Roman Ingarden (1893-1970) jest przedstawicielem fenomenologicznej filozofii literatury. Fenomenologia w literaturoznawstwie nie utożsamia się z fenomenologią w filozofii, ani ta pierwsza nie jest tylko literaturoznawczym zastosowaniem drugiej. Mają one jednak wspólny punkt wyjścia: filozofię sformułowaną przez Edmunda Husserla, a dokładnie Badania logiczne z 1900-1901 r.
Do wypracowania fenomenologicznej wiedzy o literaturze dochodziło w dyskusji z pomysłami Husserla:
R. Ingarden - tzw. Druga lub realistyczna fenomenologia
M. Heidegger - ontologia fundamentalna
J. P. Sartre - egzystencjalizm
H.G. Gadamer - hermeneutyka
Fenomenologie P. Ricoeura i M. Merlau-Ponty'ego
Sposób istnienia dzieła literackiego:
Teoria literatury Ingardena wyrosła z jego sporu z Husserlem na temat sposobu istnienia świata. Według Husserla rzeczywistość to wytwór świadomości człowieka, czyli istnieje ona czysto intencjonalnie. Jest to zakwestionowanie realności bytu. Na to Ingarden się nie zgadzał i dlatego chciał wypracować koncepcję intencjonalnego sposobu istnienia i określić budowę przedmiotów intencjonalnych, a potem wykazać, że przedmioty w rzeczywistości istnieją inaczej i są zbudowane inaczej niż przedmioty intencjonalne.
Ingarden wyróżnia 3 rodzaje bytów:
Realne -są one autonomiczne, czyli nie zależą od niczego (od świadomości), powstają w pewnej chwili, zmieniają się i giną
Idealne - są autonomiczne, nie zależą od niczego, nie przestają istnieć po zniszczeniu jego fundamentu bytowego, pozostają niezmienne.
Intencjonalne - nie są autonomiczne, zależą od świadomości ludzkiej, z 1 strony podobne do bytów realnych - powstaje, zmienia się , ginie oraz do idealnych - nie przestają istnieć po zniszczeniu fundamentu bytowego (np. książka). Przedmiotem intencjonalnym jest dzieło literackie = wytwór aktów świadomości twórcy. O jego intersubiektywności decyduje utrwalenie w materiale znakowym. Dzięki temu uniezależnia się ono od świadomości, dzięki której powstało i nabywa względnej autonomii bytowej. Istnieje samoistnie, niezależnie od trwałości swojego fizycznego fundamentu (pisma, druku).
Ingarden głosił antypsychologizm - odrzucał jakiekolwiek wiązanie wytworu z przeżyciami autora. Dzieło jest niezależne od przeżyć psychicznych piszącego je. Czytelnik nie może wywnioskować na podstawie tekstu o cechach, przemyśleniach autora. Co więcej te przeżycia są całkiem obojętne dla zrozumienia dzieła i jego zawartości. Zarzucał psychologizmowi błędne koło: „chciano rozumieć dzieła przez poznanie przeżyć autora, ale żeby te przeżycia zrozumieć odwoływano się z powrotem do innych dzieł literackich”.
Budowa dzieła literackiego
Przedmiot intencjonalny jest zbudowany tak, że w żaden sposób nie może być utożsamiany ani z przedmiotami realnymi ani idealnymi. Cechą przedmiotów intencjonalnych jest schematyczność. Przedmioty idealne i realne cechuje pełność pod względem jakościowego uposażenia, natomiast przedmioty intencjonalne są niepełne, czyli zawierają miejsca niedookreślenia. W przypadku dzieła literackiego jest to związane z tym, że jest ono intencjonalnym tworem świadomości utrwalonym w języku. Nawet szczegółowy opis językowy nie może wyczerpać całego bogactwa jakościowego, cechującego przedmioty niezależne od świadomości. W dziele literackim zawsze będą występować jakieś luki. Niedookreśloność jest cechą pozostałych warstw dzieła nadbudowanych nad warstwę językową.
Ingarden wyróżnia 4 warstwy w dziele literackim:
Brzmień słownych
Znaczeń
Przedmiotów przedstawionych
Uschematyzowanych wyglądów
Warstwy dzieła są ze sobą powiązane. Warstwy wyższe nadbudowują się kolejno nad niższymi i są wyznaczone przez nie. Brzmienia językowe pojawiają się wraz ze spostrzeganiem napisów. Następnie wyznaczają one znaczenia słów i zdań oraz wyższych jednostek znaczeniowych. Na znaczeniach kształtują się intencjonalne przedmioty przedstawione, które warunkują pojawienie się wyglądów przedmiotowych. (Zdania w dziele wyznaczają aspektywnie przedmiot przedstawiony - tzn. ukazują poszczególne strony, własności. Dopiero wszystkie zdania o danym przedmiocie składają się na jego wygląd.)
Wyglądy nie należą do wyobrażeń czytelnika, one są w dziele. Wyglądy - wzrokowe, słuchowe, ruchowe, dotykowe i emocjonalne.
Quasi-sady
Cechą istotną dzieła literackiego jest specyficzny charakter jego zdań. Mają one charakter quasi-sądów, czyli sądów pozornych (mimo że mają taką samą formę i treść jak sądy logiczne). Nie można ich osądzać w kategoriach prawdy lub fałszu, ponieważ nie są ani prawdziwe ani fałszywe. Zdania, które wydają się orzekające, pytające lub rozkazujące tylko pozornie nimi są.
Ich pozornie logiczny status wynika z zawieszenia ich referencji, czyli odniesienia do przedmiotów istniejących niezależnie od świadomości. Sąd logiczny jest prawdziwy, ponieważ stwierdzany w nim stan rzeczy pokrywa się z rzeczywistym stanem rzeczy (lub jest fałszywy gdy się nie pokrywa). Zdania dzieła literackiego nie odnoszą się do przedmiotów i stanów rzeczy realnych, czyli pozajęzykowych, ale do przedmiotów intencjonalnych, które są wytworem świadomości. Nie można zatem zweryfikować czy są prawdziwe czy fałszywe. (Ingarden posługuje się tu klasyczną -arystotelesowską - definicją prawdy.)
Zawieszenie referencji jest spowodowane tym, że podmiot mówiący nie mówi na serio, nie bierze odpowiedzialności za swoje słowa, nie zajmuje asertywnego stanowiska = brak mu przekonania, że w świecie niezależnym od świadomości jest tak, jak głosi quasi-sąd.
Tym, co odróżnia dzieło literackie od wypowiedzi językowych innego typu, w których podmiot z przekonaniem o czymś oznajmia, jest fikcyjność. W odniesieniu do świata fikcji możemy określić prawdziwość lub fałsz quasi-sądu.
Jak odróżnić sąd od quasi-sądu? - to zależy od postawy czytelnika: zdania są pozornie twierdzące, jeśli odbiorca czyta je w postawie estetycznej, jest nastawiony na jego estetyczne przeżycie. Zdania są sądami, jeśli czytelnik zajmuje postawę poznawczą wobec dzieła.
Uwaga! O tym że zdanie jest quasi-sądem nie decyduje jego umieszczenie w dziele literackim. Jeśliby tak było to definiujemy nieznane przez nieznane: zdanie ma charakter quasi-sądu, bo występuje w dziele literackim, a dzieło jest literackie, bo jego zdania mają charakter quasi-sądów.
Przypadki graniczne - nie wiadomo jak je odczytywać:
Zdania w utworach, które mają charakter graniczny, np. Dialogi Platona można czytać jako dzieła literackie lub filozoficzne.
Sentencje i aforyzmy w postaci prawd ogólnych - one nie są obiektywne, nie można ich brać za sady autora; fikcyjne postacie nie wygłaszają prawd autora
Zdania w utworach lirycznych. Podmiot liryczny to przedmiot czysto intencjonalny, należy do świata przedstawionego, nie należy utożsamiać go z autorem.
Dzieło literackie i jego konkretyzacje:
Konkretyzacje dzieła literackiego powstają przy poszczególnych odczytaniach dzieła. Konkretyzacja różni się od dzieła tym, że nie zawiera miejsc niedookreślenia, a wyglądy trzymane w dziele zostają w niej zaktualizowane. Dookreślanie i aktualizowanie następują bezwiednie podczas lektury. Przykład: gdy odbiorca natrafia w „PT” na zdanie o Zosi, to automatycznie przypisuje jej cech człowieka, wyposaża ją w nos, a nie trąbę, choć w tekście nie było słowa na ten temat. Dzieło dopuszcza różne sposoby ujmowania postaci, w konkretyzacji jeden z nich zostaje wybrany. Dzieło to zbiór możliwych odczytań, konkretyzacja to jeden z jego elementów. Czytelnik musi dbać o spójność dookreśleń, jeśli chce pozostawać w zgodzie z intencjami tekstu. Nie może więc ubrać Zosi w dżinsy.
W ten sposób Ingarden narusza warunek nieodnoszenia dzieła do świata zewnętrznego. Wypełnianie miejsc niedookreślenia tego wymaga.
Wartości:
Dzieło literackie w postaci schematycznej to przedmiot artystyczny, zaś konkretyzacja to przedmiot estetyczny. W przedmiocie artystycznym wartość estetyczna pozostaje w stanie potencjalnym. Aktualizuje się dopiero w procesie lektury.
Wartość estetyczna dzieła ma piętrową budowę. Jej podstawą są jakości artystycznie obojętne, czyli fizyczny fundament dzieła.(niektóre są nieobojętne np. marmur). Na fundament nadbudowane są wartości artystycznie doniosłe, które są podstawą jakości wartości artystycznej. Na niej jest jakość estetycznie wartościowa, a na niej wartość estetyczna.
Jako wartości estetyczne Ingarden wymienia wzniosłość, tragizm, komizm.
Koncepcja wiedzy o literaturze:
O hierarchii w dziedzinach wiedzy o literaturze decyduje przedmiot danej dziedziny:
Filozofia literatury - ma najwyższą pozycję, nadrzędna rola w stosunku do pozostałych odmian literaturoznawstwa. Steruje prowadzonymi przez nie badaniami: wyznacza ich przedmiot, zasady poprawności poznania, dostarcza pojęć opisowo-analitycznych. Zadaniem filozofii literatury jest opisać istotę ogólną dzieła literackiego, czyli sposób istnienia, budowę i cechy specyficzne. (Istotę ustala się na podstawie „wglądu” czyli procesu poznawczego, który polega na wyabstrahowaniu przedmiotu z konkretnych cech i okoliczności i badacz powinien być wolny od wcześniejszych uprzedzeń, emocji wiedzy o obiekcie.)
Nauki o literaturze - zajmuje się konkretnymi dziełami
Opisowa - dąży do opisania istoty konkretnych dzieł
Typologiczna - ustala istotę pewnych typów dzieł, powiązanych ze sobą ze względu na jakieś podobieństwo, np. rodzajowe
Historyczna - jej celem jest rekonstrukcja i analiza recepcji dzieła w różnych epokach
Krytyki literackiej - zajmuje się estetycznymi konkretyzacjami dzieł, krytyk rozpoznaje wartość, która przysługuje dzieł.
.
Dzieło estetyczne to: twór wielowarstwowy, uporządkowany fazowo, zbudowany z quasi-sądów, posiadający jakości doniosłe estetycznie
2