Rozdział XVII

Ustanie i ograniczenie karalności, zatarcie skazania

1. Przedawnienie

1. Istota, funkcje i rodzaje przedawnienia

Przedawnienie jest instytucją związaną z upływem czasu. Przesłanki uzasadniające przedawnienie: dezaktualizacja celów karania, uniknięcie destrukcji procesu integracji społecznej sprawcy, względy praktyczne związane z trudnościami dowodowymi.

Przedawnienie uchyla karalność czynu przestępnego, nie odbierając czynowi charakteru przestępstwa. Przedawnienie zrywa więc jedynie związek między p. i karą. Funkcją przedawnienia jest uchylenie karalności lub wykonalności orzeczonej kary.

W świetle obecnego kodeksu wyróżnia się:

1. Przedawnienie karalności [art. 101 i 102]

2. Przedawnienie wykonania kary [ art. 103]

2. Przedawnienie karalności

Rozpiętość terminów przedawnienia karalności zależy od zagrożenia ustawowego. Terminy przedawnienia karalności biegną od chwili popełnienia czynu zabronionego. Bieg terminu przedawnienia czynu ciągłego (art. 12) rozpoczyna się od zakończenia ostatniego zachowania objętego znamieniem ciągłości.

Zgodnie z art. 101 karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:

1) 30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,

2) 20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię,

2a) 15 -- gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,

3) 10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata,

4) 5 -- gdy chodzi o pozostałe występki.

§ 2. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.

3. Przedawnienie wykonania kary

Art. 103. § 1. Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynęło lat:

1) 30 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat albo karę surowszą,

2) 15 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat,

3) 10 - w razie skazania na inną karę.

§ 2. Przepis § 1 pkt 3 stosuje się odpowiednio do środków karnych wymienionych w art. 39 pkt 1-4 oraz 6 i 7; przepis § 1 pkt 2 stosuje się odpowiednio do środka karnego wymienionego w art. 39 pkt 5.

4. Spoczywanie przedawnienia

Spoczywanie biegu przedawnienia:

Art. 104. § 1. Przedawnienie nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego; nie dotyczy to jednak braku wniosku albo oskarżenia prywatnego.

Instytucja spoczywania przedawnienia odnosi się do terminów przedawnienia karalności jak i przedawnienia wykonania kary.

Zawieszenie postępowania karnego nie wstrzymuje biegu przedawnienia.

Przeszkodą prawną powodującą spoczywanie biegu przedawnienia – immunitety procesowe.

Art. 44 Konstytucji: Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn.

Zastosowanie mają tu dwie przesłanki:

1. Popełniający lub zlecający popełnienie p. był w chwili popełnienia/zlecenia funkcjonariuszem publicznym

2. Przyczyny, dla których p. nie ścigano, były natury politycznej.

p. o charakterze politycznym – zabójstwo działacza opozycji; nieścigane z innych przyczyn niż polityczne, np. z powodu upozorowania rzekomego wyjazdu ofiary za granicę; zwykłe przestępstwo – np. drogowe lub seksualne; nieścigane z innych przyczyn niż polityczne – rządząca partia do której należy sprawca, wywiera polityczny wpływ na przedstawicieli organów ścigania aby nie dopuścić do ujawnienia p. np. w czasie kampanii wyborczej.

5. Przestępstwa nieprzedawniające się

Nie przedawniają się:

• Zbrodnie przeciwko pokojowi,

• Zbrodnie przeciwko ludzkości,

• Przestępstwa wojenne,

• Umyślne przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnione przez funkcjonariuszy publicznych w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

Art. 43 Konstytucji oraz Konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 26 listopada 1968.

Ustawa z 6 kwietnia 1984 o Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu uchyliła przedawnienie zbrodni stalinowskich. Stwierdza też, że zbrodniami przeciwko ludzkości są w szczególności zbrodnie ludobójstwa, a także inne poważne prześladowania z powodu przynależności osób prześladowanych do określonej grupy narodowościowej, Polit., społ., rasowej, religijnej, jeżeli są one dokonywane przez władze państwowe lub przez nie inspirowane/tolerowane.

Art. 105. § 1. Przepisów art. 101-103 nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych.

§ 2. Przepisów art. 101-103 nie stosuje się również do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

2. Abolicja, amnestia, akt łaski

1. Uwagi ogólne

Instytucja tzw. prawa łaski – w jej skład zalicza się indywidualne ułaskawienie zwane prawem łaski czyli łaskę odnoszącą się do konkretnej, oznaczonej co do tożsamości osoby lub grupy oznaczonych osób, oraz generalną amnestię, zwaną generalnym aktem łaski, będącą aktem normatywnym, polegającym na stosowaniu łaski wobec osób indywidualnie nieoznaczonych w określonych kategoriach spraw wyodrębnionych na podstawie kryterium typu przestępstwa, kategorii sprawców, rodzaju i wysokości orzeczonych kar. W ramach łaski indywidualnej jak i generalnej (amnestii) może występować tzw. abolicja indywidualna lub amnestyjna, polegająca na „przebaczeniu i puszczeniu w niepamięć” popełnionego p., co oznacza zakaz wszczynania lub nakaz umorzenia już wszczętego postępowania karnego oraz zatarcie skazania, jeżeli do niego już doszło, wraz z ustaniem stosowania jakiejkolwiek represji karnej.

Abolicja stanowi wyłączenie bytu przestępstwa, które zostaje uznane za niebyłe, amnestia natomiast stanowi tylko złagodzenie represji karnej zastosowanej za przestępstwa. Od strony procesowej prawo łaski jawi się jako przeszkoda.

2. Amnestia

Inaczej łaska generalna, jest aktem ustawodawczym łagodzącym lub darującym kary, a także znoszącym pewne skutki prawomocnego skazania wobec osób nieoznaczonych co do tożsamości. Obejmuje określone w danym akcie amnestyjnym kategorię przestępstw, kar lub innych środków, a także określone w sposób zgeneralizowany kategorie sprawców. O wydaniu amnestii decydują względy natury polityczno-kryminalnej, takie jak likwidacja skutków wadliwej polityki kryminalnej, względy czysto praktyczne, jak np. potrzeba rozładowania przepełnionych zakładów karnych, czy też względy upamiętnienia określonych, społecznie doniosłych wydarzeń lub rocznic. Podobny charakter może mieć też abolicja będąca ustawowym zakazem wszczynania lub dalszego prowadzenia postępowania karnego w określonych kategoriach p., które „przebacza się w i puszcza w niepamięć.” Przepisy o charakterze abolicyjnym znajdują się w ustawach w całości abolicyjnych, niekiedy również w ustawach amnestyjnych.

Mogą mieć charakter warunkowy.

W Polsce przed i po wojnie wydano po 15 aktów amnestyjnych, przy czym ostani wydano 7 grudnia 1989.

3. Akt łaski

Indywidualny akt łaski odnosi się do oznaczonej osoby lub osób.

Prawo łaski – pewne odstępstwo od zasady podziału władz.

„prawo łaski” – art. 139 Konstytucji RP

Przedmiotem prawa łaski indywidualnej najczęściej są kary lub środki karne, które akt łaski daruje lub łagodzi, znosząc niekiedy także prawne skutki skazania.

Głównym celem postępowania ułaskawieniowego jest korekta prawomocnego wyroku w części dotyczącej kary. Ułaskawienie nie powinno naruszać praw osób trzecich, w szczególności pokrzywdzonego.

3. Zatarcie skazania

Stworzenie fikcji prawnej, że skazany uchodzi za osobę w ogóle nie karaną, a skazanie jako zdarzenie nie miało w ogóle miejsca.

Zatarcie skazania pełni funkcję ułatwiania integracji społecznej skazanego, który karę odbył, darowano mu ją lub też nastąpiło przedawnienie jej wykonania. Wyrazem tej funkcji jest traktowanie skazania za niebyłe i usunięcie wpisu z rejestru skazanych.

Osobie ponownie przysługuje status osoby niekaranej.

Art. 107. § 1. W razie skazania na karę pozbawienia wolności wymienioną w art. 32 pkt 3 lub karę 25 lat pozbawienia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania.

§ 2. Sąd może na wniosek skazanego zarządzić zatarcie skazania już po upływie 5 lat, jeżeli skazany w tym okresie przestrzegał porządku prawnego, a wymierzona kara pozbawienia wolności nie przekraczała 3 lat.

§ 3. W razie skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od uznania jej za wykonaną, od darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania.

§ 4. W razie skazania na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 5 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania; na wniosek skazanego sąd może zarządzić zatarcie skazania już po upływie 3 lat.

§ 5. W razie odstąpienia od wymierzenia kary, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wydania prawomocnego orzeczenia.

§ 6. Jeżeli orzeczono środek karny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem jego wykonania, z zastrzeżeniem art. 76 § 2.

Art. 108. Jeżeli sprawcę skazano za dwa lub więcej nie pozostających w zbiegu przestępstw, jak również jeżeli skazany po rozpoczęciu, lecz przed upływem, okresu wymaganego do zatarcia skazania ponownie popełnił przestępstwo, dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skazań.

Art. 106a. Nie podlega zatarciu skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli pokrzywdzony byt małoletnim poniżej lat 15.