazeta Polska. -2001, nr 31, s. 12-13

13. GROMNICKA Anna, SZCZUPAŁ Bernadeta
    Hipoterapia jako jedna z metod wieloprofilowego usprawniania psychoruchowego dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym / Anna Gromnicka, Bernadeta Szczupał // Roczniki Pedagogiki Specjalnej. - T. 8 .-(1997), s. 179-189

14. GRUBA Joanna
    Terapia logopedyczna dziecka z porażeniem mózgowym / Joanna Gruba // Auxilium Sociale. - 1997, nr 3/4, s. 204-214

15. JEGIER Aneta
    Możliwości usprawniania dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym / Aneta Jegier // Szkoła Specjalna .- 2003, nr 2, s. 114-120

16. JEGIER Aneta
    Szanse dzieci z porażeniem mózgowym / Aneta Jegier // Edukacja i Dialog. - 2004, nr 1, s. 52-56

17. JEGIER Aneta
    Usprawnianie funkcjonowania psychoruchowego dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym (mpd) / Aneta Jegier // Rewalidacja. - 2003, nr 1, s. 36-54

18. JEGIER Aneta
    Ważniejsze poglądy konstruktywistów jako podstawa wspomagania rozwoju umysłowego dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym / Aneta Jegier // Auxilium Sociale. - 2003, nr 1, s. 21-29

19. KANTYKA-KOWALSKA Małgorzata
    Kształtowanie prawidłowego odruchu ssania i żucia u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym / Małgorzata Kantyka-Kowalska // Auxilium Sociale. -1997, nr 3/4, s. 215-219

20. KAWKA Katarzyna
    Nadzieja na lepsze jutro dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym - pompa baklofenowa / Katarzyna Kawka // Szkoła Specjalna. - 2005, nr 4, s. 308-311

21. KIRENKO Janusz, PARCHOMIUK Monika
    Wsparcie społeczne młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym i jego uwarunkowania / Janusz Kirenko, Monika Parchomiuk // Auxilium Sociale. -2000, nr 1, s. 55-65

22. KŁOSSOWASKA Anna
    Może być happy end / Anna Kłossowska // Tygodnik Solidarność. -1999, nr 44, s. 15
    Leczenie porażenie mózgowe dziecięce - leczenie

23. KONARSKA Iwona
    Nadzieja za 80 mln / Iwona Konarska // Przegląd Tygodniowy .-1996, nr 28, s. 6-7
    Działalność Centrum Rehabilitacji "Euromed" w Mielnie

24. KRZEMIŃSKA Agnieszka
    "Ściana wspinaczkowa" jako element rewalidacji dzieci z MPD / Agnieszka Krzemińska // Szkoła Specjalna. - 1998, nr4, s. 293-294

25. KUŚ EWA
    Metoda Victorii Shelbuurne w pracy z dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym / Ewa Kuś // Szkoła Specjalna. - 1994, nr 4, s. 225-228

26. LOSKA Magdalena
    Potrzeby dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w młodszym wieku / Magdalena Loska// Przyjaciel Dziecka. - 2001, nr 4/6, s. 19

27. ŁUCZAK Ewa
    Postępowanie rehabilitacyjne z dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym / Ewa Łuczak // Szkoła Specjalna. - 1996, nr 5, s. 259-266

28. MARKIEWICZ Wojciech
    Piętnaście kroków w kosmos / Wojciech Markiewicz // Polityka .-2000 , nr 14 , s. 100-105
    Rehabilitacja w porażeniu mózgowym dziecięcym.

29. MAZANEK Ewa
    Wpływ usprawniania psychoruchowego na rozwój umysłowy dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym / Ewa Mazanek // Szkoła Specjalna. - 1993, nr 5, s. 216-225

30. MIHILEWICZ Stanisława
    Bezpośrednia pamięć wzrokowa i grafopercepcja u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD) / Stanisława Mihilewicz // Auxilium Sociale . -1998, nr 1, s. 9-21

31. MIHILEWICZ Stanisława
    Integracja wzrokowo-ruchowa w różnych postaciach dziecięcego porażenia mózgowego (MPD) /Stanisława Mihilewicz // Teraźniejszość, Człowiek, Edukacja.-1998, nr 1, s. 85-93

32. MIHILEWICZ Stanisława
    Wpływ terapii na opanowanie pozawerbalnych sposobów porozumiewania się u dziecka niesłyszącego z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego (MPD) / Stanisława Mihilewicz // Audiofonologia. - T. 17 .-(2000), s. 187-200

33. OLEŃSKA-PAWLAK Teresa
    Opieka psychologiczno-pedagogiczna wobec uczniów z mózgowym porażeniem dziecięcym - utrudnienia, propozycje / Teresa Oleńska-Pawlak // Auxilium Sociale. -1998, nr 1, s. 109-116

34. OLEŃSKA-PAWLAK Teresa
    Rzeczywiste i postulowane warunki psychopedagogicznego oddziaływania na dzieci i młodzież z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego / Teresa Oleńska-Pawlak // Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Pedagogiczne / Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. - Z. 21 .-(1999), s. 73-82

35. OSTASZ Jolanta
    Przystosowanie społeczne dzieci z porażeniem mózgowym objętych wieloprofilowym usprawnianiem / Jolanta Ostasz // Lubelski Rocznik Pedagogiczny. - T. 21 .- (2001), s. 121-136

36. PARCHOMIUK Monika
    Radzenie sobie w sytuacjach trudnych przez rodziców dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym/ Monika Parchomiuk // Niepełnosprawność i Rehabilitacja. - 2003, nr 3, s. 61-68

37. PARCHOMIUK Monika
    Sytuacja ekonomiczno-zawodowa rodziców dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym zamieszkujących w mieście i na wsi / Monika Parchomiuk // Auxilium Sociale. -2003, nr 1, s. 117-125

38. PARCHOMIUK Monika
    Udział rodziców w procesie usprawniania dziecka z porażeniem mózgowym / Monika Parchomiuk // Lubelski Rocznik Pedagogiczny. - T. 23 .-(2003), s. 157-162

39. PĘTLEWSKA Halina
    Uwięziony umysł : testy a praca terapeutyczna / Halina Pętlewska // Auxilium Sociale. -1998, nr 1, s. 83-90
    Rehabilitacja w porażeniu mózgowym dziecięcym.

40. PIASECKI Leszek, MARSZAŁ Elżbieta
    Mózgowe porażenie dziecięce / Leszek Piasecki, Elżbieta Marszał // Auxilium Sociale. - 1997, nr 2, s. 81-91

41. PODGÓRSKA Joanna
    W górę wodospadu / Joanna Podgórska // Polityka .-1996, nr 49, s. 86-87
    Rehabilitacja w porażeniu mózgowym dziecięcym.

42. ROLA Beata
    Skala przystosowania społecznego PAC H.C.Gunzburga w pracy z dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym / Beata Rola // Szkoła Specjalna. - 1992, nr 1, s.26-29

43. ROWIŃSKA Maria
    Dziecko z mózgowym porażeniem dziecięcym w szkole / Maria Rowińska // Kwartalnik Edukacyjny. -1998, nr 3, s. 39-46

44. ROŻYŃSKA Renata
    Dzieci z porażeniem mózgowym w szkole masowej / Renata Rożyńska // Nowa Szkoła. -2002, nr 1, s. 57-59

45. SCHEMAT ciała i orientacja przestrzenna u dzieci z porażeniem mózgowym w młodszym wieku szkolnym
    / Stanisława Mihilewicz. - Wroc. , 1999. - Rec. Aneta Jegler // Szkoła Specjalna .-2000, nr 2/3, s. 155-156

46. SŁONKA Karina
    Zastosowanie stabilografii w ocenie równowagi dzieci z porażeniem mózgowym / Karina Słonka // Człowiek i Ruch .- 2001 , nr 2 , s. 73-81

47. SOCHA Ryszard
    Łańcuch pocieszenia / Ryszarda Socha // Polityka .-1997, nr 47, s. 25-26
    Leczenie porażenie mózgowe dziecięce - leczenie

48. STECKO Elżbieta
    Zaburzenia mowy u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym (m.p.dz.) / Elżbieta Steczko // Rewalidacja. - 1997, nr 2, s. 54-67

49. SZMUNIEWSKA Helena
    Praca z dziećmi z porażeniem mózgowym / Helena Szmuniewska // Edukacja i Dialog. - 2004, nr 1, s. 57-61

50. SZYNKOWSKA Irena
    Myślę, czuję...więc jestem / Irena Szynkowska // Edukacja .- 2001, nr 4, dod. s. 27-29

51. TKACZYK Grażyna
    Rola rodziców w rehabilitacji dzieci z porażeniem mózgowym / Grażyna Tkaczyk // Problemy Rodziny. - 1995, nr 6,s. 19-20

52. WARDRĘGA Grażyna
    Indywidualny program terapeutyczno-edukacyjny dla dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym / Grażyna Wardęga // Kwartalnik Edukacyjny. -2003, nr 2, s. 61-72

---