Realizm to artystyczna próba odtworzenia życia takim, jakie ono jest. Zadanie artysty sprowadza się do opisu tego, co widzi w najdokładniejszy i najuczciwszy sposób, jak to tylko możliwe.
Realizm jako ruch artystyczny narodził się w osiemnastowiecznej Europie. Początkowo był wyrazem sprzeciwu wobec klasycznym, czy znanym z romantyzmu, konwencjom sztuki ukazywania życia ludzkiego bardziej wzniosłym, racjonalnym, uporządkowanym, uduchowionym niż było ono w rzeczywistości. Realizm starał się sportretować człowieka i jego żywot w możliwie najbardziej obiektywny sposób. Rozwój realizmu związany był ściśle z rozwojem naukowym dziewiętnastowiecznej Europy, opartym na takich metodach badawczych jak obserwacja, dokładne rejestrowanie, a następnie teoretyzowanie naturalnych zjawisk. Swój rozkwit realizm zawdzięcza również przypadającej na ówczesny okres wrażliwości pisarzy na problematykę społeczną i podejmowanie przez nich prób reformy złej sytuacji. Do najwybitniejszych przedstawicieli realizmu w literaturze zalicza się takich pisarzy jak: Honoré de Balzac, Karol Dickens czy Stendhal (właśc. Henri Beyle), Lew Tołstoj, ale to pierwszego z nich uznaje się za ojca realizmu powieściowego, zwanego również „wielkim” czy „dojrzałym”.
Jak podaje Michał Kuziak: „Świat w utworze realistycznym ukazany jest w optyce przeciętnego odbiorcy i oceniany zgodnie z przyjętą moralnością i zasadami zdrowego rozsądku. Kreacja takiego świata uznaje regułę typowości”. Realizm w XIX-wiecznej powieści jest bardzo mocno powiązany z ówczesnymi realiami społecznymi.
„Mieszczańska epopeja”, jak mawiają o omawianym nurcie współcześni badacze, koncentrowała się niemal wyłącznie na życiu właśnie tej warstwy społecznej. Tadeusz Bujnicki pisze: „Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika”. Widzimy zatem, iż mieszczanie nie byli tylko bohaterami powstających wówczas powieści, ale i ich głównymi odbiorcami.
Do założeń realizmu powieściowego zaliczyć można:
- nastawienie poznawcze,
- wysoki stopień prawdopodobieństwa przedstawionej wizji świata,
- postaci i sytuacje charakterystyczne dla ówczesnych realiów,
- maksymalizacja w zakresie uszczegółowienia obrazu.
Powieść realistyczna rozwijała się głównie w Europie. Nie tylko we Francji, gdzie się narodziła, ale również w Rosji czy Wielkiej Brytanii. Bujnicki pisze o realizmie znanym z literatury lat trzydziestych XIX wieku: „W dziełach wielkiego (dojrzałego) realizmu obraz świata pokazany został jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno-socjologicznej. Były to zazwyczaj powieści ukazujące świat po wielkich przemianach społecznych i politycznych - po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wojnach napoleońskich, oraz w okresach następującej po nich stabilizacji. Jest to rzeczywistość ,w której kształtowały się zręby nowoczesnej mieszczańskiej cywilizacji, a zarazem świeża była jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów”
Za typowego dla powieści realistycznej bohatera uznaje się jednostki silne i przedsiębiorcze. Najczęściej nie były to postaci ograniczone do swoich czasów, ale swoim postępowaniem zadawały się je wyprzedzać. Cechą bohaterów powieści realistycznej była też rozbudowana psychika i nieprzeciętny charakter oraz umiejętność współpracy i brania losu w swoje ręce.
Realizm odcisnął swe piętno również na dramacie. Utwory sceniczne charakterystyczne dla tego nurtu wywodziły się z obserwacji ludzkich zachowań. Dlatego też nie tylko scenografia, ale i kostiumy, a przede wszystkim problematyka, ówczesnych sztuk były odzwierciedleniem XIX-wiecznej rzeczywistości.
Realizm najpierw przejawiał się we wspomnianych kostiumach i scenografii. Od roku 1850 produkcje teatralne z roku na rok stawały się coraz bardziej „dokładne” pod względem odzwierciedlania ówczesnych realiów.
We Francji, głównie dzięki dramatom dwóch twórców, realizm zyskiwał sobie coraz więcej zwolenników, chociaż obydwaj oni odnosili się do różnych wartości i tradycji.
Pierwszym z nich był Aleksander Dumas (syn). Jego powieść Dama kameliowa, została zdramatyzowana, czyli przerobiona na sztukę, w 1852 roku. Uważa się ją do dziś za szczytowe osiągnięcie melodramatu. Utwór ten doczekał się wielu adaptacji oraz trawestacji, najsłynniejszą z nich jest opera Verdiego La Traviata. Utwór Dumasa poświęcony był losom paryskiej kurtyzany.
Drugim ważnym dramaturgiem realistycznym był Emile Augier. Podobnie jak u Dumasa, bohaterami jego utworów byli zwykli ludzie i ich życiowe rozterki.
Jednak za ojca dramatu realistycznego uważa się Norwega, Henryka Ibsena. Artysta ten doprowadził do perfekcji formułę sztuki teatralnej. Swoje utwory budował wokół szokujących i wstrząsających ówczesną widownię problemów. W jego dziełach nie ma co szukać monologów, ponieważ nie były one „życiowe”. Ibsen bez skrupułów atakował w swej twórczości warstwę mieszczańską, a zwłaszcza jej zakłamanie. Poza tym tematami poruszanymi przez wielkiego Norwega były m.in.: eutanazja, pozycja kobiet, syfilis, wojna i związane z nią brudne interesy.
Do najważniejszych dramatów Ibsena zalicza się: Upiory z 1881 roku (dzieło poruszające zagadnienie dziedziczenia grzechów rodziców przez ich dzieci oraz syfilisu), Podpory społeczeństwa z 1877 roku (dramat ukazujący interesy wiążące się z wojną), Hedda Gabbler z 1890 (historia kobiety, która popełnia samobójstwo, ponieważ nie może znieść nudy), Nora czyli dom lalki z 1879 roku (Opowieść o Norze, która zostawia swojego męża Torvalda oraz dzieci).
George Bernard Shaw był natomiast najwybitniejszym przedstawicielem dramatu realistycznego w Anglii. Znakiem rozpoznawczym dla twórczości tego artysty jest nietuzinkowe poczucie humoru. Shaw ośmieszał społeczeństwo, aby w ten sposób je edukować i zmieniać. Jego sztuki opierały się na podobnym schemacie. Najpierw ukazywał obowiązujące ówcześnie postawy społeczne, a następnie je ośmieszał i ukazywał nowe rozwiązania. Do jego najsłynniejszych dzieł zalicza się: Profesja Pani Warren (poświęcone prostytucji), Major Barbara (krytyka polityki Armii Zbawienia), Pigmalion. Romans w pięciu aktach (dramat poświęcony rozwojowi społecznemu kobiety). Słynny broadwayowski musical My Fair Lady jest adaptacją właśnie tej ostatniej sztuki.
Dramat realistyczny znalazł również zwolenników w Rosji za sprawą twórczości Antona Czechowa. Dramaty tego artysty różniły się od pozostałych głównie swoim poetyckim wydźwiękiem, symbolizmem, psychologizmem postaci. Bohaterowie utworów Czechowa często wpadali w pułapki społeczne, sytuacje bez wyjścia. Uważał swoje dzieła za komedie, podczas gdy widownia zawsze odbierała je jako tragedie. Dzieła Czechowa pozbawione są rozbudowanej fabuły, skupiając się na jednym wydarzeniu.
Naturalizm - to nurt, w którego założeniach „zostały uwzględnione najdalsze konsekwencje postulatu prawdy w dziele literackim (…) której podstawą jest światopogląd naukowy, opierający się na obserwacji, dokumentach oraz eksperymencie przeprowadzanym na wzór nauk fizyczno-przyrodniczych”. Ojczyzną owego nurtu jest Francja, gdzie nie tylko powstał, ale osiągnął najwyższe znaczenie. Pisarzem, którego nazwisko nierozłącznie kojarzy się z naturalizmem jest Emil Zola. Skonstruował on koncepcję teoretyczną, której głównym założeniem była motywacja biologiczna w czystej postaci. Inspiracją dla Zoli była teoria ewolucji, dziedziczenia, doboru naturalnego i naturalnej selekcji autorstwa Karola Darwina. Wraz ze swoimi zwolennikami francuski pisarz utworzył „Grupę Medanu”, stowarzyszenie zrzeszajże zwolenników literatury naturalistycznej.
Według naturalistów człowiek podlega prawom natury, której jest częścią. Jego życie płynie pod znakiem walki o przetrwanie. W czasach zdominowanych przez kapitał, pieniądz zyskał status boga, a ludzie byli w stanie posunąć się do wszystkiego, by go zdobyć. Naturaliści postrzegali ówczesny świat w bardzo pesymistyczny sposób. Opisywali go bez zbędnych upiększeń, wskazując na jego patologię i brzydotę.
Jak pisał sam Zola:
„Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje”.
we wstępie do powieści Thérèse Raquin z 1867 roku uważanym jest za manifest programowy naturalizmu. Według Zoli literatura nowoczesna powinna skupić się na możliwie jak najdokładniejszym przedstawianiu świata. Jedynie prawdziwą literaturą była ta weryfikowalna, sprawdzalna podobnie jak eksperymenty medyczne. Uważał, iż tworzenie powieści powinno przypominać operację na żywym organizmie, która może udać się tylko wtedy, gdy chirurg będzie przestrzegał zasad. Pisarz, który będzie uciekał się do upiększania, fantazjowania zamiast skupić się prawdzie doprowadzi do „śmierci pacjenta”, czyli swojego dzieła.
Gdy dzieła Zoli zyskiwały międzynarodowe uznanie, pojawiła się liczna grupa naśladujących kunszt francuskiego pisarza. Dzięki nim estetyka naturalistyczna docierała do jeszcze większej liczby odbiorców, z czasem stała się ona dostępna dla mas. Pisarze tacy jak Guy de Maupassant opierali się w swojej twórczości na schematach i metodach opracowanych przez Zolę. W tym samym czasie powieści Zoli ulegały przeróbkom dramaturgicznym. Nawet takie dzieło jak Germinal doczekało się adaptacji teatralnej, dzięki której jego treść dotarła do nowych odbiorców. Naturalizm dotarł również za Ocean. W Stanach Zjednoczonych uwidocznił się on w dziełach chociażby Theodore Dreisera czy Franka Morrisa. W takich powieściach Morrisa jak Vandover and the Brute czy McTeague: A Story of San Francisco, bohaterowie byli bardzo wyraźnie „skażeni”, brutalni, ich natura wynikała ze środowiska, w którym żyli oraz z odziedziczonych genów (te dwa czynniki kształtowały ludzką osobowość według Hipolita Taine'a, francuskiego filozofa, z którym zgadzał się Zola). Druga z wymienionych powieści miała znaczący wpływ na rozwój kina. Erich von Stroheim w 1924 roku zakończył pracę nad swym niezwykle długim (dziesięciogodzinnym!) filmem Chciwość (Greed), opartym właśnie na powieści Morrisa opisującej losy pewnego dentysty. Reżyser obrazu powiedział, że naturalistyczna estetyka mogła być przełożona na inne medium. Właśnie wtedy, w 1924 roku ziścił się plan Zoli, by uczynić sztukę zrozumiałą dla mas, dzięki stworzeniu szczegółowej narracji.
Impresjonizm (lata 60. - lata 90. XIX wieku)
Słowo impresjonizm wywodzi się od francuskiego wyrażenia impression oznaczającego wrażenie. Nurt bywa też on nazywany realizmem optycznym, ponieważ jego przedstawiciele żywo interesowali się doświadczeniami wzrokowymi, jakie odczuwa człowiek obserwujący ruchomy, oświetlony obiekt
. Główne motto impresjonistów brzmiało: ludzkie oko to wspaniały instrument. Wkład tej grupy artystów w dziedzictwo światowej sztuki jest nieoceniony.
Nazwa „impresjoniści” pochodzi z artykułu krytycznie opisującego nowopowstały ruch wokół malarza Claude'a Moneta, autora obrazu: Impresja, wschód słońca. Chociaż autor tekstu - Louis Leroy - miał zamiar oczernić nowy styl malarski to nie udało mu się to, a nazwa na dobre przylgnęła do grupy artystów. U podstawy twórczości impresjonistów znajdowała się fascynacja światłem i ruchem. Każdy oświetlony przedmiot, wprawiony w ruch lub nie, był dla nich wystarczającą fascynacją do stworzenia w pełni artystycznego dzieła. Starali się przełożyć swoje wizualne odczucia dotyczące obiektów bezpośrednio na płótno, nie zważając na prawdziwy kształt czy barwę tych obiektów.
Technika impresjonistów:
· szybkie pociągnięcia grubym
pędzlem, dzięki którym można było uchwycić esencję obiektu, a nie detale,
· nakładanie na płótno bardzo grubych warstw farby,
· kolory nakładane obok siebie, możliwe jak najbliżej, ale bez mieszania się jednych z drugimi,
· szare i ciemne tony uzyskiwane poprzez mieszanie komplementarnych kolorów, unikanie czarnej farby,
· nakładanie mokrej farby na mokrą farbę, aby uzyskać nowe, intrygujące, pastelowe kolory,
· unikanie błyszczących farb, obrazy muszą być matowe,
· zwrócenie szczególnej uwagi na naturalne oświetlenie oraz odbijanie kolorów przez obiekty,
· eksponowanie niebieskich i błękitnych cieni w pejzażach.
Przedstawiciele impresjonizmu czerpali garściami z postępu technicznego. Wykorzystali oni ówczesną nowość, czyli farby w tubkach, dzięki którym mogli być bardziej spontaniczni. Co ważniejsze wielu z impresjonistów fascynowało się fotografią, która zainspirowała impresjonistów do chwytania ulotnych momentów z codziennego życia. Malarze zdawali sobie sprawę z przewagi jaką mieli nad aparatami
fotograficznymi. Zdjęcie pozostawało obiektywne, pozbawione subiektywnych wartości artystycznych, jakie obrazowi mógł nadać jedynie malarz. Impresjoniści nie dążyli bowiem do odzwierciedlania natury
, a do przekazywania światu swoich wrażeń na jej temat. Wielkim atutem w rękach, a raczej pędzlach, artystów związanych z impresjonizmem był kolor, czyli coś, czego ówczesnej fotografii brakowało.
Poza fotografią duży wpływ na impresjonizm miał japonizm, czyli japońskie drukowane ornamenty, które początkowo przywędrowały do Francji jako ozdoby na papierze do pakowania.