Polska muZYKA,TAŃCE i stroje LUDOWE

Opracował Kamil Paradka

Polska. Muzyka. Muzyka ludowa Muzyka ludu pol. zmienia się historycznie i różnicuje regionalnie. W pol. kulturze lud. muzyka ma gł. charakter użytkowy, a kierunek jej rozwoju warunkują niepisane normy społeczności, w której funkcjonuje. Na niektóre cechy formalno-stylistyczne i na repertuar muzyki lud. wywarła wpływ muzyka profesjonalna. W zakres muzyki lud., oprócz twórczości rdzennie lud., wchodzą też adaptowane przez lud utwory muzyki profesjonalnej, rel., popularnej. Repertuar pieśniowy tworzą: nieliczne już, dawne śpiewy niezwrotkowe i przeważające współcześnie pieśni o tekstowej i muz. budowie zwrotkowej. Do pierwszych należą zawołania pasterskie i handl., recytacyjne lamenty pogrzebowe, lud. recytatywy rel., śpiewy litanijne i psalmodyczne, śpiewy dziecięce, a także nieliczne pieśni obrzędowe. Charakteryzuje je budowa stychiczna, intonacyjno-zdaniowa, forma otwarta, szeregowana, asylabizm, swobodna rytmika i melodyka, niekiedy regularny tok metryczny (tzw. mętowania dziecięce, wyliczanki). Pieśni zwrotkowe dzielą się na obrzędowe (doroczne i rodzinne), przyśpiewki, piosenki taneczne, pieśni powszechne i zawodowe. Ich teksty są oparte na sylabicznym i sylabotonicznym systemie wersyfikacyjnym, melodie — zwykle na strukturze okresowej o wyrazistej, skontrastowanej motywice; rozczłonkowanie muz. (w tym metryczne) odpowiada tekstowemu (stąd odtaktowość pol. muzyki lud. — rozpoczynanie od pełnego taktu). Większość melodii jest utrzymana w systemie dur-moll. W twórczości dawniejszej, zwł. obrzędowej, także w repertuarze dziecięcym i pasterskim, w bardziej tradycyjnie nastawionych regionach (Lubelszczyzna, Sandomierskie, Rzeszowszczyzna, Kurpie, Podhale) można znaleźć przykłady skal wąskozakresowych (ambitus kwinty i mniejszy), pentatonicznych, modalnych, skali góralskiej. Występują niekiedy elementy chromatyki, zmienna lub neutralna intonacja (zwł. 3., 4., 6. i 7. stopnia skali), oscylowanie między autentyczną a plagalną (poboczną od autentycznej) postacią skali modalnej lub dominantą a toniką w systemie dur-moll. Najczęściej jednak spotyka się jedynie elementy dawnych skal, tworzące starszą warstwę, na którą nakładają się nowsze systemy tonalne. Melodykę cechuje na ogół descendentalny (opadający) przebieg, wczesne kulminacje, falisto-opadający kształt linii melodycznej (najsilniej na Podhalu). Łukowy, a zwł. ascendentalny (wznoszący się), zarys melodyczny mają nowsze pieśni. Rozpiętość melodii waha się zwykle między sekstą a noną, czasem decymą (ziemia lubuska) i tylko w starszym repertuarze bywa mniejsza. Na południu kraju przeważa metrum dwumiarowe (rytmika marsza, krakowiaka, polki), w regionach centralnych i zachodnich — trójmiar (rytmy walcowe, mazurkowe, kujawiakowe, polonezowe, oberkowe), na północy — oba upostaciowania występują w równowadze (jedynie w regionach północno-wschodnich pojawia się pięciomiar i ośmiomiar). Metrum mieszane cechuje melodie niektórych tańców (zwł. śląskich, jak trojak). Descendentalna rytmika fraz i taktów (przechodzenie od krótkich do długich wartości rytmicznych) powoduje niezgodność między akcentami metrycznymi i rytmicznymi, co przejawia się w akcentowaniu przez lud. wykonawców słabych części taktu. Pieśni wykonuje się najczęściej jednogłosowo — solowo (np. przyśpiewki) lub zespołowo unisono (niektóre pieśni obrzędowe czy narracyjne). Wielogłosowość występuje w postaci starszej, autentycznie lud. (Podhale, Pieniny) i nowszej, opartej na harmonice funkcyjnej (Górny i Dolny Śląsk, Pomorze, Warmia, Mazury). Ornamentyka jest gł. domeną muzyki instrumentalnej, w muzyce wok. bogatsze zdobnictwo i melizmatyka występują w dawnych pieśniach z zachowawczych regionów południowo-wschodnich i północno-wschodnich (w tych drugich specyficzna jest też apokopa, szeptany przedtakt). Manierę rubato spotyka się najczęściej w centrum Polski i na południu. Muzyka instrumentalna wiąże się ściśle z wok. — ze względu na wspólny repertuar (gra się zwykle melodyczne warianty pieśni, z wyjątkiem np. pieśni narracyjnych lub niektórych obrzędowych). Instrumentaliści, najczęściej grający zespołowo, w kapeli, akompaniują do tańca, powtarzając tę samą melodię lub łącząc różne, niekiedy cyklicznie, z różnicowaniem tempa. Główną funkcję melodyczną pełnią w kapeli skrzypce, a w niektórych regionach (Podhale, Wielkopolska) także dudy. Funkcja rytmiczna przypada bębnowi (jedno- lub dwumembranowemu), rytmiczno-harmoniczna — basom (małym lub dużym, 1–4-strunnym). Skład kapeli jest poszerzany o klarnet, trąbkę, harmonię, akordeon, a na północy i południowym wschodzie — o cymbały. Zasadą gry kapeli jest dominacja melodyczna jednego z instrumentów przy rytmicznym i harmonicznym wtórze innych, bądź wariacyjna heterofonia, niekiedy na tle ostinato basów lub burdonu dud. Ściśle instrumentalne są swobodne improwizacje (np. pasterskie, na piszczałkach), różnego rodzaju przygrywki i muz. formy sygnałowe (na trombitach, rogach). W granicach państwa pol. (zwł. historycznych) rozwijała się także muzyka mniejszości nar.: Białorusinów, Bojków, Cyganów, Hucułów, Litwinów, Łemków, Niemców, Ormian, Tatarów, Ukraińców, Żydów i in. — z właściwymi dla nich cechami stylistyczno-formalnymi, wykonawczymi, z własnym repertuarem i instrumentariu

Taniec jest najstarszym gatunkiem muzycznym, uprawianym nieprzerwanie niemal od czasów narodzin muzyki aż do dziś.

Część tańców odeszła w zapomnienie wraz ze zwyczajami oraz rozwojem cywilizacji. W starożytności mieliśmy tańce kultowe, magiczne, obrzędowe. W średniowieczu, renesansie, baroku i klasycyzmie taniec rozwijał się przewaznie na dworach, stał się elementem kultury, towarzyską rozrywką. Równolegle zaś powstawały tańce (regionalne) ludowe, chłopskie, miejskie, ktore do dzis jeszcze niektore z nich pozostały.

TaŃce ludowe

Popularne tańce i stroje polskie:

Góralski