NOWOCZESNOŚĆ

Dzisiejszy kształt nadały większości społeczeństw dwa procesy:

modernizacji i globalizacji.

Są dwa sposoby definiowania nowoczesności: historyczny i analityczny:

• Historyczne pojęcie nowoczesności - odwołuje się do miejsca i daty pojawienia się nowej formacji społecznej.

• Analityczne pojęcie nowoczesności zawiera katalog istotnych, konstytutywnych cech tej odmiany porządku społecznego.

Badacze poszukujący historycznych korzeni nowoczesności są zgodni, że momentem przełomowym stały się trzy Wielkie Rewolucje:

1. Wojna secesyjna i konstytucyjna rewolucja amerykańska oraz Wielka Rewolucja Francuska zbudowały polityczne i instytucjonalne ramy nowoczesności: demokrację konstytucyjną, ideę rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych
   

2. Rewolucja przemysłowa w Anglii stworzyła fundamenty ekonomiczne: nowy sposób wytwarzania - masową produkcję przemysłową angażującą wolnych pracowników najemnych zamieszkałych w miastach, co zrodziło nowy sposób i styl życia - industrializm i urbanizm, a także nowy reżim ekonomiczny - kapitalizm, oparty na swoistych formach przywłaszczania i dystrybucji dóbr

Cechy charakterystyczne nowego systemu życia społecznego (August Comte):

• koncentracja siły roboczej w centrach miejskich

• organizacja pracy zorientowana na efektywność i zysk

• zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych

• pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami

• rosnące kontrasty i nierówności społeczne

• system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji

Wielu następców Comte'a charakteryzuje nowoczesność stosując nieco inną strategię. Wydobywają cechy nowoczesności przez opozycję do społeczeństwa tradycyjnego:

• Herbert Spencer - społeczeństwo militarne i społeczeństwo industrialne

• Ferdinand Toennies - wspólnota i społeczeństwo

• Emile Durkheim - społeczeństwo o solidarności mechanicznej i społeczeństwo o solidarności organicznej

• Henry Maine - społeczeństwo statusów i społeczeństwo kontraktów

• Robert Redfield - społeczeństwo wiejskie i społeczeństwo miejskie

• Max Weber - społeczeństwo tradycyjne-agrarne i społeczeństwo kapitalistyczne

MAX WEBER - EKONOMICZNA CHARAKTERYSTYKA NOWOCZESNOŚCI

(przeciwstawił kapitalizm tradycyjnemu społeczeństwu agrarnemu według sześciu kryteriów):

Charakter własności w społeczeństwie tradycyjnym własność związana jest z dziedziczną pozycją społeczną (np. statusem arystokratycznym czy ziemiańskim)

• w społeczeństwie kapitalistycznym prywatna własność środków produkcyjnych jest w rękach indywidualnie działających na rynku przedsiębiorców

• Organizacja pracy i produkcji

• w społeczeństwie tradycyjnym produkcja rolna przebiega według zwyczajowych wzorów i pozbawiona jest mechanizacji

• w społeczeństwie kapitalistycznym masowa produkcja przemysłowa oparta jest na mechanizacji, która umożliwia wprowadzenie efektywności, kalkulowania zyskowności i racjonalnej koordynacji jako wiodących zasad organizacyjnych

• Charakter siły roboczej

• w społeczeństwie tradycyjnym pracownicy pozostają w osobistej prawnej zależności od pracodawcy (niewolnicy czy chłopi pańszczyźniani)

• w społeczeństwie kapitalistycznym robotnicy dysponują wolnością osobistą i sprzedają swoją siłę roboczą niczym towar na rynku pracy, zgodnie z normalnymi prawidłowościami popytu i podaży

• Charakter rynku ekonomicznego

• w społeczeństwach tradycyjnych wymiana i handel są obwarowane wieloma ograniczeniami: protekcjonizm, bariery celne, trudności transportowe, brak rozwiniętych instrumentów pieniężnych, monopole rodowe czy grupowe

• w społeczeństwie kapitalistycznym rynek staje się nieograniczonym terenem wymiany, dystrybucji i konsumpcji

• Charakter obowiązujących praw

• w społeczeństwie tradycyjnym mają one charakter partykularystyczny, w różny sposób stosują się do różnych grup czy klas społecznych i są przedmiotem patrymonialnego rozstrzygania i egzekwowania

• w społeczeństwie kapitalistycznym prawa mają charakter uniwersalistyczny, stosują się na równi do wszystkich i egzekwowane są przez bezstronny aparat wymiaru sprawiedliwości, co zapewnia przewidywalność kontraktów i realizowanie uprawnień czy zobowiązań

Dominujące motywacje

• w społeczeństwie tradycyjnym ludzie dążą do zaspokojenia potrzeb na poziomie dotychczasowym, standardowym, sankcjonowanym zwyczajowo, godzą się z zastanym poziomem i sposobem życia

• w społeczeństwie kapitalistycznym pojawia się nieograniczone dążenie do zysku, aspiracja do sukcesu materialnego, jako powszechna motywacja intensywnych działań ekonomicznych

TALCOTT PARSONS

CECHY STRUKTURALNE I KULTUROWE NOWOCZESNOŚCI

(pięć aspektów):

1. Stopień artykulacji struktury społecznej: ,,rozproszenie-specyficzność''

1. w społeczeństwie tradycyjnym struktury - role, grupy, stosunki społeczne - mają luźny, niewyspecjalizowany, pojemny charakter

2. w społeczeństwie nowoczesnym dominuje wysoka specjalizacja ról, grup i stosunków społecznych, w ramach których aktywność ludzi jest wysoce homogeniczna, skoncentrowana

2. Źródła statusu społecznego: ,,przypisane-osiągane''

1. w społeczeństwie tradycyjnym dopuszczenie do wykonywania ról, członkostwa w grupach czy udziału w stosunkach społecznych opiera się na czynnikach dziedzicznych nabytych przez urodzenie, w szczególności odziedziczonej sytuacji społecznej, przypisanym statusie

2. w społeczeństwie nowoczesnym decyduje o tym własny wysiłek i zasługi, które determinują sytuację społeczną jednostki i jej status osiągnięty

3. Rekrutacja do ról i grup społecznych: ,,partykularyzm-uniwersalizm''

1. w społeczeństwie tradycyjnym dominują tu czynniki natury osobistej, często nie związane z wymogami roli, charakterem działalności grupy czy treścią stosunku społecznego

2. w społeczeństwie nowoczesnym decydują ogólne kompetencje czy predyspozycje niezbędne do dobrego wykonywania podejmowanych działań; dostęp do ról, grup czy stosunków jest otwarty dla wszystkich, którzy się do tego nadają

4. Podstawy tożsamości społecznej: ,,kolektywizm-indywidualizm''

1. w społeczeństwie tradycyjnym o tożsamości i społecznej ocenie jednostki decyduje jej przynależność grupowa - do rodu, plemienia, wspólnoty lokalnej, etnicznej, narodu itp.

2. w społeczeństwie nowoczesnym ważniejsze staje się to, co jednostka robi, jej indywidualne działania i ich efekty

5. Rola emocji w życiu społecznym: ,,afektywność-neutralność

1. w społeczeństwie tradycyjnym dopuszczona jest swobodna, publiczna ekspresja emocji: gniewu, żalu, rozpaczy, radości

2. w społeczeństwie nowoczesnym występuje reguła powściągliwości, która żąda nieujawniania emocji i działania maksymalnie obiektywnego i racjonalnego

Krishan Kumar - brytyjski socjolog hinduskiego pochodzenia - łącząc idee Comte'a, Webera i Parsonsa twierdzi, że nowoczesność charakteryzuje pięć podstawowych zasad:

1. indywidualizmu

2. zróżnicowania i wielości opcji we wszystkich dziedzinach życia (praca, edukacja, konsumpcja, światopogląd, style życia i gusty)

3. racjonalność (dominacja struktur biurokratycznych)

4. ekonomizm - większość życia współczesnych ludzi upływa na produkcji i konsumpcji

5. ekspansywność - nowoczesność penetruje wszelkie dziedziny życia, przekształca gusty, obyczaje, wzory moralne, style artystyczne, kulturę masową; tworzy nowe formy życia rodzinnego, kształtuje edukację, formy rekreacji i rozrywki

KRYTYKA NOWOCZESNOŚCI - siedem wątków krytycznych:

1) Karol Marks - Erich Fromm- Herbert Marcuse - teoria alienacji człowieka

K. Marks - Ludzie są w swojej gatunkowej naturze wolni, twórczy i prospołeczni. W pewnych niekorzystnych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych zatracają te naturalne cechy. Dzieje się tak w społeczeństwach podzielonych na klasy, zwłaszcza w nowoczesnym kapitalizmie, gdzie większość społeczeństwa przekształca się w zreifikowane, zniewolone, zależne i eksploatowane przez innych tryby machiny ekonomicznej. Pozbawiony kontroli nad procesem własnej pracy i losami jej produktów, handlujący własną siłą roboczą niczym towarem na zmonopolizowanym przez właścicieli rynku pracy, pracownik doznaje alienacji - wyobcowania od innych ludzi, degraduje się

Erich Fromm - określił społeczeństwo kapitalistyczne jako ,,szalone czy niepoczytalne'', bo zastępujące naturalne dla człowieka aspiracje, aby ,,być'', walką o to, aby ,,mieć''

Herbert Marcuse - dostrzega jako efekt alienacji pojawienie się ,,człowieka jednowymiarowego'', którego całe życie ogranicza się do pracy i konsumpcji

2) Ferdinand Toennies - problem utraconej wspólnoty - Społeczeństwo nowoczesne doprowadza do zastąpienia woli naturalnej wolą racjonalną, gdzie wszelkie kontakty i stosunki z innymi podporządkowane są interesownej, instrumentalnej kalkulacji, a inni stają się przedmiotem cynicznej manipulacji. W efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulegają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają się w anonimowej masie pracowników, urzędników, konsumentów, publiczności

3) Max Weber - skrajna racjonalność, efektywność i instrumentalność organizacji społecznej, przejawiające się najpełniej w nowoczesnej biurokracji, zamykają społeczeństwo w ,,żelaznej klatce'', odbierając mu spontaniczność i wolność.

4) Emile Durkheim - teoria anomii - chaos normatywny, zanik drogowskazów moralnych, rozmycie kategorii dobra i zła; ludzie ulegają dezorientacji, czują się wykorzenieni i zagubieni

5) Piąty wątek krytyczny jest skierowany przeciw typowej dla nowoczesności idei opanowywania czy podboju przyrody - pojawia się świadomość ekologiczna z żądaniami powstrzymania nieokiełznanej nowoczesności; pisze się o granicach wzrostu, określa się warunki rozwoju kontrolowanego

6) Szósty przedmiot krytyki to dokonujący się w wyniku ekspansji kapitalizmu podział świata na obszary zamożności i sfery nędzy

W. Lenin - prekursor krytyki w swojej teorii imperializmu - twierdził, że dążenie do maksymalizacji zysku prowadzi firmy kapitalistyczne do poszukiwania taniej siły roboczej, dostępnych surowców i rynków zbytu dla produkowanych towarów

W późniejszej wersji koncepcja ta występuje w postaci teorii zależności, która nie dotyczy już sytuacji brutalnego kolonializmu, lecz utajonej pod pozorami suwerenności państwowej neokolonialnej eksploatacji ekonomicznej krajów peryferycznych przez kapitalistyczne centra (Andre Gunder Frank, Enrique Cardoso)

W najnowszej wersji mówi się o narastającym konflikcie zamożnej Północy i biednego Południa albo o starciu cywilizacji bogactwa i cywilizacji nędzy (Samuel Huntington, Benjamin Barber)

7) Siódmy wątek krytyczny wskazuje na towarzyszący nowoczesności proces umasowienia i industrializacji wojny, konfliktów zbrojnych, terroryzmu

PONOWOCZESNOŚĆ - trzy schematy interpretacyjne zmian:

Pierwszy schemat interpretacyjny:

Daniel Bell i Alain Touraine - Koncepcja społeczeństwa postindustrialnego (połowa XX w.)

Ralf Dahrendorf - koncepcja społeczeństwa klasy usługowej - przesuwanie się struktury wytwarzania i zatrudnienia od tradycyjnego przemysłu wytwórczego do sektora szeroko rozumianych usług: handlu, finansów, administracji, transportu, komunikacji, edukacji, badań naukowych, ochrony zdrowia, rekreacji itp. Postępujące zmiany w charakterze pracy są podstawą wizji społeczeństwa, w którym automatyzacja i robotyzacja uwalnia ludzi od konieczności codziennego trudu, dając im coraz szerszy margines czasu wolnego i szans samorealizacji

Peter Drucker - koncepcja społeczeństwa wiedzy i społeczeństwa informatycznego - w którym wytwarzanie i przetwarzanie przedmiotów materialnych typowe dla produkcji fabrycznej zostanie zepchnięte na margines przez wytwarzanie i przetwarzanie wiedzy, która stanie się centralnym dla gospodarki towarem

Drugi schemat interpretacyjny:

W publicystyce i literaturze pojawia się idea cyklu: ,,pęd w przyszłość musi zawrócić ku przeszłości'' - rozpoznanie różnych negatywnych aspektów i konsekwencji nowoczesności rodzi nostalgiczną ideę powrotu do utraconej przeszłości: nadzieja na odbudowanie tradycyjnej silnej rodziny, odrodzenie wspólnot lokalnych i więzi społecznej w grupach pierwotnych, odwrót od sekularyzacji w stronę religijności itp.

Ronald Inglehart - stwierdza wyraźne przesunięcie w kierunku wartości postmaterialistycznych - jakości życia, zdrowia, sprawności fizycznej, bogactwa doświadczeń i doznań, życia towarzyskiego itp. konstruując teorię przewidującą wzmacnianie się tej tendencji w przyszłości

Anthony Giddens - wywodzi zmiany w kształcie nowoczesności zmierzające do zahamowania jej negatywnych konsekwencji

Trzeci schemat interpretacyjny:

Francis Fukuyama: idea końca historii - twierdzi, że zakończyła się długa epoka konfliktów, walk, wojen i rewolucji w imię rozbieżnych ideologii, a zwycięstwo demokracji w skali światowej oznacza jakościową zmianę polityki opartej odtąd na konsensie i zmierzającej w stronę lepszego rozwiązywania problemów ludzkości

Zygmunt Bauman - koncepcja ponowoczesności (postmodernizmu):

• radykalne zerwanie ciągłości historycznej

• zaprzeczenie istnieniu prawidłowości historycznych i społecznych

• dekonstrukcja i implozja tradycyjnych hierarchii społecznych - klasowych ekonomicznych, rasowych itp.

• pełna dominacja przedmiotów i dóbr konsumpcyjnych nad ludźmi

• zatrata podmiotowości

• wyparcie stosunków międzyludzkich przez symulacje

• zastąpienie kultury domeną ,,hiperrzeczywistości'', w której panuje obraz, spektakl, wizja, gra znaków i w efekcie chaos wrażeń i fantazji

PÓŹNA NOWOCZESNOŚĆ - Anthony Giddens, Scott Lash, Ulrich Beck

1) Wymóg zaufania do systemów technicznych i organizacyjnych o wielkim stopniu skomplikowania, które są domeną zastrzeżoną dla ekspertów, a które są dla nas niezbędne:

• nie rozumiejąc do końca ich zasad konstrukcyjnych i operacyjnych zdani jesteśmy na ich prawidłowe funkcjonowanie

• systemy komunikacyjne i telekomunikacyjne, rynki finansowe, korporacje wielonarodowe, sieci energetyczne, organizacje międzynarodowe itp.

2) Nowe wymiary ryzyka, a zwłaszcza ,,ryzyka wyprodukowanego'' w toku zmian cywilizacyjnych i technicznych

3) Nieprzejrzystość, niepewność i chaotyczność życia społecznego

4) Postępująca globalizacja ekonomiczna, polityczna i kulturowa

---