Narodziny nowożytnych stosunków międzynarodowych
O nastaniu epoki nowożytnej stosunków międzynarodowych mówi się od czasów powstawania i kształtowania się terytorialnych państw narodowych, czyli od epoki renesansu. Samo określenie „międzynarodowe” padło po raz pierwszy wypowiedziane przez angielskiego prawnika (reprezentant nurtu pozytywizmu prawniczego), filozofa, ekonomistę (liberała) Jeremy`ego Benthama pod koniec XVIII wieku. Od tej pory owe pojęcie zaczęło się upowszechniać i było adaptowane do powszechnego użycia w polityce zagranicznej i dyplomacji ówczesnych państw europejskich. Sfera stricte polityczna nie miała jednak wyłączności na używanie pojęcia „międzynarodowy”, a rozpowszechniało się ono także dzięki handlowi i finansowości. Rozwój samego handlu był możliwy dzięki oddaleniu perspektywy politycznej unifikacji Europy i zaniknięciu Imperium, które sprawowało dotychczas kontrolę oraz organizowało produkcję i wymianę, co pozwoliło na działanie rynkowi. Upowszechniało się przekonanie, że stosunki międzynarodowe rodzą się z takich samych powodów co systemy polityczne i społeczne; ludzie wchodzą między sobą w pewne stosunki społeczne w celu dążenia do realizowania swoich ekonomicznych i politycznych interesów.
Natomiast zalążkiem obecnego światowego systemu międzynarodowego samego w sobie było formalnie zawarcie pokoju westfalskiego, kończącego wojnę 30-letnią w Europie, co zapoczątkowało w Europie panowanie Systemu Westfalskiego. Traktat Westfalski usankcjonował zasadę suwerenności państw. Można stwierdzić, że wraz z tym traktatem narodziła się Europa nowego kształtu — kontynent suwerennych państw. Kształt formującemu się systemowi międzynarodowemu nadała rewolucja przemysłowa i rozwój nacjonalizmów (tożsamości narodowej mieszkańców państw europejskich) jako następstwo Rewolucji Francuskiej, oraz zamorska ekspansja kolonialna najbardziej znaczących państw Europy. Istotą systemu westfalskiego była pluralistyczna organizacja polityczna suwerennych państw. Położono również nacisk na utrzymanie równowagi sił między tymi państwami. Usankcjonowano również mechanizm budowanie koalicji i przewidziano prowadzenie wojen w skali globalnej (takich, których teatr działań toczył się na więcej niż jednym kontynencie), w których najsilniejsze państwa pełniły funkcje przywódców polityczno – militarnych oraz de facto dyktowały warunki światowej ekonomii (co jednak napotykało na przeszkodę w postaci wyłaniającej się gospodarki rynkowej).
W perspektywie samej ewolucji stosunków międzynarodowych, w związku z ekspansją kolonialną, już wiek XVI był okresem przenoszenia się aktywności handlu morskiego z Morza Śródziemnego, który był tam dotychczas skoncentrowany, na Atlantyk i morza Północno – Zachodniej Europy, gdzie formowało się nowe centrum nowożytnych stosunków międzynarodowych i zapowiadało na przyszłość przeniesienie dużej części ciężaru stosunków międzynarodowych na kontynenty Ameryki Południowej, a w perspektywie jeszcze odleglejszej przyszłości – Ameryki Północnej.
Korzyści z samej ekspansji kolonialnej i rywalizacji o nie pomiędzy europejskimi krajami kolonizującymi były dla krajów Europy znaczne, przyczyniały się do przyspieszenia i tak dynamicznie już rozwijającego się handlu, co natomiast przekładało się na rozwój nauki i technologii. Polityczna oraz ekonomiczna doktryna merkantylizmu (kompleks idei dotyczących metod organizacji handlu, rozumianego bardzo szeroko, obejmującego niemal wszystkie rodzaje ekonomicznej aktywności) dominowała nad całokształtem aktywności ekonomicznej. Skuteczność prowadzenia handlu miała od XVII wieku decydującą rolę i przesądzała w znacznej mierze o zdolności państwa do prowadzenia wojen ; zyski czerpane ze świata poza-europejskiego, czyli z kolonii zamorskich decydowały o tym, czy państwo było w stanie utrzymać armię oraz flotę. Wydatki na flotę były z punktu widzenia rywalizacji o kolonie najważniejsze, gdyż umożliwiały przewagę państwa na morzu, a tym samym utrzymywanie własnych obszarów kolonialnych oraz zdobywanie nowych i posiadanie wystarczającej ilości środków transportu towarów (floty handlowej). Państwa które traciły wpływy handlowe były skazywane na ponoszenie klęsk militarnych, a tym samym ich znaczenie na arenie ówczesnych stosunków międzynarodowych malało. Dla najbardziej znaczących europejskich mocarstw dominował pogląd, że „handel rodzi bogactwo, to można przełożyć na wydatki na armię i flotę, co zapewnia państwu siłę” ; hasło to oddawało także ideę merkantylizmu.
W nowożytnym systemie stosunków międzynarodowych następowały znaczące załamania równowagi, które sprawiały, że na pozycję dominującą wysuwało się jedno państwo lub grupa państw powiązanych wspólnymi interesami i dążących do realizacji wynikających z nich celów. Za każdym razem przemieszczenie się ekonomicznego centrum ciężkości realizowało się poprzez różnego rodzaju wstrząsy, walki i kryzysy ekonomiczne.
Na początku XVI wieku Portugalia podjęła kroki w kierunku ustanowienia porządku globalnego, który usankcjonował Traktat z Tordesillas i rozdzieliła świat linią demarkacyjną pod potencjalne wpływy Portugalii oraz Hiszpanii. Portugalia wówczas posiadała kolonie na znacznym obszarze Ameryki Południowej, posiadała także kolonie w Afryce i Azji. W XVI wieku wraz z Hiszpanią stała się najbogatszym krajem świata. W tym samym czasie jednak trwała reformacja, która zniszczyła dotychczasowy porządek którego podstawą był unifikujący katolicyzm, a wojny przybrały charakter walki o dominację. Rola religii zeszła na drugi plan i odgrywała już mniejsza rolę w stosunkach międzynarodowych. Realistykę następującego okresu oddawało filozoficznie całkowicie naturalistyczne stwierdzenie: „Wielka ryba pożera małą rybę na mocy prawa natury”. Już w końcu XVII wieku głównymi uczestnikami stosunków międzynarodowych były nie dynastie królewskie ani stronnictwa religijne, ale świeckie państwa. Kolejnym państwem, które zyskało na arenie stosunków międzynarodowych największe znaczenie były Zjednoczone Prowincje (Niderlandy), które wywalczyły sobie niezależność od Hiszpanii, a ich starania skupiły się na zwróceniu wysiłków innych mocarstw przeciwko Hiszpanii. Niderlandy stały się mocarstwem kolonialnym od kiedy skolonizowało znaczną cześć wybrzeża oraz wysp w Ameryce Północnej i Środkowej, oraz w Azji Południowo – Wschodniej. Do niedawna mocarstwowa Hiszpania od tej pory osunęła się na dalszy plan na arenie stosunków międzynarodowych. Kolejnymi państwami pretendującymi do roli przodującego mocarstwa była Francja i Anglia. Po trwających w końcu XVII i początku XVIII wieku walkach tytuł ten przypadł Anglii. W dużej mierze wpłynęło na to utworzenie w Anglii systemu parlamentarnego obok osoby monarchy, przez Oliviera Cromwella. Priorytetami Anglii było utrzymanie panowania na morzach oraz równowagi sił w Europie. Pozwalał Anglii na to merkantylizm oraz umiejętna polityka kolonialna. Mimo uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone, Brytyjczycy nie utracili wpływów w tamtejszym handlu – eksport do Stanów Zjednoczonych przynosił coraz większe zyski. Mimo kryzysu w handlu pojawiło się w czasie rewolucji przemysłowych wiele innowacji. Wielka Brytania zyskała jeszcze bardziej na znaczeniu po okresie Rewolucji Francuskiej i wojen napoleońskich, kiedy to w XIX wieku Londyn stał się globalnym finansowym centrum. Globalny, coraz bardziej współzależny handel przeorientowano z kontroli państw nad koloniami na tworzenie miejsca dla wolnego handlu i wprowadzania nowinek technicznych, i redystrybucję ziem w Europie i ograniczenie terenów kolonialnych pozostałych państw europejskich, jako odpowiedź na ambicje Francji i Rosji, z jednoczesnym utrzymywaniem morskiej supremacji i wpływów Wielkiej Brytanii. Zrodziło się przekonanie, że nie zdobycze terytorialne, ale wolny handel zapewnia państwu bogactwo. Obroty światowego handlu tylko w latach 50. XIX wieku wzrosły o 80%. W Europie gwałtowny rozwój Niemiec pod koniec XIX wieku zachwiał utrzymywaną równowagę sił. W tym samym czasie miał miejsce znaczny transfer technologii przemysłowej do Stanów Zjednoczonych. Na innych kontynentach państw rozległych terytorialnie i silnych ekonomicznie zmieniło warunki systemu międzynarodowego. Stany Zjednoczone po II wojnie światowej stały się największą światową potęgą ekonomiczną i militarną. Priorytetem amerykańskiej polityki stał o się od tej pory zabezpieczenie równowagi ekonomii międzynarodowej. USA miały duży wpływ na wdrożenie zasad wolnego handlu w powojennej Europie. Do końca lat 50. Stany Zjednoczone utraciły nadwyżki złota i rezerw finansowych, których większą część wykorzystano na odbudowę potencjału ekonomicznego europejskich sojuszników dla powstrzymywanie Związku Radzieckiego. Od tej pory podkreśla się spadek znaczenia siły jako efektownego instrumentu polityki międzynarodowej. Badacze wskazują trzy dziedziny przekształcające istotę współczesnych stosunków międzynarodowych: 1. Rewolucja technologiczna, 2.wysoki poziom współzależności ekonomicznej, 3. Idea dążenia do społeczności międzynarodowej.
Bibliografia:
T. Łoś-Nowak: „Stosunki międzynarodowe” Wrocław 1997
A. Gałganek: „Geneza stosunków międzynarodowych i ich teoria” Wrocław 2000
R. Bierzanek: „Współczesne stosunki międzynarodowe” Warszawa 1972