9. Teologia w Afryce.
Pod hasłem Afryki umownie traktujemy północno-zachodnią Afrykę z centrum w Kartaginie. Pisarze tamtejsi pisali po łacinie. Kościół Afrykański wedle tradycji przyjął religię bezpośrednio od Rzymu. Nie możemy poddać historycznej krytyce owego faktu, lecz pozostaje znamiennym bardzo bliski stosunek Kartaginy do Rzymu. Niewątpliwie Kartagina była najwierniejsza córą Rzymu.
Tertulian.
Urodził się koło 155 roku, w Kartaginie, w zamożnej rodzinie pogańskiej. Jego ojciec był centurionem. Otrzymał Tertulian wykształcenie klasyczne, prawnicze i filozoficzne. Najpierw pracował, jako nauczyciel w Kartaginie, potem, jako adwokat w Rzymie. Około roku 195, po nawróceniu i przyjęciu chrztu powrócił do rodzinnego miasta. Z natury gwałtowny i bezkompromisowy skłaniał się do rygoryzmu moralnego. Hieronim podaje, że Tertulian został nawet wyświęcony na kapłana. Z czasem doszedł do wniosku, że w kościele nie ma już pierwotnej surowości. W 207 roku przystąpił do sekty montanistów. Z czasem sektę tę nazwano tertulianistami. Tertulian zmarł po 220 roku w Kartaginie poza kościołem. Jest najważniejszym łacińskim pisarzem przed Augustynem. Był niepohamowany w swej gwałtowności i radykalizmie. Występował przeciw Żydom, poganom, heretykom oraz na końcu przeciw katolikom.
Jednakże położył podwaliny pod łaciński język teologiczny tworząc 982 terminy teologiczne, które w większości zostały przejęte przez późniejszych pisarzy.
Dzieła.
Z bogatej twórczości Tertuliana zachowało się 31 dzieł.
Pisma apologetyczne: „Do posągu” potępia Rzymskie prawodawstwo w sprawach chrześcijaństwa, broni religii i jej wyznawców, poddaje bardzo ostrej krytyce wierzenia Rzymian. „Apologetyk” - najważniejsze dzieło Tertuliana, wykazuje, że postępowanie sądowe wobec chrześcijan jest sprzeczne z rzymskim prawem. Ponadto wykazuje, że bogowie rzymscy byli ludźmi lub demonami, popełniającymi zbrodnie. „O świadectwie duszy” rozwinięcie apologetyku. „Do Skapuli” przeciw prokonsulowi Skapuli, który wzniecił prześladowania przeciw chrześcijanom. „Przeciw Żydom” wykazuje, że Stary Zakon wypełnił swą misję i powinien ustąpić miejsca nowemu.
Pisma dogmatyczno - polemiczne: „Preskrypcja przeciw heretykom” - forma mowy obrończej o tym, że tylko kościół ma prawo do biblii i zawartej w niej nauki - pismo przeciw heretykom. Pozostałem testy kierowane są albo do przywódców sekt gnostyckich albo do całokształtu owych społeczności np. Przeciw Marcjonowi, Przeciw Walentynianom. Broni w tych tekstach prawowiernej nauki Chrystusa wykazując błędy gnostyków.
Pisma moralno - ascetyczne: „Do męczenników” - do chrześcijan przebywających w więzieniu w Kartaginie, pragnąc ich pocieszyć. „O widowiskach” ostrzega chrześcijan przed braniem udziału w widowiskach. „O modlitwie” - najstarszy komentarz do modlitwy Ojcze nasz. „O cierpliwości”- zachęca do trzymania się tej cnoty samemu przyznając się, że jemu jej brakuje. „O pokucie” - najpierw pisze o pokucie przed chrztem, później o pokucie za grzechy ciężkie popełnione po chrzcie. „O stroju kobiety” „Do żony” - prośba do swojej żony by po jego śmierci nie wychodziła powtórnie za mąż.
Pisma z okresu montanistycznego: większość tekstów dotyczy przekazów moralnych jak nie zawierania powtórnych związków małżeńskich, o surowości postów, o noszeniu zasłony na twarzy przez dziewice i mężatki, potępia jednocześnie bałwochwalstwo zaliczając do niego wszystko, co w jakikolwiek sposób wiąże się z pogaństwem, „O wieńcu” - gdzie potępia służbę wojskową, „O płaszczu filozofa”- bardziej przystoi chrześcijaninowi, „O wstydliwości”- grzechy przeciw 6 przykazaniu nie mogą być odpuszczone.
Nauka.
Filozofia - wskazuje, zresztą błędne, na filozofię, jako źródło wszelkich herezji.
Teologia prawa - legalizm. był prawnikiem, dlatego wszystko traktował w kategoriach prawa - zarówno w obronie chrześcijan jak i w potępianiu heretyków odwoływał się do prawa rzymskiego. W relacjach Bóg - człowiek także stosował jurysdykcję - Bóg dawca prawa zapisanego w Ewangeliach, grzech to złamanie prawa.
Trójca Święta - jaki był każdy widzi, ale w tej kwestii nie popełnił żadnych błędów. Mówi o jednej Trójcy jednego Bóstwa - Ojca, Syna i Ducha Świętego, Logos jest inny od Ojca, jako osoba, ale taki sam przez substancję. Duch Święty - pochodzi z substancji Boga przez Syna - trzecia osoba.
Chrystus - miał dwie natury w jednej osobie, właściwości każdej z nich są pełne.
Cyprian.
200 lub 210 rok wydał na świat w Kartaginie, w pogańskiej, bogatej rodzinie, Cypriana. Studiował on retorykę i prawo. Zasłynął zresztą w swym rodzinnym mieście, jako znamienity retor. Pod wpływem kapłana Cecyliusza przyjął chrzest koło roku 246. Od razu rozdał swój majątek ubogim. Już w dwa lata później wyświęcono go na biskupa, pomimo sprzeciwu Nowata i kilku biskupów. W czasie prześladowań za Decjusza przebywał pod Kartaginą skąd kierował powierzoną mu prowincją.
W tym czasie w Kościele Kartagińskim wybuchła schizma pod przywództwem Felicysyma, który przyjmował na powrót do wspólnoty lapsich za wstawiennictwem innych wyznawców. Pomijana była w tym procesie hierarchia kościelna i pokuta. Po powrocie do Kartaginy (251) Cyprian ekskomunikował zwolenników schizmy, apostatom zaś zlecił odbywanie kościelnej pokuty. Wkrótce potem wybuchła w mieście zaraza, co wywołało falę nienawiści i prześladowań. Cyprian zorganizował pomoc dla wszystkich mieszkańców miasta, czym zjednał sobie serca pogan i ostudził nastroje antychrześcijańskie. Bronił stanowiska, iż chrzest udzielany przez heretyków jest nieważny. W 257 roku w czasie prześladowań za cesarza Waleriana został wygnany na pustynię Curubis, skąd po roku przywieziono go do miasta i na oczach wielu wiernych ścięto mieczem14 września 258 roku. Cyprian czczony był, jako wzorowy duszpasterz i męczennik. Nie zasłynął, jako teolog, choć jak podaje tradycja każdego dnia czytał działa Tertuliana.
Dzieła Cypriana to głównie traktaty o problematyce kościelno - dyscyplinarnej np. O stroju dziewic, czy O upadłych.
Jego 65 listów stanowi świetny materiał historyczny. Listy opisują prześladowania za Decjusza i Waleriana, przedstawiają spory wokół apostatów, oraz spory o ważność chrztu. Wyjątkiem jest list 63 poświęcony całkowicie sprawowaniu Eucharystii. Znajduje się w nim potępienie akwarian, którzy do sakramentu używali tylko chleba i wody.
Laktancjusz.
Urodzony około 260 roku. Otrzymał staranne wykształcenie z zakresu filozofii i retoryki. Miedzy 290 a 300 rokiem został powołany przez cesarza Dioklecjana do Nikomedii na stanowisko nauczyciela wymowy łacińskiej. Wtedy to przyjął chrzest i poznał przyszłego cesarza Kanstantyna. W roku 303 wobec prześladowań zrezygnował z piastowanego stanowiska. W 317 roku Konstantyn powołał go na dwór cesarski do Trewiru i powierzył stanowisko wychowawcy swego syna. Laktancjusz zmarł w Trewirze około roku 330.
Laktancjusz nazywany jest „chrześcijańskim Cyceronem”. Rzeczywiście pod względem stylu i formy przewyższał w swych dziełach wszystkich współczesnych mu pisarzy. (zresztą wzorował się na Cycero). Zachowało się 6 dzieł Laktancjusza, z których najważniejszymi są „Boże Nauki” - o charakterze apologetycznym, jest pierwszą próbą przedstawienia syntezy całej nauki chrześcijańskiej. Kolejno poniża greckich bogów, oskarża fałszywą mądrość filozofów, pochwala mądrość i wiedzę, jako cnoty, ale tylko w chrześcijańskich relacjach, twierdzi, że po 6 tysiącach lat istnienia świata, nastąpi tysięczne panowanie Królestwa Niebiańskiego a potem będzie już Sąd Ostateczny. (zaczerpnął to z pierwszego rozdziału Biblii). Inne dzieła to „O Bożym stworzeniu”- Bóg stworzył człowieka, „Epitome” - najważniejsze rzeczy z „Bożej Nauki”, „O gniewie Bożym” „O śmierci prześladowców” „O ptaku Feniksie” - ptak ten był w chrześcijaństwie symbolem zmartwychwstania i nieśmiertelności.
Nauka. Sprowadza chrześcijaństwo głównie do moralności. Sławi męczeństwo, miłość Boga i bliźniego, czystość oraz pokorę. W nauce bardziej odwołuje się do moralności aniżeli do wiary. Lepszy jest w burzeniu tego, co pogańskie aniżeli w budowaniu tego, co chrześcijańskie.