ROMAN INGARDEN

DWUWYMIAROWOŚĆ DZIEŁA LITERACKIEGO

• Dwuwymiarowość – kiedy z jednej strony czytamy utwór od początku zbliżając się do jego końca, z drugiej strony w każdej części natrafiamy na wielość składników, które choć różnorodne, ściśle przynależą do siebie. Więc mamy: w jednym wymiarze następstwo faz części dzieła po sobie, w drugim – współwystępowanie wielu różnorodnych składników. Oba te wymiary są koniecznie dla siebie przynależne.

• Składniki dzieła występujące w jego poszczególnych fazach są w każdej części dzieła takie same i pojawiają się stale w tym samym doborze, różnią się natomiast co do swoich własnych szczegółowych własności, które są następujące:

1. Pewien twór językowo-brzmieniowy, w szczególności brzmienie słowa;

2. Znaczenie słowa lub sens jakiejś wyższej jednostki językowej, w szczególności zdania;

3. To, o czym w dziele mowa – przedmiot przedstawiony w dziele lub poszczególnej jego części,

4. Pewien wygląd, w który w sposób naoczny przedstawia się przedmiot przedstawiony;

• Każda z tych poszczególnych części jest ze sobą powiązana.

• Słowa i zdania występujące w utworze określają poszczególne rzeczy, ludzi, zachodzące między nimi stosunki, procesy, stany, itp., a wszystko to stanowi składowe jednej całości.

• Wygląd pewnej rzeczy stanowi w pierwotnym, węższym znaczeniu konkretne wzorcowe zjawisko, którego doznajemy spostrzegając daną rzecz.

• Wygląd wyobrażeniowy – doznajemy ich, gdy wyobrażamy sobie pewne przedmioty.

• W dziele literackim wyznaczone są jedynie schematy wyglądów spostrzeżeniowych tych przedmiotów, o których mowa w danym dziele. Wyglądy nie łączą się ze sobą zazwyczaj w całość ciągłą, raczej pojawiają się od czasu do czasu, są aktualizowane przez czytelnika podczas czytania utworu.

• Wszystkie te składniki całości utworu współwystępują ze sobą i są ze sobą ściśle związane – z jednej strony w dwuwarstwę języka utworu, z drugiej dwuwarstwę naocznie ujawniającego się świata przedstawionego. Rozwijają się kolejno przed oczami czytelnika. W ten sposób wielowarstwowość dzieła i kolejność następowania po sobie jego poszczególnych faz są ściśle ze sobą związane i z istoty swej nie dają się od siebie oddzielić. (w innym dziele literackim te warstwy mogą występować w innej kolejności i naczej być ze sobą powiązane) Z jakimkolwiek dziełem literackim będziemy mięli do czynienia natrafimy na wielowarstwowość i na kolejność faz (wielofazowość), to należy do jej istoty, ale jej nie wyczerpuje.

• Przez przedmiot przedstawiony rozumie się rzeczy zmysłowo przedstawione, wszystko, o czymkolwiek mowa w dziele literackim lub co zostaje w nim wyrażone poprzez występujące w nim twory językowe.

SCHEMATYCZNOŚĆ DZIEŁA LITERACKIEGO

• Schematyczność – własność strukturalna, która z punktu widzenia dzieła literackiego ma doniosłe znaczenie, występuje we wszystkich 4 warstwach dzieła literackiego, uderza przede wszystkim w warstwie przedmiotów przedstawionych;

• Niedookreślenie jakości uczuciowej istnieje w tekście i jest doniosłe dla jego artystycznej dynamiczności;

• W utworach lirycznych dochodzi do pomieszania podmiotu lirycznego, który przejawia się w samym utworze i należy do jego warstwy przedmiotowej, z autorem jako sprawcą utworu, transcendentnym wobec niego, lecz takim, że na podstawie różnych właściwości utworu da się o nim wnioskować.

• Wszystko, co dałoby się powiedzieć o podmiocie lirycznym pewnego utworu na podstawie jego drobiazgowej i refleksyjnej analizy, ale zarazem nie nasuwa się samo przy uważnym, poprawnym i estetycznie wrażliwym czytaniu, nie wchodzi w skład aktywnie działających czynników utworu i do niego ściśle nie należy. W najlepszym razie stanowi z nim pewne niesprzeczne dopełnienie przez czytelnika. [Gdyby za przykład rozważań wziąć jakiś obszerny utwór eicki to możliwe, że pokazało by się, że niedookreślenie nie istnieją (jeżeli chodzi o główne postaci) a najważniejsze sytuacje i zdarzenia nie istnieją w ogóle lub odnoszą się do postaci drugorzędnych]

• Dookreślenie może zaburzyć równowagę dzieła i przesunąć jego środek ciężkości.

• Ilość i rozmieszenie niedookreśleń w świecie przedstawionym jest zmienne. Ich sprawa ma szczególne znaczenie dla rodzaju danego utworu, jego stylu i indywidualnego piętna artystycznego, dlatego tak ważne jest przy analizie dzieła zająć się jego miejscami niedookreślonymi.

• Schematyczność każdego dzieła sztuki literackiej płynie z istotnej dysproporcji między językowymi środkami przedstawiania, a tym, co ma być w dziele przedstawione oraz z warunków percepcji estetycznej dzieła sztuk literackiej, również dla niego istotnych. – Przedmioty, które bywają przedstawione w dziełach sztuki literackiej to przedmioty indywidualne (pomimo, że czasem musi określać pewien typ to i tak stanowi indywiduum). Określenie czasu i miejsca, w którym przedmiot przebywa ma być jednym ze sposobów przekazania jego indywidualności. Innym sposobem jest posługiwanie się imionami własnymi. Przedmioty indywidualne odznaczają się pewnymi właściwościami formalnymi – m.in. – posiadanie wielu cech. Każdy autonomiczny przedmiot podpada pod zasadę wyłącznego środka. Wygląd rzadko dodaje jakieś określenia przedmiotów przedstawionych – służą do tego różnego rodzaju twory językowe. Mogą spełniać tę funkcję dzięki znaczeniu w nich występujących i dzięki funkcji wyrażania spełniania przez nich w większej lub mniejszej mierze. Wchodzą w to – nazwy własne, rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki określone, przysłówki i niektóre słowa funkcyjne, a z drugiej strony całe zdania, które orzekają coś o danym przedmiocie. Lub wyznaczają stany rzeczy w jakich właśnie bierze udział.

• słowo nie określa tylko jednej cechy wobec czego prowadzi to do schematyczności/niedookreśloności przedmiotów w dziele literackim.Treść każdej nazwy ogólnej zawiera obok składników stałych, składniki zmienne w przedmiocie oznaczonym (definicja kwadratu – to równoległobok)

• w nazwie z jednej strony występują składniki aktualne, efektywnie pomyślane. Zależnie od kontekstu treść aktualna jednej i tej samej nazwy jest mniej lub więcej bogata, przy czym część jej powtarza się w różnych kontekstach, a część zmienia niezależnie od wypadku. W praktyce treść nazwy prawie nigdy nie jest zaktualizowana więc pozostaje pewna doza jej treści potencjalnej.

• W przeciwieństwie do przedmiotu realnego, przedmiot przedstawiony w dziele literackim jest w swojej zawartości dokłanie taki, jakim go wyznacza znaczenie nazwy lub odpowiedniego wyrażenia złożonego: stałe i aktualne składniki treści danego wyrażenia wyznaczają jego jednoznaczne określone cechy natomiast cechom zmiennym odpowiadają miejsca niedookreślenia.

• Nazwy ściśle jednostkowe nie wyczerpują wszystkich cech odpowiadającym im przedmiotom więc w dziele literackim nie ma w ogóle takich przedmiotów przedstawionych, które byłyby wszechstronnie jednoznacznie określone i być ich nie może.

• Niektóre twory językowe występujące w dziełach literackich spełniają w nich w ten sposób funkcję wyrażania, że określają bliżej osobę mówiącą, a zarazem należącą do świata przedstawionego w dziele. Wyrażenie może tylko pod pewnym względem uzupełniać konstytucję przedmiotu przedstawionego (danej osoby mówiącej), wzbogacić go o stan psychiczny.

• Jednak nagromadzenie szczegółów utrudnia percepcje a wielość cech czy motywów może prowadzić nawet do wzajemnego zobojętnienia. Utrudnia to ogarnięcie dzieła w całości tak samo jak jego wielofazowość.

• Schematyczność przejawia się też w warstwie wyglądów. Warstwa wyglądów jest najbardziej czuła na sposób czytania i aktualizowania dzieła.

• W samym dziele schematyczność wyglądów pojawia się w poszczególnych wyglądach – przy czytaniu dzieła to już nie schematyczność wyglądów, ale konkretne wyglądy. Jeśli występują w funkcji przejawiania informacji o przedmiotach to nie zwracami na nie uwagi osobno, lecz ich doświadczamy – koncentrując się na tym, co się pod nimi przejawia. Czytelnik musi sam uzupełniać opis aby go doświadczać, a nie myśleć o nim pojęciowo.

• Dwoistość/opalowość – obrazowe wyrażanie się, które jest jednym z czynników przyczyniających się do zaktualizowania wyglądów podczas czytania utworu. Użycie wyrażenia w znaczeniu przenośnym jest o wiele bardziej obrazowe – uwidacznia to, że chodziło o jakieś inne słowo niż zostało użyte oraz biegłość autora w posługiwaniu się językiem.

• Funkcja przenośna w stosunku do:

1. Przedmiotów przedstawionych – chodzi o przypisanie bez użycia osobowego przymiotnika takiej cechy przedmiotowi przedstawionemu, którą zawsze posiada przedmiot wyrażenia przenośnie użytego , a nie zawsze przedmiot wyrażenia zastąpionego wyrażeniem przenośnym, ale którą właśnie w danym wypadku przedmiot ma posiadać. W efekcie jeden przedmiot prześwieca przez drugi oblekając się w jego szczególnie wyraziste cechy. Pobudza to wyobraźnie czytelnika czyli pobudza aktualizację wyglądów. Zarazem prowadzi do wyznaczenia obrazu opalizującego (czyli przewaga cech wyrazu zastąpionego)

2. Wyglądów

• W tych dwóch warstwach niedookreślenia najłatwiej jest odkryć.

• W warstwie brzmień językowych niedookreślenie zachodzi, gdy jest ono utrwalone (tak jak dziś powszechnie) graficznie w piśmie lub druku. Dzieło lit. Nie podaje w ów czas samych brzmień słownych, lecz tylko ich graficzne odpowiedniki. W ramach każdego języka przeważająca większość słów posiada szereg fonetycznych odchyleń od brzmienia należącego do tzw. Dobrej wymowy i to odchyleń, które leżą w granicach poprawności. Warstwa brzmień słownych dzieła lit. Zostaje wyznaczona jedynie w przybliżeniu. Trudno oddać brzmienie słów. Nie da się wiernie zapisać tonu wypowiedzi.

• Warstwa znaczeń i sensów również zawiera szereg niedookreśleń. Wiąże się to z faktem wieloznaczności słów i w jakim kontekście zostało ono użyte.

• Luki między członami sensu – zjawisko charakterystyczne dla warstwy znaczeniowej dzieła lit. (chociaż nie w każdym występujące) najczęściej występują między zdaniami, czasem w obrębie zdania poszczególnego i w tym wypadku stanowi skażenie tekstu lub wadę jego kompozycji. Natomiast występując między zdaniami może wynikać z niemożności wyczerpania tworami znaczeniowymi pewnego ciągłego toku myślowego. Luka może być zjawiskiem umyślnie wprowadzonym do tekstu i ma w ów czas stanowić niedomówienie pewnej myśli do końca czy też celowe opuszczenie członu myślowego z takich lub innych względów.

DZIEŁO LITERACKIE I JEGO KONKRETYZACJE

• Świat przedstawiony w dziele lit. Przejawia się czytelnikowi w naocznych wyglądach. Jak może się naocznie przedstawić coś, co nie jest całkiem konkretne? Przedmioty przedstawione nie są konkretnie, ale są tworami schematycznymi.

• Dzieło lit nie jest konkretne – stanowi jakby szkielet, który czytelnik pod wieloma względami dopełnia i pod wieloma względami przekształca i dopiero tak ukonkretyzowany stanowi przedmiot percepcji.

• Konkretyzacja dzieła literackiego to całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach przytocoznych przez odbiorcę. Konkretyzacja dzieła literackiego jest wypływem spotkania się dwóch czynników – samego dzieła i czytelnika, a w szczególności jego twórczych i odtwórczych czynników, które spełnia podczas lektury. Czynności te są rozmaite i przebiegają w różny sposób w zależności od samego dzieła jego własności od struktury psychicznej czytelnika, jego sprawności w lekturze, od jego upodobań itp. I od warunków subiektywnych/obiektywnych w jakich odbywa się czytanie dzieła. Przebieg czynności czytania i różne reakcje odbija się na strukturze i szczególnych własnościach konkretyzacji, w związku z czym poszczególne konkretyzacje różnią się od siebie. Punktem wspólnym różnych konkretyzacji jest jedno dzieło.

• Czym się różni konkretyzacja dzieła sztuki literackiej od samego dzieła, którego jest konkretyzacją:

1. Wyraźna różnica zachodzi w warstwie brzmieniowej dzieła lit. – akt twórczy autora respektuje system znaków przez niego dobrany, wyznacza w sposób czysto myślowo-intencjonalny wszelkie twory i zjawiska językowo-brzmieniowe w samym dziele przybierają one w konkretyzacji postać całkiem konkretną pojawiając się (przy głośnym czytaniu) na konkretnym materiale głosowym. Więc brzmienia słów (oraz rytm, rym, melodia itp.) nasycają się niejako konkretnymi jakościami na konkretnym materiale głosowym.
   Realizacja warstwy brzmieniowej jest wypełnieniem ideału jednego z elementów dzieła i umożliwia żywe konkretne ukonstytuowanie się pozostałych składników dzieła w utworach, gdzie warstwa brzmieniowa:
   a) posiada wśród swych jakości pewien układ jakości estetycznie walentnych, które w harmonijnym zespole jakości odgrywają rolę konstytutywną dla pojawienia się w dziele ostatecznej, całość dzieła obejmującej jakości wartościowej;
   b) albo też spełnia istotne funkcje konstrukcyjne dla ukształtowania się pozostałych warstw dzieła (spełniając np. funkcję wyrażania stanów psychicznych osoby mówiącej);

przez zrealizowanie warstwy językowo-brzmieniowej – przesuwa się punkt ciężkości cłego dzieła ku warstwie językowo-brzmieniowej, ponieważ ucieleśnia się ona w jakościach określonych i spostrzeżeniowo samoobecnych czytelnikowi. Pozostałe warstwy pozostają bytami czysto intencjonalnymi.

2. Zaktualizowanie – w konkretyzacji przynajmniej tych składników dzieła, które w nim samym są tylko w stanie potencjalności. Do składników należą przede wszystkim: wyglądy przedmiotów przedstawionych, które w samym dziele są jedynie schematycznie wyznaczone, są dopiero aktualizowane przez czytelnika.

Zaktualizowany w konkretyzacji dzieła lit zostaje potencjalny element znaczeń, zwłaszcza nazw występujących w treści dzieła. Nie wszystkie, ale jednacz czytelnik aktualizuje w czasie czytania. Przez co bogaci się treść dzieła. To zaktualizowanie ma znaczenie dla uzupełnienia, które występuje w obrębie konkretyzacji.
do aktualizacji w konkretyzacji dzieła dochodzi w jakościach estetycznie aktywnych, a zarazem takich, że od nich zależy ucieleśnienie wartości estetycznych, które się w konkretyzacji dzieła pojawiają. Pojawiają się w pierwotnych jakościach zmysłowych, jakościach formalno-konstrukcyjnych, w dziele literackim przede wszystkim w polifonicznym zestroju elementów jakościowych różnych warstw, jakości metafizyczne pojawiające się w kulminacyjnych fazach dzieła literackiego w jego wart siwe przedmiotowej.

3. Dzięki już omówionym zmianom, jakie odróżniają konkretyzację od samego dzieła w warstwach: brzmieniowej, znaczeniowej i wyglądowej, dochodzi do usunięcia wielu miejsc niedookreślenia w warstwie przedmiotów przedstawionych: usuwamy, uzupełniając poszczególne przedmioty składnikami, które jakby wstawiamy w te miejsca.
   W różnych konkretyzacjach usuwa się miejsca niedookreślenia nawet w jednym i tym samym dziele. Sposób w jaki to uzupełnienie się dokonuje ma rozstrzygające znaczenie dla stopnia wierności rekonstrukcji danego dzieła w konkretyzacji i dla wartości estetycznej.

4. Dzieło jest tworem wielofazowym o jednoznacznie ustalonym porządku następstwa swoich części. Gdy w czasie czytania zaczynamy tworzyć konkretyzacje dzieła, poszczególne części rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie przeżyć czytelnika i nabierają różnych charakterów czasowych, których w samym dziele nie posiadają. Chodzi tu o strukturę czasową poszczególnych części dzieła w jego czterowarstwowej budowie. (w tym punkcie chodzi o to, że jak mamy za długie zdanie, Tosię gubimy i nie możemy go zrozumieć)

5. Położenie lub ułożenie konkretyzacji wobec czytelnika – samo dzieło nie zajmuje położenia w stosunku do rzeczywistego świata/czytelnika, ale konkretyzacja zwraca się niejako zawsze pewną swą stroną ku czytelnikowi, a inną się od niego odwraca. Dzieje się to ze względu na zainteresowania czytelnika, którego centrum zainteresowań pada na warstwę przedmiotową. Warstwa brzeniowa i znaczeniowa odchylają się od czytelnika.

• Uświadomienie sobie różnicy między konkretyzacją a dziełem służy umiejętności przeciwstawiania dzieła z jego wartościami artystycznymi przedmiotom estetycznym, które powstają podczas czytania dzieła w postawie estetycznej i które mają zasadniczo inne wartości.

3