Twist in my sorbiety. tikaram tanita

one republic – apologize

cher - the farwell tour; belive

Rozdział czwarty: Prawo sądowe polskiego średniowiecza.

I PRAWO PRYWATNE

140. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

- Osobą był tylko ten, który miał zdolność prawną ( może stanowić podmiot prawa); nie byli nimi niewolnicy oraz wywołańcy ( pozbawieni praw; śmieć fikcyjna)

- zdolność do czynności prawnych – zdolność do dokonania poprzez akt prawny: powstania, zmiany, wygaśnięcia stosunku prawnego; uzyskiwana z pełnoletniością:

• początkowo: z chwilą uzyskania dojrzałości fizycznej;

• status warcki: mężczyźni – 14 lat; kobiety 12 lat – uprawnienia do małżeństwa.

Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych uzależnione od:

• PRZYNALEŻNOŚCI JEDNOSTKI DO OKREŚLONEJ GRUPY SPOŁECZNEJ

• PŁCI

• PRZYNALEŻNOŚCI PAŃSTWOWEJ

• PRZYNALEŻNOŚCI ETNICZNO-WYZNANIOWEJ

Przynależność jednostki do określonej grupy społecznej: XIII w. – do przynależności stanowej (ukształtowanie stanów); najszerszy zakres: rycerstwo-szlachta ( zwłaszcza prawo własności ziemi) pozbawieni: niewolni (servi)

Płeć: pełnię praw posiadają mężczyźni; dojrzały młodzieniec otrzymywał zdolność do działań prawnych; dojrzałą dziewczyna pod opieką rodziny ( do zamążpójścia); do XIII w. wyłączone od spadkobrania dóbr ziemskich; prawo do własności ruchomej; wdowa – większa samodzielność (majątek po mężu, opieka nad nieletnimi dziećmi)

Przynależność państwowa: ograniczone prawa cudzoziemców; spadek przechodził na władcę ( ius albiganii) gdy nie pozostawił spadkobiercy w kraju, nie sporządził testamentu; zabójstwo cudzoziemcy – główszczyznę pobiera panujący;

Przynależność etniczno-wyznaniowa: ograniczenia: Żydzi ( zakaz małżeństwa z chrześcijanami :/, wyznaczone miejsca zamieszkania); uprawnienia szczególne: prawo udzielania pożyczek na procent; zaostrzona sankcja karna za zabicie Żyda; Żydzi – słudzy skarbu ( servi camerae); ograniczenia dla Tatarów ( zakaz małżeństwa, uczestnictwa w sejmikach, pełnienia funkcji urzędów ziemskich)

1. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

141. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa.

- czasy pogańskie: poligamia; rzadko – wysoki podatek swadziebny – dla ojca; po chrzcie: surowe kary; wprowadzenie monogamii.

- średniowiecze: do zawarcia małżeństwa – wspólne zamieszkanie, potwierdzone oświadczeniem woli wejścia w związek.

- Występowało zawieranie umów świeckich:

• zmówiny – zawierana między obiema rodzinami; warunki zawarcia małżeństwa (termin, warunki majątkowe)

• zdawiny – oddanie oblubienicy panu młodemu.

- Kościelna forma zawarcia małżeństwa – popularna wśród warstw wyższych; wśród pospolitych nadal małżeństwa umowne ( małżeństwa tajemne; ważne do połowy XVI w.)

- Zaręczyny - przy formie kościelnej; obok zmówin; umowa wstępna – zobowiązanie zawarcia małżeństwa, ustalenie jego warunków.

- Rozwiązanie małżeństwa: śmierć; poprzez oddalenie żony z domu męża ( przed wprowadzeniem formy kościelnej)

- Od XIII wieku małżeństwa regulowały przepisy prawa kanonicznego ( sądy duchowne); prawo majątkowe – sądy świeckie.

142. Posag i wiano.

- stosunki majątkowe oparte na wkładach wnoszonych przez małżonków do wspólnego gospodarstwa; wyprawa - wnoszona przez żonę ( ruchomości przeznaczone do jej osobistego użytku, przedmioty gospodarstwa kobiecego); ulega zwiększeniu w czasie trwania małżeństwa.

- Posag – otrzymuje kobieta od ojca lub opiekuna i wnosiła go do nowego gospodarstwa; majątek rodziny należący się córce ( nie miała już prawa do spadku po rodzicach) czasem z braku pieniędzy – zapisywano posag na dobrach dziedzicznych ( forma zastawu użytkowego – dziedzice męscy musieli je spłacić)

- Wiano - zabezpieczenie posagu przez męża i odwzajemnienie się za niego; cel: majątkowe zabezpieczenie żony-szlachcianki na wypadek śmieci męża; zapisywane w liście wiennym (od XIV w. – zapisywany w księgach sądowych na części dóbr męża – dobra oprawne (wienne) – nieobciążone długami męza, przechodziły na spadkobierców wg reguł dotyczących dóbr macierzystych )

2 równe części WIANA:

• oprawa – suma posagu podjętego przez męża.

• przywianek – taka sama wysokość jak ww.; wiano stricte.

143. Stosunki majątkowe między małżonkami.

WSPÓLNOTA MAJĄTKOWA:

- majątek męża i żony początkowy i nabyty stanowił całość – w wypadku śmieci jednego przechodził w całości na rzecz drugiego.

RODZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA:

- przez cały czas trwania małżeństwa oba majątki były rozdzielone

JEDNOŚĆ ZARZĄDU

- przy rozdzielności majątkowej – mąż administrował majątkiem żony – system rządu ( zarządu) posagowego – mąż administruje dobrami posagowymi, ale nadal są one własnością żony; posag w pieniądzach – mąż zabezpiecza je na własnym majątku poprzez zapis wiana; dobrami wiennymi zarządzał mąż ( za zgodą żony, nieobciążone długami męża); śmierć żony – posag dziedziczą dzieci; brak dzieci – posag z oprawą wraca do rodziny ( własność żony)

Dobrami własnymi ( poprzez spadek, kupno, darowiznę) – mężatka zarządza sama; mąż – jako pełnomocnik żony.

144. Stanowisko majątkowe wdowy.

- samodzielna pozycja; rozporządza swoim posagiem i wianem; prawo do równego z synami korzystania z majątku męża ( do śmierci własnej lub powtórnego małżeństwa)

- Statuty Kazimierza Wielkiego ograniczają uprawnienia wdowy-szlachcianki gdy pozostali dorośli synowie ( dla wdowy tylko wiano oraz darowizny zapisane jej przez męża reszta dla spadkobierców) – nieprzestrzegane.

- Ruchomości – wdowie szlachciance przypadały sprzęty domowe ( konie – jeśli jeździła nimi, połowa szat, mENscy spadkobiercy – broń, konie rycerskie, skarbiec ); w braku wiana wdowa miała prawo do odszkodowania ( wieniec, zwykle 30 grzywien) – odszkodowanie za utracone dziewictwo :D

145. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne.

- odróżnienie pokrewieństwa w linii prostej i w linii bocznej;

• w linii prostej: gdy jedna osoba pochodzi od drugiej; linia od rodziców – zstępna; od rodziców w górę – linia wstępna.

• w linii bocznej: bracia, siostry, bratankowie, siostrzeńcy itd.

- ogromne znaczenie pokrewieństwa: nie tylko prawo spadkowe, także rzeczowe, karne.

- pokrewieństwo sztuczne – powstaje w wyniku aktu prawnego; przysposobienie - adopcja ( już w XIII w.); głównie jako sposób przekazania majątku nieruchomego na wypadek śmieci; w obrębie dynastii w celu zapewnienia sukcesji dzielnicy po adoptującym; częsta adopcja zięciów w braku synów;

- Wspólnota domowa – średniowieczna rodzina; nie likwiduje osobowości swoich członków; niedział rodzinny; dwa rodzaje wspólnot rodzinnych;

• ojcowskie – na czele ojciec ( lub dziad)

• braterskie – należą do nich krewni boczni: bracia rodzeni lub stryjeczni, względnie stryj z synowcami.

146. Opieka

- surogat władzy ojcowskiej nad nieletnimi dziećmi oraz chorymi ( fizycznie i psychicznie) dorosłymi;

- opieka w celu ochrony nie samego pupila, a majątku ( by nie podupadł, został zagrabiony )

- wśród rycerstwa-szlachty opiekę nad nieletnimi dziećmi po śmieci ojca sprawowała zwykle matka-wdowa; często współopiekun: krewny męski; gdy brak matki lub powtórne jej zamążpójście: opiekę przejmowali najbliżsi krewni – opieka naturalna.

- Opiekun naturalny: pobiera dochody z dóbr pupila, ale i obowiązek utrzymania go i wychowania;

- Status warcki upoważnia ojca do wyznaczenia na wypadek śmierci opiekuna zarówno spośród krewnych, jak i spoza nich ( opieka testamentowa – zapisana); w przypadkach szczególnych: opieka nadana – ustanawiana przez króla lub urząd.

- Kuratela – rodzaj opieki na osobami w podeszłym wieku ( opiekun chroni ich i zarządza majątkiem)

2. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE.

147. Własność w średniowieczu.

- pojęcie własności upowszechnia się dopiero w XVI w.

• Istotą własności było władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżawienie z podaniem jego tytułu

- Władanie w dobrej wierze – stanowiło podstawę średniowiecznej własności .

- brak wielkiego przedziału pomiędzy prawem własności, a prawami na rzeczy cudzej.

WŁASNOŚĆ: zawiera prawo posiadania i użytkowania rzeczy, a także rozporządzania nią i ustanowienia dziedziczenia ( w dopuszczalnych przez prawo granicach); prawo użytkowania i rozporządzania rzeczą było ograniczone prawami osób trzecich.

148. Dobra dziedziczne i nabyte.

- podział rzeczy na nieruchome ( ziemia i wszystko to, co trwale z nią połączone) i ruchome.

- W zależności od sposobu uzyskania dóbr dzielono je na:

• dziedziczne – właściciel otrzymywał je od przodków; majątek rodzinny ulegał podziałowi dopiero w trzecim pokoleniu ( po śmierci dziada pomiędzy ojców i dorosłych synów – jeśli nie przekształcił się w niedział); przedmiot praw rzeczowych całej rodziny ( prawo bliższości, nie mogły być przekazywane testamentem poza krąg dziedziców ustawowych)

• nabyte – dzielone na:

• dobra nadane – przez panującego; przedmiot swobodnej dyspozycji ich właściciela

• dobra kupne

Dobra nabyte z chwilą przejścia w spadku stawały się dobrami dziedzicznymi i podlegały odtąd ograniczeniom właściwych dla tych dóbr ( przewaga elementu rodzinnego nad indywidualnym)

149. Posiadanie

- Od własności odróżniano posiadanie, które było stanem faktycznym, a nie stanem prawnym.

- Własność uprawniała do posiadania, ale prawo własności mogło nie pokrywać się ze stanem faktycznym.

- Posiadanie określano mianem „dzierżenia”

- Podstawą posiadania mogły być obok własności np. zastaw czy dzierżawa.

Posiadanie - wyróżnianie: prawne i bezprawne.

Proces petytoryjny – dotyczący prawnego tytułu posiadania; gdy ktoś siłą odebrał posiadaczowi ziemię; sąd sprawdzał tytuł dzierżenia nowego posiadacza; jeśli miał lepszy tytuł posiadania pozostawał przy temu, który odebrał.

- Od końca XIII wieku – formy ochrony samego stanu posiadani bez badania jego tytułu prawnego – zakład pieniężny – ustanawiany przez władcę lub starostę gdy grozi zajazd; płaci ten, który dokona zajazdu ( osoba roszcząca pretensje do danych dóbr siłą je zajmuje) – proces petytoryjny chronił zajeżdżającego.

- Proces posesoryjny – posiadacz siłą wyrzucony z posiadania mógł żądać w drodze szybkiego sumarycznego procesu przed sądem grodzkim przywrócenie posiadania bez badania jego tytułu prawnego; dowodzono jedynie wyrzucenie w sposób gwałtowny (violenta expulsio); chroni czasowo sam fakt posiadywania; wyłącza samopomoc; umacnia pozycję posiadacza; zarysowany w XV w.

150. Własność podzielona.

- istotą własności podzielonej było posiadanie przez pana własności zwierzchniej nad ziemią; chłopi posiadają niższe prawa do niej – własność podległa – własność użytkowa; właściciele zależni – nazywani posesorami, dziedzicami ich prawa określane zwyczajowo i różniące się w zależności od ziemi.

- Osadnictwo na prawie niemieckim : chłopu czynszownikowi przysługiwało prawo o charakterze własności podległej; nieraz nabywał je od pana za pieniądze przy przeniesieniu wsi z prawa polskiego na niemieckie ( prawo zakupne):

• dzierżonego na prawie zakupnym nadziału nie można było chłopu odebrać bez odszkodowania;

• chłop przekazywał gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnych w linii prostej.

• mógł je też alienować ( darować, zamienić, sprzedać) za zgodą pana.

- Z tytułu własności zwierzchniej pan miał prawo żądać od właściciela podległego: czynszu i innych świadczeń ustalonych w dokumencie lub zwyczajowo.

- Prawo umacnia ochronę własności dobytku chłopskiego ( chronienie chłopskiego inwentarza żywego, nie można pozywać chłopa za długi pana)

- Najsilniejsze prawo do ziemi: sołtysi ( wójtowie) – prawa feudalne lub lenne; sołectwa nadawano prawem dziedziczenia z całkowitą lub ograniczoną ( zgoda pana) swobodą dyspozycji.

151. Niedział.

Własność ruchoma – własność indywidualna.

Własność ziemi – własność wspólnoty rodzinnej (własność pospólnej ręki) – jako jedna zbiorowość władająca całością rzeczy – po śmieci członka wspólnoty jego prawa nie przechodziły na spadkobierców, lecz pozostawały we wspólnym majątku Niedziały.

- Przy współwłasności części idealne rzeczy mogły być przedmiotem obrotu; prawa uczestnika niedziału pospólnej ręki – niezbywalne.

- Prawo własności w niedziale pospólnej ręki przysługiwało łącznie wszystkim uczestnikom; większe uprawnienia ojca ( zarząd nad całym majątkiem)

- Przy niedziale ojcowskim: synowie nie mieli prawa domagać się wydzielanie im części w indywidualne dzierżenie – zależne od woli ojca ( z wyjątkami)

- Niedziały braterskie – obejmowały także braci stryjecznych; od XIII w. niezamężne siostry.

- Niedział częściowy – w rozrodzonej rodzinie indywidualna własność ziemi ornej łączyła się z niedziałem lasów, łęgów i wód.

- Zbiorowa własność wsi – do pastwisk i lasów; wieś tworzy wspólnotę pospólnej ręki.

152. Ograniczenia własności.

• REGALIA: w miarę upadku systemu regaliów wchodziły w skład własności ziemskiej.

• PRAWO BLIŻSZOŚCI: ( ius propinquitatis, ius proximitatis); prawo-ekspektatywa – uzyskanie na jego podstawie majątku zależało od okoliczności, które mogły nie nastąpić; zapewniało uprawnionemu możność wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo; w Polsce w skład prawa bliższości wchodziły: prawo pierwokupu i prawo retraktu.

Prawo pierwokupu – w razie zamiaru zbycia dóbr dziedzicznych krewni mogli domagać się od właściciela aby najpierw im zaproponował ich nabycie; jeśli nie skorzystali – mógł sprzedać obcej osobie; krewni mogli też zgodę na zbycie dóbr dziedzicznych – rezygnacja z prawa bliższości.

Prawo retraktu – gdy pominięto krewnych; odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu ( odebranie rzeczy od nabywcy ze zwrotem zapłaconej sumy kupna); retrakt-zabór – realizowany przez bliskich w wypadku darowizny bez ich zgody.

- Prawo bliższości rozwija się przy okazji powstania własności indywidualnej ziemi jako forma ograniczenia praw właściciela w interesie krewnych – utrudnia przejście ziemi w obce ręce; ogranicza przejście dóbr rycerskich na własność instytucji kościelnych ( Kościół forsuje zasadę swobodnej dyspozycji)

- Trzecizna – część swobodna ( 1/3 majątku), której alienacja nie wymagała zgody krewnych; pojedyncze przypadki XIV-XV w. – nie upowszechnione.

- Z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej i zwiększeniem obrotu dóbr ziemskich – poszerzenie praw indywidualnych właściciela:

• Statuty Kazimierza Wielkiego ustanawiają dla działów niepotwierdzonych urzędowo dawność trzech lat i 3 miesięcy po upływie nie podlegał wzruszeniu.

• ograniczanie prawa bliższości

• przepis statutu warckiego zabraniający synom żądać od ojca wydzielenia im części majątku.

- Prawo własności ograniczały też prawa sąsiedzkie.

- Ograniczenia w użytkowaniu właściciela:

• prawo swobody przechodu, przejazdu oraz wypasu bydła i polowania na gruntach cudzych

• „prawo kobylego pola” – prawo swobodnego ( od października do kwietnia) wypasu pod gołym niebem stad kobył i źrebaków ( dotkliwe dla gospodarstw chłopskich)

• przymus uprawy – we wsiach na prawie niemieckim

153. Sposoby nabycia własności.

Nabycie własności:

• pierwotne

• pochodne

NABYCIE PIERWOTNE

- powstanie nowego stosunku prawnego własności, niezależnie od tego, czy ktoś kiedyś miał prawo własności do tej samej rzeczy.

- następuje bez zgody i udziału ewentualnych poprzednich właścicieli.

1. zawłaszczenie (occupatio) – rzeczy niczyjej lub porzuconej; rzecz ruchoma – poprzez zabór (objęcie w posiadanie); ziemia – stałe użytkowanie gospodarcze ( najczęściej poprzez uprawę); niekiedy siłą – bez żadnego tytułu

zapowiedź (interdicto) – forma prawna zawłaszczenia; potem prawne potwierdzenie własności; dokonanie aktu zakazującego innym osobom wstępu i korzystania z ziemi, która stawała się własnością zapowiadającego.

- oznaczenie granic dóbr należało do uprawnień monarchy; od XIII w. – opisywane w dokumencie;

2. zasiedzenie – tytuł nabycia własności nieruchomej na podstawie upływu czasu, w którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie; do połowy XIV w. –czas nieokreślony ściśle; statuty Kazimierza Wielkiego – dla dóbr zastawnych: 30 lat.

3. Zdobycz wojenna – łupy; rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół ( ruchome i niewolnicy); XII w. – ograniczenie prawa do łupów.

4. Prawo nadbrzeżne – zezwala mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczenie rzeczy wyrzucone przez morze ( rzeczy niczyje, bursztyn, ryby); rozbite statki: załoga – niewolnicy; majątek – zawłaszczony; stanowiło początkowo regale potem nadawane panom-właścicielom; XIII w. – ograniczenie i zniesienie – pod naciskiem miast nadmorskich

5. Nabycie własności z tytułu polowania i rybołówstwa - w granicach określonych przez prawo ( regale łowieckie, przywileje)

NABYCIE POCHODNE:

- polegało na przeniesieniu własności z jednej osoby na drugą

- nie można przenieść więcej praw niż posiadało się samemu

- sposoby nabycia własności:

• nabycie drogą spadku

• nabycie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub – rzadziej prawem lennym

• nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność

- Umowy kupna-sprzedaży nieruchomości należały do zobowiązań – własność przenosi umowa rzeczowa ( wzdanie lub zdanie); obok wzdania, drugi akt wwiązanie ( pierwszy przenosi własność drugi posiadanie) dokonywane w obecności księga ( sygnuje pieczęcią - ważność); od XIV akt dokonywany przed sądem ziemskich ( wpis do ksiąg sądowych zamiast dokumentu monarchy)

Utrata własności: poprzez porzucenie lub przeniesienie praw na inną osobę; monarcha poprzez nadanie; poprzez konfiskatę przez władcę.

Dawność – na jego skutek istniejące już prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być kwestionowane stają się niewzruszalne; utwierdzenie posiadanego już prawa.

- prowadzi do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego przez osobę uprawnioną w określonym czasie.

- Statuty Kazimierza Wielkiego rozbudowują instytucje dawności ( likwidacja przedawniających się sporów)

154. Zastaw

Zastaw – prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia jego wierzytelności; prawo akcesoryjne – zależne od istnienia wierzytelności; zależne od woli stron (umowa);

- W zależności od przedmiotu, na którym dłużnik-zastawca zabezpieczał wierzytelność wierzyciela-zastawnika odróżniamy: zastaw ruchomości ( znaczenie w stosunkach handlowych) i zastaw nieruchomości.

- Zastaw nieruchomości był dogodną formą nabywania nieruchomości z pominięciem prawa bliższości; sposób zaspokojenia zastawnika przez pobór korzyści płynących z zastawionej nieruchomości bez utraty własności przez zastawcę; zastaw z dzierżeniem;

- Zastaw przenosił na wierzyciela nie tylko prawo rzeczowe, ale również posiadanie i użytkowanie zastawionych dóbr ( dochód z nich; zwykle nie zaliczany na poczet spłaty długu – zastaw użytkowy wieczysty – antychretyczny, antychreza)

- Zastawca mógł wykupić zastaw tylko w oznaczonych terminach ( zwykle koniec roku gospodarczego)

- Przedmiot zastawu:

• nieruchomości szlacheckie, miejskie i gospodarstwa chłopskie.

• dochody z żup, ceł

• uposażenia i dochody z urzędów

• starostwa – prawo poboru korzyści oraz uprawnienia jurysdykcyjne - przechodziły na spadkobierców ( do wykupienia przez króla)

- Niekiedy ukryta forma alienacji ( nie wymaga zgody krewnych)

- Wykup był prawem, a nie obowiązkiem zastawcy; zastawnik nie mógł się upominać o zapłatę długu.

- zastaw upad – zastaw z wyznaczonym terminem wykupu; niewykupiony przechodził na własność zastawnika.

- Zastaw użytkowy czysty z niewyznaczonym terminem wykupu zbliżał się do sprzedaży.

- XIII-XIV w. – pojawiają się: zastaw do wydzierżawienia i zastaw bez wydzierżawienia:

zastaw do wydzierżawienia – ekstenuacja; użytkownik zalicza dochody z dóbr zastawionych na poczet długu; po upływie czasu dobra wracają do dłużnika; statuty synodalne krakowskie – 1320 r.

zastaw bez dzierżenia – poprzez zapis w księdze sądowej; dłużnik zastawca obciąża swe dobra określona sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi-zastawnikowi; można ustanowić kilka zastawów; mógł zmienić się w zastaw z dzierżeniem gdy wierzytelność nie była spłacana – prawo do wwiązania się zastawnika w dobra zastawne; Zastaw bez dzierżenia mógł się w takich wypadkach zmienić w zastaw w upad.

- Zastaw ruchomości zawsze z dzierżeniem.

- Zastawnik mógł zastaw ( ruchomy jak i nieruchomy) zastawić osobie trzeciej ( pod warunkiem że zastaw drugi nie będzie wyższy niż pierwszy) – podzastaw.

155. Kupno renty i lichwa.

Kupno renty – posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości odpowiednią sumę pieniędzy w zamian za co właściciel był zobowiązany do stałych świadczeń w oznaczonych terminach przez określoną liczbę lat bądź dożywotnio, bądź wieczyście (obciążenie następców) na rzecz posiadacza kapitału;

- wysokość od 5% do 6,6 %- 8,3 % sumy renty.

- Właściciel mógł się zwolnić przez wykup renty ( zwrot kapitału) - wyderkaf; właściciel kapitału nie mógł go wypowiedzieć.

- Rozwój wykupu renty wraz z zakazem lichwy( XIV w.) ; zwłaszcza instytucje kościelne;

- Żydzi jako niechrześcijanie mogli legalnie pobierać odsetki – lichwa – przyczyna zadrażnień społecznych.

3. SPADKI

156. Dziedziczenie beztestamentowe

- prawo do spadku posiadali przede wszystkim synowie; dziedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom ( po równo) – dziedzice konieczni.

- dziedziczenie krewnych bocznych – zjawisko późniejsze; XIII w. – do czwartego stopnia; krewni bliżsi usuwali od spadku krewnych dalszych ( własność indywidualna)

- W niedziale pospólnej ręki w ogóle brak spadkobrania ( wspólnota, a nie osoba podmiotem praw); w niedziałach opartych na współwłasności udział zmarłego przyrastał do masy majątkowej wszystkich uczestników niedziału na równi.

- Dziedziczenie kobiet:

• początkowo ograniczone do ruchomości posagowych.

• Najstarszy Zwód Prawa Polskiego: w razie śmieci rycerza bez synów – majątek zabierał panujący, który miał obowiązek wyposażyć córki zmarłego i zwrócić im rzeczy stanowiące własność matki.

• XV w. – córki rycerzy-szlachty posiadają prawo dziedziczenia dóbr ziemskich ( przy braku synów); córkom należał się posag w pieniądzach ( ich część spadkowa)

• dobra macierzyste córki dziedziczą na równi z synami; bez Mazowsza gdzie dziedziczka mogła być skupiona przez krewnych bocznych.

- Istotne znaczenie miał podział dóbr na ojczyste i macierzyste:

• dobra macierzyste – dzielone po równi między synów i córki; dobra posagowe i oprawne – ojciec zobowiązany do wydzielenia; początkowo ojciec zapisywał też każdemu połowę własnych dóbr ojczystych ( Statuty Kazimierza Wielkiego uchylają)

- Wdowa gdy ponownie wychodziła za mąż: oddaje dzieciom w całości dzierżone dobra wienne oraz połowę własnych dóbr macierzystych.

157. Testamenty.

- początkowo ustny; ustala się w XIII w jako pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek śmierci.

- dokonywał podziału między dziedziców koniecznych poprzez dokładne określenie majątku.

- niekiedy testament środkiem oddalenia całego majątku od rodziny.

- w obronie testowania występuje Kościół domagając się wolności przekazywaniu majątku nieruchomego.

158. Puścizna.

- w braku dzieci i krewnych bocznych oraz niedokonania dyspozycji testamentowej – majątek dla panującego – puścizna, później – kaduk.

- dziedziczenie wśród chłopów do połowy XIV w. – ograniczone wyłącznie do synów przy braku przechodziło na pana ( bezdzietna wdowa nie uzyskuje dożywotniego prawa użytkowania majątku)

- Prawo majątkowe chłopów rozszerza statut małopolski Kazimierza Wielkiego – dziedziczenie w linii bocznej; zniesienie puścizny.

4. ZOBOWIĄZANIA

159. Istota zobowiązania.

- Istota zobowiązania (obligatio) polega na świadczeniu opartym na wierzytelności.

WIERZYTELNOSĆ: STOSUNEK PRAWNY MIĘDZY DOWA OSOBAMI – WIERZYCIELEM I DŁUŻNIKIEM, NA MOCY KTÓREGO WIERZYCIEL MA PRAWO DOMAGAĆ SIĘ OD DŁUŻNIKA OKREŚLONEGO ŚWIADCZENIA, POSIADAJĄCEGO WARTOŚĆ MAJĄTKOWĄ, POD RYGOREM EGZEKUCJI.

160. Powstanie zobowiązań.

Zobowiązania powstawały:

• przez umowę (ex contracto)

• jako skutek występku (ex delicto)

- Forma pisemna upowszechnia się w XIII w. wcześniej za pomocą symboli.

161. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania.

- dłużnik albo natychmiast świadczył wierzycielowi, albo też dawał mu zastaw lub stawiał rękojmię (poręczyciela) - świadczenia oddzielne – wierzyciel, mając rękojmię nie mógł się domagać od dłużnika świadczenia natomiast mógł się o nie zwrócić do rękojmi.

- dłużnik, który dał zastaw lub rękojmię, pozostawał nadal dłużny, ale nie był odpowiedzialny ( wierzyciel nie może zmusić dłużnika do świadczenia – jedynie rękojmię).

- rękojmia – może zostać zmuszony do świadczenia, lecz nie jest dłużny; po dokonaniu świadczenia może domagać się zwrotu od dłużnika; w XIV rękojmia jako odpowiedzialność posiłkowa.

Gwarancje:

• osobiste: dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi ( życie czy wolność – prawa zbywalne); do XIV-XV w.

• majątkowe: w miejsce osobistych; dłużnik odpowiada całym majątkiem; następnie indywidualizacja odpowiedzialności do określonych części majętności lub ruchomych rzeczy, które oddawano w zastaw.

162. Sposoby umacniania umów.

1. przysięga; naruszenie – kara boża.

2. litkup – zwyczaj biesiady lub poczęstunku przez nabywcę dla wzmocnienia umowy.

3. załoga – osoba dłużna w razie nieuiszczenia świadczenia miała w terminie zjechać do gospody wraz z określoną liczbą służby i koni przebywać tam do wykonania świadczenia.

4. łajanie – dłużnik godzi się na bezkarne obrzucanie wyzwiskami; listy łające.

5. zakład ( vadium) – umowny bądź urzędowy; obowiązek zapłacenia określonej sumy na wypadek niewykonania świadczenia albo dokonania czynu, którego spełnieniu chciano przeszkodzić; umowny – dla strony przeciwnej; urzędowy – dla tego kto ustanawia.

6. cenzura kościelna – dodawana do umowy jako groźba na wypadek jej niedotrzymania.

7. zadatek – danie kontrahentowi pewnej sumy pieniężnej na dowód, że dający chce dotrzymać umowy; zaliczany na poczet świadczenia; tracony na wypadek odstąpienia.

8. zastaw – najbardziej powszechna forma odpowiedzialności majątkowej mająca na celu umocnienie i zabezpieczenie zobowiązań; do praw rzeczowych, ale znaczenie w zobowiązaniach.

9. rękojemstwo – XIV i XV w. – największy rozkwit; rękojmia – pośrednik wierzyciel-dłużnik; odpowiedzialność posiłkowa – odpowiadał gdy dłużnik nie wykonał świadczenia; dłużnik zobowiązany wynagrodzić rękojmi wszystkie szkody z tytułu rękojemstwa i jego obrony.

­ - Rękojemstwo kmieci – właściciel pana, który chciał ściągnąć chłopa występował jako rękojmia wobec pana od, którego chłop odchodził, poręczając wykonanie w określonym terminie przez chłopa wszystkich zobowiązań.

163. Zastęp.

zastęp – ewikcja; odpowiedzialność zbywcy za wady prawne, na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawnioną lub też z naruszeniem praw osób trzecich.

zachodźca – zbywca zobowiązany do zastępu; zastępuje nabywcę w procesie.

164. Rodzaje umów.

1. ZAMIANA – umowa, w której obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty; nierówności uzupełnianie przez odpowiedni naddatek.

2. DAROWIZNA – danie przez darczyńcę obdarowanemu rzeczy ruchomej lub nieruchomej; początkowo musiał się odwzajemnić – darowizna wzajemna.

3. KUPNO-SPRZEDAŻ – powstaje z zamiany; by spowodować postanie odpowiedzialności, trzeba było połączyć umowę kupna-sprzedaży z jednym ze sposobów umacniania umów; odpowiedzialność rodziło również świadczenie przyjęte.

4. UMOWA O USŁUGI –odpłatna umowa o pracę.

5. UMOWA ZLECENIA – umocowanie otrzymującego zlecenie do wykonania pewnych czynności za mocodawcę.

6. NAJEM RZECZY – arenda; polega na odpłatnym oddaniu rzeczy w używanie; dzierżawa – najem rzeczy przynoszącej pożytki upoważniający do ich pobierania; dzierżawa gruntów mogła być terminowa lub dożywotnia.

7. POŻYCZKA – w założeniu umowa nieodpłatna; wobec zakazu odsetek ukrywano ich pobór pod formą zastawu użytkowego czystego ( dochód z zastawionego majątku miał faktycznie charakter odsetek od pożyczonej sumy) oraz kupna renty; statuty K. W ograniczają odpowiedzialność dłużników, ograniczając egzekucję do wysokości długu.

165. Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania.

Zmiana zobowiązania polegała na albo zmianie jego treści, albo też na zmianie osób; w drodze umowy lub np. przez śmierć jednej ze stron ( wejście spadkobierców)

Zobowiązanie nie gasło przez same świadczenie, a przez akt przeciwny; dopiero on zwalnia z odpowiedzialności.

II. PRAWO KARNE

1. PRZESTĘPSTWA

166. Uwagi ogólne.

wróżdy – zwady; wojny prywatne zamiast dochodzenia sądowego;

- podział przestępstw ze względu na kryterium podmiotowo-proceduralne; ze względu na podmiot wszczynający ściganie:

- przestępstwa ścigane z urzędu – przestępstwa przeciw panującemu, interesom państwa, religii; godzące w porządek publiczny; „główni wrogowie księcia”

- przestępstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej

167. Mir.

- panujący rzecznikiem miru (pokoju) – inaczej nazywany ręką pańską; umożliwia ściganie z urzędu.

- za złamanie miru: pieniężna kara prywatna (główszczyzna, nawiązka) i kara państwowa ( na rzecz monarchy) czasem kara sądowa na rzecz sądu.

Mir mógł być:

1. miejscowy – obejmujący pewne miejsca – drogi, targi, granice dóbr, pola

2. osobowy – obejmujący pewne kategorie osób – kobiety, Żydzi.

3. mieszany – przysługiwał m.in. arcybiskupowi ( jego osobę i miejsce pobytu); mir sądowy – miejsce sądu, sędziego i urzędników sądowych.

168. Związek przyczynowy i wina.

- karano za samo wystąpienie przestępstwa bez wnikania czy umyślne, nieumyślne, przypadkowe

- XIII wiek odróżnienie zabójstwa umyślnego i z przypadku

- Statuty K.W odróżniają (kazuistycznie) winę umyślną od nieumyślnej.

169. Przypadki wyłączające przestępność.

POCZĄTEK

- zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw danej osobie, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu; dotyczy zranienia, zabójstwa; „obrona konieczna”

WYKONANIE ODWETU

- zemsta z zachowaniem form przepisanych wyłączało przestępność i karalność czyny; głównie zabójstwo

WYKONANIE PRZEZ WIERZYCIELA UPRAWNIEŃ

- wynikały z odpowiedzialności umownej; nie były karane – realizacja umowy

ZABICIE POLNEGO ZŁODZIEJA

- schwytany na gorącym uczynku kradzieży zboża; statut małopolski

170. Rodzaje przestępstw.

- zależne od wagi spraw oraz sądu rozpoznającego:

• sprawy większe (causae maiores)

• sprawy mniejsze (causae minores)

NAJCIĘŻSZE PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z URZĘDU:

- działania wymierzone przeciw panującemu; zbrodnia obrazy majestatu

- zdrada – np. poddanie zamku nieprzyjacielowi lub sprowadzenie ich do kraju; bunt przeciw władcy

- przestępstwa przeciw religii panującej – herezja

- przestępstwa przeciw interesom skarbowym państwa – używanie obcej, fałszywej monety; defraudacja pieniędzy przez urzędników; domaganie się świadczeń od żup królewskich

- przestępstwa przeciw władzom i sądom – zranienie kogoś w obecności króla lub namiestnika-starosty; czyny popełnione w obliczu sądu – niewykonanie wyroku; zapłaty, niedostarczenia rękojmi;

niedopuszczenie do ciążenia lub wwiązania

- przestępstwa urzędnicze – przestępstwa dokonywane przez niższych urzędników sądowych na szkodę osób prywatnych ( statuty K.W); przez wyższych – sądownictwo arbitralne; najcięższe: wymuszanie łapówek

- łotrostwa – zawodowo uprawiany rabunek i kradzieże.

PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE W WYNIKU SKARGI PRYWATNEJ:

• mężobójstwo – prócz główszczyzny; kara państwowa za zabicie szlachcica ( XIV-XV w.); zabójstwo ogólnie;

• uszkodzenie ciała – zranienie ( m.in. pobicie) i okaleczenie

• obraza czci – zniewaga, potwarz ( oskarżenie o przestępstwo, nazwanie matki nierządnicą)

• gwałty – użycie fizycznego przymusu; gwałty na osobie ( uwięzienie, porwanie lub zgwałcenie kobiety) i gwałty na majątku ( kradzież, uprowadzenie poddanego, podpalenie); kradzieże kwalifikowane – na dworze króla lub rycerza, koni ze stada; nocna kradzież zboża

171. Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa.

- odpowiedzialność karna w większości – indywidualna – ponosi sprawca; kary pieniężne czy konfiskata dóbr spadały i na rodzinę skazanego pozostającego z nim w niedziale.

- odpowiedzialność zbiorowa – odpowiedzialność osób, które nie brały udziału w przestępstwa, ale które prawo obarczało odpowiedzialnością za nie; ograniczała się:

• do kręgu najcięższych przestępstw – śmierć najbliższej rodziny sprawcy – zbrodnia przeciw panującemu ( element zemsty)

• do sytuacji gdzie mogła być metodą nacisku mający na celu wykrycie sprawcy przestępstwa – stopniowe zawężenie oskarżonych.

• statuty K.W:

– ojciec nie odpowiada za syna i odwrotnie; zniesienie odpowiedzialności krewnych;

- w przypadku mężobójstwa powód mógł przeprowadzać dowód tylko przecie jednemu z obwinionych – pozostali mieli bliższość do dowodu w celu oczyszczenia się przy pomocy współprzysiężników;

- tylko przy napadzie i zamordowaniu szlachcica we własnym domy – odpowiedzialność sprawców po równo;

- ograniczona odpowiedzialność karna sług – za szkody poczynione przez parobka odpowiada pana; za zranienie spowodowane przez sługi w zwadzie również;

- wyłączenie potomstwa krewnobójcy od dziedziczenia po zabitym ( resztki odpowiedzialności zbiorowej)

- indywidualizacja odpowiedzialności ogranicza odpowiedzialność podżegaczy i pomocników;

2. KARY

172. Wróżda, odwet i pokora.

- zabójstwo rycerza (szlachcica) powoduje powstanie wróżdy między rodziną zabitego, a zmarłego – uprawnienie do odwetu – prawo stara się je ograniczać ( mazowieckie – tylko dla sprawcy; przedawnienie po 20 latach); w Koronie – zagrożenie zakładem; zakaz odwetu jeśli zabójca chciał stanąć przed sądem;

- odpowiedź – formalna, publiczna zapowiedź odwetu; wpisana do ksiąg sądowych – ogłaszana trzykrotnie przez woźnego na rynku;

- pojednanie – winny płaci główszczyznę i dopełnia pokorę – prośba o przebaczenie; tylko między równymi w hierarchii społecznej.

173. Zasady wymiaru kary.

- rozwój kary zmierzał do dostosowania jej do przestępstwa; ograniczenie zemsty.

- talion – „oko za oko, ząb za ząb” – prawo pierwotne; rzadkie w Polsce;

- kary odzwierciedlające – dostosowane do charakteru czynu; talion symboliczny ( talion właściwy – talion materialne)

- ochrona szlachty przed zamachem ze strony osób należących do stanów niższych – obowiązkowa kara śmieci.

Okoliczności obciążające:

recydywa - zwykle trzy razy osądzenie za takie samo przestępstwo;

gorący uczynek – złapanie złodzieja rabusia z licem ( skradzioną rzeczą) - często kara śmieci czy okaleczająca (mutylacja)

Pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna; za naruszenie miru, czci rycerskiej/kobiecej; zależy od uznania osoby uprawnionej do wymierzenia kary; gwałt – na łasce rodziny poszkodowanej i jej samej; warunkowa kara arbitralna;

kumulacja kar – przy zbiegu przestępstw; np. zadanie kilka ran – kara tyle ile zadał ran.

174. Rodzaje kar.

- publiczne i prywatne ( szły na rzecz poszkodowanego – powoda)

- kary zwykłe i kwalifikowane ( połączone ze szczególnymi udręczeniami)

- kary indywidualne i zbiorowe

- kary krwi: kara śmierci i kary okaleczające.

KARA ŚMIERCI:

• początkowo ukamienowanie dokonywane przez całą ludność;

• zwykła lub kwalifikowana ( szczególne udręczenia)

• wymierzana gdy skazany nie był w stanie uiścić kary pieniężnej lub zabójstwo szlachcica

KARA PROSKRYCPJI

• inaczej wywołanie – ogłaszano publicznie po zapadłym zaocznie wyroku

• fikcyjna śmierć proskrybowanego

• konfiskata majątku, żona może ponownie za mąż

• ukaranego w razie schwytania należało zabić

KARA NIEWOLI I WYGNANIA

• jako złagodzenie kary śmierci

• skazanego oddawano w niewolę albo sprzedawano do obcych krajów

• banicja – zwykle wobec rycerzy; kara wygnania – samowolny powrót – zazwyczaj kara śmierci

KONFISKATA MAJĄTKU

• początkowo wspólnie z karami śmierci lub proskrypcji

• określana jako złupienie – urzędnicy zagarniali ruchomości

• niezwykle skuteczna – utrata pozycji społecznej

KARY MUTYLACYJNE

• kary okaleczające

KARY PIENIĘŻNE

• początkowo rodzaj wykupu od kary śmierci czy mutylacji – system kompozycyjny

• dzielone na: publiczne ( dla księcia, sędziego lub pana) i prywatne ( płaty – dla powoda)

• odpowiedniki kar śmierci i okaleczających

• najwyższa: kara siedemdziesiąt; potem piętnaście i dwanaście grzywien (kary wielkie); kary małe: kara sześć i najniższa trzysta ( w denarach)

• pieniężne kary prywatne: elementy sankcji i odszkodowania ( w odszkodowaniach kara ustalona zwyczajowo, a nie od wysokości szkody):

• główszczyzna – suma za głowę zabitego na rzecz jego rodziny.

• nawiązka – płacona za okaleczenie, zranienie, pobicie.

KARY NA ŻYCIU I CIELE W PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU:

• w miastach na prawie niemieckim – prawo karne oparte na Zwierciadle saskim

• władza królewska w walce z przestępczością wzmacnia represję w prawie ziemskim

• kara śmierci dla heretyków ( edykt wieluński)

KARY NA CZCI

• stosowane wobec szlachty

• kara infamii – utrata czci szlacheckiej; nie musiała pociągać za sobą wygania

• infamis nie mógł dzierżyć urzędów ani wykonywać funkcji zaufania publicznego, otrzymywać darowizn od króla – upośledzone położenie w kraju.

• odwołanie zniewagi – upadlające „odszczekanie”

ZAKŁAD

• dla zapobieżenia groźnemu przestępstwu ( w razie gróźb)

• ustanawiany przez monarchę lub starostę dla określonej sumy pieniędzy – zapłaci winny w razie dokonania czynu zagrożonego zakładem ( niezależnie od wysokości odpowiedzialności za same przestępstwo)

• częstokroć bardzo wysokie ( kilka tysięcy grzywien)

KARY KOŚCIELNE:

• orzekane przez sądy duchowne

• ekskomunika – wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej; konfiskata mienia ekskomunikowanego; najcięższa kara

• interdykt miejscowy – zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na terytorium nim objętym – na miasto, dzielnicę książęcą, włość rycerską – środek nacisku.

III. POSTĘPOWANIE SĄDOWE

1. ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU

175. Samopomoc i ugody.

- dochodzenie sądowe ogranicza samopomoc

- innym sposobem pozasądowego rozwiązywania sporów – droga polubowna – udział tzw. jednaczy.

176. Postępowanie arbitralne.

- najdawniejsze postępowanie z urzędu.

- wydawał on wyrok od razu po powzięciu wiadomości o przestępstwie lub wstępnym dochodzeniu

- nakaz wykonania wyroku bez wytłumaczenia oskarżonego – gniew monarchy

- środki neutralizujące postępowanie: azyl i przemierz wojewodzińskie ( opór możnowładztwa i rycerzy)

177. Zasady procesu skargowego

- przeciwieństwo arbitralnego; rozwinięty w XIII w – inaczej akuzacyjny

- wszczęty jedynie na podstawie skarg;

- w formie sporu, który strony toczyły przed sądem ( charakter kontradyktoryjny)

- ustny i jawny (publiczny)

- jedność procesu prywatnego i karnego

- formalizm – przestrzeganie ustalonych form postępowania ( np. przysięga, pozew)

- dyspozytywność - strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych; wiązało to sędziego.

2. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE.

178. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych.

- obowiązek chwytania przestępców należy do organizacji opolnych.

- instytucja śladu – obowiązek ludności opola ścigania przestępcy do granicy sąsiedniego opola.

- skuteczność poprzez wprowadzenie odpowiedzialności zbiorowej za nie wywiązanie

- przywileje immunitetowe zwalniają od śladu.

- przestępstwa ścigane z urzędu w XII-XIII w. dochodzone przez ograny monarsze ( zwł. kasztelanów) – obowiązek wykrywania przestępstw, sąd i egzekucja

- fałszerzy monet ścigali mincerze.

- umocnienie aparatu państwowego prowadzi do pojawienia się elementów procesu inkwizycyjnego w sprawach karnych -justycjariusze-oprawcy, ale nie rozwinął się ( opór szlachty)

179. Środki zapobiegawcze.

- uwięzienie (areszt) – w celu zapobiegnięcia ukryciu się sprawcy.

- brak dzisiejszej formy więzienia; lochy – dla przeciwników politycznych króla.

- szlachta przeciw więzieniu członków jej stanu przed wydaniem wyroku skazującego.

- rękojemstwo – od przywilejów 1430-33 – zasadniczy środek zapobiegawczy wobec szlachty osiadłej – zobowiązanie stawienia się przed sądem lub wykonania wyroku – gwarancją: dobra nieruchome bądź suma pieniędzy.

- szlachcic uchylający się od sądu podlegał karze infamii i konfiskaty dóbr.

180. Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania.

- azyl – miejsce schronienia w, którym nie można było osądzić, a wydanego wyroku wykonać; udziela dwór monarszy lub kościół katedralny; ochrona przed zemstą lub wykonaniem arbitralnym wyroku;

- azyl wojewodziński:

• w dobie Kazimierza Wielkiego – częste konfiskaty dóbr bez wyroku; kary śmierci.

• inaczej nazywane: przemirzem

• zabezpieczenie szlachty przed sądownictwem arbitralnym i samowolą władzy.

• jeśli szlachcic nie został dopuszczony do króla czy starosty w celu oczyszczenia z zarzutów ma prawo schronić się pod opiekę wojewody ( od 4 do 8 tygodni)

• po tym okresie jeśli nie zapewniono mu normalnego sądu wojewoda wyprowadzał go poza granicę kraju na rok ( przez ten czas interwencja rodziny u króla; nie podlega karze)

• zanika w XV w. – przywileje: nietykalności majątkowej i osobistej.

- glejty – zapewniały nietykalność osobistą ( tzw. listy żelazne)

- listy inhibicyjne – zakazujące pozywania danej osoby przez oznaczony sąd lub wstrzymujące rozpatrzenia sprawy na określony czas ( np. do chwili wyzdrowienia pozwanego); zniesione przywilejem nieszawskim

- amnestia lub zastosowane w konkretnym przypadku prawo łaski.

3. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM

181. Strony i ich zastępcy.

- w procesie skargowym uczestniczą:

• powód – pierca

• pozwany – sąpierz

- zdolność sądowa – prawo bycia stroną w procesie

- zdolność procesowa – możność działania w procesie osobiście, a nie przez zastępców.

- Zdolność sądowa odpowiadała zdolności prawnej w prawie prywatnym, a zdolność procesowa – zdolności do czynności prawnych.

OGRANICZENIE ZDOLNOŚCI PROCESOWEJ:

• wiąże się z przynależnością stanową jednostki:

• chłopi mają zdolność tylko wobec właściwego dla nich sądu dominalnego; gdzie indziej – asysta pana.

• kobiety niezamężne i mężatki w asyście opiekuna lub męża; tylko wdowy mogły same.

ZAWIESZENIE PRCOESÓW PRZECIW NIELETNIM:

• do czasu uzyskania przez nich lat sprawnych

• dawność przeciw nim nie biegła

• nie obowiązani stawać przed sądem jako pozwani ( z wyjątkami w asyście opiekuna jako strona)

• mogli występować jako powodowie – zawsze w asyście opiekuna.

- strona była zobowiązana osobiście uczestniczyć w procesie; wyjątki – zastępstwo procesowe:

• zastępstwo ustawowe – np. opiekun zastępujący pupila.

• umowne zastępstwo procesowe – ustanawiane pisemne lub przed sądem.

- rzecznik – pomaga w przestrzeganiu wszystkich reguł proceduralnych; z czasem przekształcenie w zastępców procesowych – ustanawiani wobec sądu, ale kobiety – w domu; duchowni – pisemnie.

ZASTĘPSTWO:

• szczegółowe – w celu dokonania określonych czynności sądowych.

• generalne – do prowadzenia całej sprawy lub ogółu spraw osoby zastąpionej.

182. Właściwość sądu.

- sądem właściwym w procesie skargowym był sąd pozwanego (actor sequitur forum rei)

- chłop odpowiadał tylko przed sądem swojego pana.

- w XIV w. – statuty kazimierzowskie wyłączały z ww. zasady: podpalenie i gwałt; sądy królewskie

- Od XV w. za zranienie lub zabójstwo szlachcica przez mieszczanina obwiniony odpowiadał przed sądem królewskim.

183. Skarga i pozew.

- proces skargowy rozpoczynał się skargą powoda wniesioną przed sędziego i zwaną żałobą – nakaz wezwania oskarżonego.

- pozew ( citatio) – formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu; dokonywane przez komornika; pozew ustny; pozew pisemny – właściwy dla szlachty osiadłej ( od XV w. obowiązkowy); ustny wyjątkowo – gdy pozwany był na dworze i podlegał sądowi królewskiemu, proces z licowaniem

- XIV w. – ustala się konieczna treść pozwu – błąd powoduje niesprawność.

- o dokonanym pozwaniu woźny składał relację do ksiąg ( dowód złożenia pozwu)

184. Terminy i odroczenia.

- rok – termin na który pozwany miał stawić się do sądu.

- dylacja – odroczenie sprawy; przesunięcie na termin następny; odroczenie poprzez nieobecność jednej ze stron, którą usprawiedliwiały: choroba, zajęcia publiczne, sprawa „o większe” w tym samym czasie w innym sądzie.

- pozwany: nie stawia się na 1 i 2 roku bez usprawiedliwienia – kara sądowa; 3 termin – rok zawity – pozwany jeśli się nie stawi przegrywa sprawę;

- powód: przegrywa sprawę jeśli nie stawił się w pierwszym terminie.

185. Rozprawa.

POWÓD PRZEDSTAWIA ŻĄDANIE SKARGI

SWOJE STANOWISKO WYJAŚNIA POZWANY (ODPÓR)

JEŚLI POZWANY UZNAŁ ŻĄDANIE PODZWU SĄD WYDAJE WYROK ZGODNY

Z ŻĄDANIEM SKARGI; JEŚLI NIE – WDANIE SIĘ W SPÓR (LITIS CONTESTATIO)

JEŚLI POZWANY NIE ZASŁONIŁ SIĘ EKSCEPCJAMI SĘDZIA USTALA NASTĘPNY TERMIN

NA PRZEDSTAWIENIE DOWODÓW

­- ekscepcje peremptoryjne – powodują oddalenie pozwu – ekscepcja przedawnienia (dawności); ekscepcja fatalia iuris – powód nie popierał sprawy przez rok i 6 tygodni;

- ekscepcje dylatoryjne – powodują odroczenie sprawy ( niewłaściwość sądu; ograniczenia zdolności procesowych chłopów i kobiet – wystąpienia bez asysty)

186. Bliższość do dowodu.

- przeciwdowód był niedopuszczalny chyba że strona mająca pierwszeństwo upadła w dowodzie

- hierarchia ważności: dokument – świadek – przysięga strony.

- pierwszeństwo w przedstawieniu dowodu ma strona wyższa społecznie; przy równej pozycji zazwyczaj pozwany ma pierwszeństwo;

- formalna teoria dowodów – dążenie do określenia prawdy formalnej nie materialnej.

- prawidlnik – wyznaczona przez sąd osoba zaufania publicznego do przeprowadzenia postępowania dowodowego ( przyjmuje przysięgę, przesłuchuje świadków, przyjmuje tzw. wstecz)

187. Środki dowodowe.

PRZYSIĘGA

• dowód samodzielny; w rocie zawarte krótkie oświadczenie dotyczące spornej sprawy;

• dla każdej sprawy osobna rota przysięgi

• oparcie na przekonaniu, że krzywoprzysięstwo powoduje karę boską.

• przysięga oczyszczająca – oczyszcza się obwiniony;

• przysięga oskarżająca – składana na dowód popełnienia przestępstwa przez obwinionego.

• osoby szczególnie szanowane, w sporach pomiędzy panem a chłopem stosowano uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy.

WSPÓŁPRZYSIĘŻNICY

• liczba współprzysiężników zależała od wagi sprawy ( od 2 do 12); przysięga oczyszczająca

• nie stanowili samodzielnego środka dowodowego lecz uzupełnienie przysięgi strony.

• mogli być nimi tylko ludzie dobrej sławy

• przy oczyszczaniu z nagany szlachectwa, zarzutu łotrostwa czy kradzieży – tylko szlachta.

ORDALIA

• zwane inaczej sądami bożymi

• próba wody zimnej, wody gorącej, pojedynek sądowy, próba żelaza :D

• „Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego”

• stosują tylko sądy: książęcy czy kasztelański; niektóre sądy dominialne ( za zgodą)

• stosowane gdy pozwanemu brak było innych dowodów.

WSTECZ

• środek dowodowy kiedy cały przewód sądowy z wyrokiem był ustny.

• kiedy w toku procesu jedna ze stron powołuje się, że w tej sprawie wyrok już zapadł.

• sąd wysyła posłańca (komornika) do tegoż sądu

• zanika w XIV-XV w. wraz z upowszechnieniem się ksiąg sądowych ( strona brała wypis z sądu)

ŚWIADKOWIE

• ich rola rośnie wraz ze wzrostem roli zasady prawdy materialnej

• zeznania woźnych sądowych miały charakter świadectwa urzędowego ( zeznanie naoczne w sytuacji sporu stron – relacja)

• nie mogły być nimi osoby nie cieszące się „dobrą sławą” – osoby ukarane przestępstwem hańbiącym lub 3 krotnie o nie oskarżone, pochodzące z „nieprawego łoża”

DOKUMENT

• rola rośnie wraz z wzrostem znaczenia prawdy materialnej ( od XIII w. )

188. Wyrok

- kończy proces; publiczne ogłoszony – początkowo ustny; od połowy XIII w. na żądanie pisemny

- wyroki przedstanowcze – postanowienia zapadające w toku sprawy ( np. odroczenie terminu)

-wyrok końcowy- stanowczy; klauzula „wieczystego milczenia” przegrywającego

- strona wygrywająca składa na rzecz sędziego opłatę – trzesnym ( pamiętne )

189. Środki odwoławcze od wyroku

• nagana sędziego – namiastka apelacji;

  • strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego (natychmiast po wydaniu kwestionowanego wyroku);

  • ten wstrzymuje się od sądzenia wszystkich spaw – następuje proces.

  • bliższość dowodu posiada naganiany sędzia

  • ustanawiano zakład zwany koczem – wysokość zależy od godności sędziego; który tracił powód w razie przegranej.

  • jeśli wygrał: naganiony sędzia tracił urząd, zwracał kocz, a naganiony wyrok zostawał uchylony.

• remisja

  • zasadniczo nie była środkiem odwoławczym

  • sąd decydował o przekazaniu jakieś sprawy do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu ( wiecowemu, królewskiemu)

  • czynił to też na żądanie strony ( udowodniła że właściwy jest sąd wyższy)

- Sądy niższe zwracały się do wyższych z zapytaniem w sprawach prawnych, które wynikły w toku procesu.

190. Postępowanie polubowne.

- sprawa z zakresu prawa prywatnego lub o przestępstwo prywatne mogła być umorzona w każdym czasie przez zawarcie ugody między stronami.

- jednanie - postępowanie polubowne; przyspiesza rozstrzygnięcie sporu.

D) POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE

191. Egzekucja osobista.

- początkowo szybka; zaraz po wydaniu wyroku z braku rękojmi.

- celem wywarcie presji na stronę pokonaną w procesie i zmuszenie jej do wykonania wyroku.

- przedmiotem egzekucji była osoba dłużnika – jego wolność.

192. Egzekucja majątkowa.

- początkowa skierowana przeciw ruchomościom – ciążenie ( ciąża) – bydło, trzoda i inne dobra.

- egzekucja nieruchomości gdy ruchomości nie zaspokoiły pretensji; polegała na sądowym wwiązaniu w odpowiednią nieruchomość jeśli nie starczał majątek to przeciw osobie.

- dokonywana przez komorników.

E) POSTĘPOWANIE SPECJALNE

193. Proces o zbiegłych poddanych.

- obok procesu granicznego należy do procesów specjalnych

- zakaz chwytania ich bez zezwolenia władcy ziemi (usunięcie samopomocy)

- toczył się przed księciem na wiecu;

- skarżący musiał zapewnić sobie 6 współprzysięgłych

- uproszczony tryb rewindykacji poddanych z dóbr książęcych ( wystarczy pismo władcy o zwrot )

Rozdział szósty: Prawo sądowe Rzeczypospolitej szlacheckiej

II. PRAWO PRYWATNE

1. OSOBY

292. Osoby fizyczne i prawne.

- od drugiej połowy XVII:

• 18 lat – chłopcy

• 14 lat – dziewczęta

- ukształtowanie się jednolitego wieku – lat sprawnych w XVI w.

• 15 lat – chłopcy

• 12 lat – dziewczęta

- lata sprawne kończą się w 24 roku życia – lata dojrzałe ( zdolność do wszystkich działań prawnych); w prawie miejskim: sprawne 14 lat; lata roztropne – 21 lat.

Osobowość prawna – biskupstwa, kapituły, klasztory, miasta – reprezentowane przez władze miejskie i cechy; gromady – w prawie wiejskim.

Pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych – posiadały osoby spośród szlachty, które cieszyły się dobrym imieniem i czcią ( tracone przez skazanie na karę hańbiącą, 3 x oskarżenie, zajmowanie się handlem w mieście)

cudzoziemcy – mogli przekazać spadek tylko osobom mieszkającym w Rzeczypospolitej; inaczej przechodził na rzecz króla; usuwane poprzez układy międzynarodowe, przywileje jednostkowe; zakaz nabywania dóbr nieruchomych na własność jak i prawem zastawu; posiadanie nakazywano sprzedać.

293. Ustawy amortyzacyjne.

- XVI w. – zakaz dysponowania w drodze testamentu dobrami nieruchomymi ( przeciw Kościołowi)

- ustawy amortyzacyjne – ograniczały instytucje kościelne w nabywaniu ziemi; nie zmieniały stanu już posiadania.

2. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

294. Zawarcie małżeństwa i jego ważność.

- w 1577 r. Polska przyjmuje postanowienia soboru trydenckiego – obowiązkowa forma kościelna małżeństwa; inne – małżeństwo tajemne – nieważne, ale nadal zawierane.

- w kościele katolickim brak rozwodów, jedynie – unieważnienie małżeństwa; gdy przeszkoda zrywająca – brak świadomego oświadczenia woli, pod przymusem, błąd co do osoby, nie mógł zawrzeć ten, kto nie może świadome wyrazić wolę – np. chory umysłowo, nierówność stanowa – gdy jedna ze stron o tym nie wie ( błąd co do przymiotu)

przeszkody wzbraniające – zabraniały małżeństwa, ale już zawarte gonie czyniły nieważnym; różnorodność wyznania wśród chrześcijan, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy.

- separacja od stołu i łoża – stała lub czasowa

295. Stosunki majątkowe między małżonkami.

- ziemskie prawo majątkowe małżeńskie rozpatrywane przez sądy świeckie

- intercyza – umowa określająca szczegółowo co złoży się na wyprawę ( wysokość posagu i wiana); wpisywane do ksiąg sądowych.

- po śmierci ojca obowiązek wyposażenia córek przechodzi na braci ( równowarty posagowi córek wyposażonych przez ojca); jeśli bracia utracili dobra po ojcu – obowiązek wyposażenia córek mają wierzyciele.

- wierzyciele nie mogli pozbawić wdów wiana; wg Konstytucji 1588 – nie mogli pozbawić tych dóbr jeśli wpis długów nie był wcześniejszy niż oprawy wiana.

- w prawie miejskim stosunki małżeńskie regulują:

• prawo magdeburskie – odrębność majątkowa małżonków.

• prawo chełmińskie – wspólność majątkowa – wszystkie dobra obu małżonków łączyły się w jedna całość, która dysponował mąż bez potrzeby uzyskiwania zgody żony; po śmierci połowa dla żony, połowa dla spadkobierców.

- w prawie wiejskim: różnorodność form; najczęściej wspólność majątkowa – wzajemne zapisy; wspólność dorobku:

• dożywocie – zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa dający jej dożywotnie użytkowanie majątku, ale bez prawa zbycia go lub obciążania; z czasem wzajemny zapis dożywocia; możliwy warunek – zakaz ponownego małżeństwa.

296. Stosunki majątkowe między rodzicami i dziećmi w prawie wiejskim.

- niedziały na skutek wzrostu rodziny i wpływu administracji dominalnej uległy likwidacji.

- wydział – część nadziału rodziców i inwentarza wydzielany dziecku na wypadek ożenku/wyjścia za mąż; jeśli podeszłych rodziców nie mogą już pracować; przekazywali gospodarstwo dzieciom z zastrzeżeniem ( wymowa ) – mieszkanie i opał, ilość żywności, obrona, obowiązek pogrzeby; wpisywane do ksiąg wiejskich.

297. Przysposobienie; dzieci nieślubne.

- celem przysposobienia (adopcji) było przekazanie spadku adoptowanemu; ten dziedziczy także w swojej rodzinie; kobieta przysposabiała za zgodą krewnych:

• adopcja braterska – zapewnia wzajemne dziedziczenie po sobie; rodzaj umowy na przeżycie

• adopcja do herbu – umożliwia przenikanie do szlachty mieszczan; zakazuje konstytucja 1616r

bękart – dziecko z nieprawego łoża; bez prawa dziedziczenia po ojcu; noszenia nazwiska; ani korzystać z praw szlacheckich; niemożność legitymacji dzieci nieślubnych – do 1578 r. mógł jedynie król; potem jedynie legitymacja dzieci mieszczan.

298. Opieka i kuratela.

- inwentarz podstawą rozrachunku opiekuna z podopiecznymi z chwilą ustania opieki.

- obowiązek wykształcenia nieletnich pupilów; możliwość odsunięcia.

- kurator – dla osób mających lata sprawne, a nie dojrzałe; dla chorych obłożnie, starych, marnotrawców ( przez króla); dla dojrzałych już panien, separowanych, wdów – ze współdziałaniem.

3. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE

299. Posiadanie.

- ochrona posiadania dóbr ziemskich – wybicie z dóbr – przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca od daty dokonania gwałtu.

- skrutynium – dochodzenie na miejscu; w razie stwierdzenia wybicia wprowadzenie powoda w posiadanie dóbr bez badania tytułu jego posiadania ( przeciw zajazdom)

300. Własność.

- szlachecka własność ziemska – własność alodialna.

- własność typu lennego – utrzymuje się na pogranicznych królewszczyznach (ziemie ruskie); zobowiązanie do służby wojskowej ziemian – szlachty zależnej od starosty bez praw politycznych.

- własność warunkowa – w niektórych latyfundiach magnackich; osiadła szlachta zależna ( mani )- bez praw politycznych; dzierżenie na prawie lennym i podlegała ( także sądowo) swoim panom – wyraz umocnienia magnaterii.

- grunty folwarczne stanowią przedmiot niepodzielnej własności panów

- ziemie dzierżone przez chłopów poddanych- przedmiot użytkowania ( zwykle dziedzicznego) – utrata charakteru własności podległej z wzrostem poddaństwa.

- dobre prawa do ziemi - prawo do dziedziczenia i dysponowania za życia przyznawane ludności wiejskiej ( m.in. królewszczyzn); „prawo zakupne”; dzierżawy wieczystej ( emfiteuza); kontrola dominalnych sądów wiejskich.

- zachowane inne formy własności podległej: sołectwa, wójtostwa, gospodarstwa olędrów, młyny.

- w dobie nowożytnej własność działek miejskich i podmiejskich na własność alodialną – obciążający ją czynsz na rzecz króla (miasta królewskie) lub pana miasta (miasta prywatne)

- o przeniesieniu własności decyduje wpis do ksiąg sądowych ( do sądu właściwego z prawem wieczności )

301. Ordynacje.

ordynacje – wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie:

• zwłaszcza odrębny porządek dziedziczenia

• otrzymywał ją najstarszy syn ( primogenitura); pozostali brali dobra nie należące do ordynacji lub otrzymywali spłaty

• w razie wygaśnięcia rodziny ordynata w linii prostej wyznaczenie komy ma przypaść majątek ordynacji.

• nie mógł być przedmiotem zastawu, darowizny, sprzedaży.

• dla ugruntowania świetności rodzin magnackich ( niedopuszczenie do uszczuplenia majątku )

302. Schyłek prawa bliższości.

- skrócenie terminu zgłoszenia zamiaru pierwokupu do 6 tygodni

- wykluczenie prawa bliższości przy darowiznach i zamianach.

- w prawie miejskim: alienacja prawidłowo zeznana nie wymaga zgody przyszłych spadkobierców

- w prawie wiejskim: zastrzeżenie pierwokupu dla zbywcy lub jego dziedziców, jeśli nabywca ziemi lub jego spadkobiercy zechcą ją sprzedać.

- zakaz sprzedaży nieruchomości miejskich duchownym i szlachcie ( możliwość przymusowego wykupu)

- konieczna zgoda pana w miastach prywatnych na alienację ( połowa XVII w.)

303. Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej.

- ciężary realne polegające na obowiązku dokonywania periodycznych świadczeń przez aktualnego posiadacza obciążonego gruntu na rzecz osoby uprawnionej:

• czynsz

• pańszczyzna

• renty: wieczysta i wykupna.

renta wieczysta – gdy kupujący ( wierzyciel rentowy, rentier) nabywał za pewną sumę pieniędzy od właściciela nieruchomości ( sprzedawca nieruchomości, dłużnik rentowy) określony i periodyczny dochód z jego nieruchomości; dłużnik nie może skupić renty, a wierzyciel żądać zwrotu sumy; stosunek nierozerwalny – płacony wiecznie – także spadkobiercom wierzyciela.

renta wykupna – wyderka; dłużnik miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach przez co uwalniał się od obowiązku świadczenia; bardziej korzystny dla dłużnika – nie może być zmuszony do zwrotu sumy pożyczonej.

304. Hipoteka.

- rozwój zastawu bez dzierżenia – hipoteki

- powstaje w wyniku umowy wierzyciel-dłużnik (właściciel majątku) wpisywana do księgi sądowej

- ustawa o ważności zapisów (1588); reguluje zasady hipoteki:

• pierwszeństwo wierzyciela, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach sądowych

• wpis dokonany w aktach niewłaściwych – pierwszeństwo liczone od momentu przeniesienia

• zasada jawności – za niewielką opłatą dostęp do ksiąg sądowych dla każdego.

• zasada szczegółowości – dokładne określenie sumy wierzytelności i obciążony nią majątek.

4. SPADKI

305. Ograniczenie testowanie i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim.

- od XVI w. ograniczenie spadkobrania testamentowego, skierowane przeciw Kościołowi.

- Konstytucje sejmowe wprowadziły ogólny zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu: tylko pieniądze i ruchomości; konieczna zgoda sejmowa dla nieruchomości.

- ograniczenia praw kobiet w dziedziczeniu dóbr nieruchomych ( dla utrzymania majątku w rodzinie)

- czwarcizna – dobra ojczyste dziedziczyli w ¾ synowie, a córki w ¼ całości dóbr; macierzyste – równo

306. Miejskie prawo spadkowe.

- różni się od prawa ziemskiego – jednakowe działy spadkowe dla kobiet i mężczyzn.

- wyjątki:

• gerada – tworzona przez przedmioty wniesione w wyprawie przez żonę i uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmiotami osobistego użytku (sprzęty, ubiory, pościel); dziedziczą córki i synowie, którzy wybrali stan duchowny, a w ich braku najbliższa krewna.

• hergewet – odzież męska, konie z uprzężą, broń i zbroja – dziedziczony tylko przez krewnych męskich.

- swoboda dyspozycji poprzez testament nabytym majątkiem nieruchomym.

5. ZOBOWIĄZANIA

307. Powstanie i umocnienie zobowiązań.

- w prawie ziemskim – pisemna forma umów – wpisywane do ksiąg sądowych- rozpowszechnienie.

- umowy symbole utrzymują się w prawie miejskim, a zwłaszcza wiejskim.

- umocnienie zobowiązań: przesunięcie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek ( zanik załogi, łajania czy poręczeń życiem czy zdrowiem); wzrost znaczenia zakładów, rękojemstwa, zastawu.

308. Rodzaje zobowiązań.

- umowa kupna-sprzedaży

- pożyczka – w prawie wiejskim reglamentowana przez ustawy i zwyczaje wiejskie; niekiedy ograniczany kredyt w karczmie.

- Kościół dopuszcza pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokości ( kredytu na cele handlowe bądź przemysłowe)

- weksle – skrypty dłużne na okaziciela; abstrakcyjne zobowiązanie bez podania przyczyn jego powstania.

- rozwój spółek zawieranych w celach handlowych; wspólnicy wnoszą wkłady pieniężne i dzielą się dochodami.

- umowy o dzieło i o pracę – duże znaczenie w prawie miejskim; o dzieło – zobowiązania do starannego wykonania zlecenia – możliwa kara konwencjonalna + zwrot zadatku; o pracę – willkierze starają się zapobiec porzuceniu pracy przed terminem ( zwrot dwójnasób pobranej dotąd płacy)

III. PRAWO KARNE.

1. PRZESTĘPSTWA

309. Przestępstwa publiczne i prywatne.

podział na:

• publiczne – czyny skierowane przeciw panującemu, państwu, instytucjom publicznym i religii.

• prywatne – przeciw osobom prywatnym.

- w prawie wiejskim: podział podobny – publiczne: przeciw władzy – bunt, zbójnictwo; przeciw dworowi pana i jego interesom, przecie religii, moralności i dobrym obyczajom, interesom gromady- z inicjatywy władzy dominalnej; pozostałe – z inicjatywy pokrzywdzonego.

- w prawie miejskim: kryterium przestępstw była kara: kara publiczna i kara prywatna plus grzywna sądowa (mulkta)

- zakaz jednania przy mężobójstwie – jeśli krewni zabitego nie wystąpili z oskarżeniem to płacili karę państwową w wysokości główszyczyny; w braku krewnych –skarga posiłkowa ( subsydiarna) wnoszona przez starostę

- stosowanie kar publicznych w przypadku zabójstwa

- obowiązek udziału w procesie delatora ( ten co doniósł o popełnieniu przestępstwa) w sprawach o zbrodnię zdrady lub obrazy majestatu; w razie nieudowodnienia winy delator ponosił karę jaka groziła oskarżonemu ( ochrona szlachty przed zemstą króla)

310. Związek przyczynowy i wina.

- od schyłku XV w. rozróżnienie winy umyślnej i winy nieumyślnej przy przestępstwie zabójstwa; bez odróżnienia winy nieumyślnej od przypadku;

- w prawie miejskim odróżnienie także przypadku ( grozi tylko kara prywatna)

311. Okoliczności wyłączające przestępność; zwolnienie od kary.

- bezkarność zabójstwa na infamisie lub banicie bez glejtu, złodzieju w czasie popełniania przestępstwa.

- bezkarność zabójstwa plebejusza podającego się za szlachcica – ochrona stanu szlacheckiego.

- bezkarność zabójstwa lub zranienia w ramach pełnienia obowiązków urzędowych w celu zachowania spokoju społecznego.

- ograniczenie „początku” w prawie ziemskim do granic obrony koniecznej; z wyjątkiem „zasięścia drogi” – można otworzyć siłą.

- stan wyższej konieczności – zwolnienie z wymierzenia kary.

312. Rodzaje przestępstw.

PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE:

1. Crinmen laesae maiestatis – wyłącznie w stosunku do osoby króla; bez rodziny

2. Zdrada ojczyzny – bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, zdrada tajemnicy państwowej, poddanie wrogowi zamku; zawiązanie rokoszu.

3. Przestępstwo przeciw religii – nie karano od połowy XVI w. przejścia na inne wyznanie chrześcijańskie; czary.

4. Przestępstwa przeciw moralności i dobrym obyczajom – homoseksualizm, cudzołóstwo – kara śmierci; tolerowana prostytucja uprawiana zawodowo

5. Kradzież na szkodę skarbu publicznego - publiczne od 1710; fałszowanie monety krajowej – zawsze przestępstwem publicznym – ciężkim.

6. Bunty i spiski przeciw władzom miejskim ( w prawie miejskim)

7. Przestępstwa przeciw obowiązującym przepisom pracy ( w prawie miejskim i wiejskim)

8. Przestępstwa przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu – wszelkiego rodzaju gwałty; napady zwłaszcza na drogach – kwalifikowana kara śmierci.

PRZESTĘPSTWA PRYWATNE

1. przeciw życiu i zdrowiu: zabójstwo – umyślne „kryminalne” karane ścięciem i nieumyślne „cywilne” – kara wieży dolnej 1 rok i 6 tyg. i główszczyzna na rzecz rodziny zabitego; kwalifikowane formy zabójstwa: ojcobójstwo; małżonkobójstwo, dzieciobójstwo i krewnobójstwo – czasem także infamia i konfiskata majątku

2. pojedynek – karany gdy bez zgody udzielonej przez króla; karalność samego wyzywania na pojedynek ( od 1588); mimo tego powszechne.

3. Przestępstwa przeciw wolności i czci. Porwanie – rapt – porwanie kobiety ( kara infamii); potwarz-kalumnia.

4. Przestępstwa przeciw mieniu – kradzieże – zwykłe lub kwalifikowane ( m.in. z włamaniem lub przy użyciu broni; przestępstwo hańbiące ( stąd kara śmierci przez powieszenie); fałszowanie pieniędzy, miar i wag – przestępstwa hańbiące.

313. Udział w przestępstwie.

- ujednolicenie zasad odpowiedzialności osób biorących udział w popełnieniu przestępstwa; zasada równej kary dla wszystkich współsprawców – niestosowana.

- odpowiedzialność indywidualna – w prawie ziemskim, miejskim i wiejskim; odpowiedzialność zbiorowa wyłącznie jako środek ochrony stanu szlacheckiego np. odpowiedzialność reprezentacyjna- np. kara śmierci dla burmistrza i jednego z rajców w wypadku samowolnego ukarania śmiercią szlachcica przez sąd miejski z powodu gwałtów popełnionych na terenie miasta.

- prawo wiejskie: odpowiedzialność rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie się dziczy czy służby.

2. KARY

314. Zasady wymiaru kary.

- przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego decydują o złagodzeniu lub zaostrzenia kary.

- na złagodzenie kary wpływa: okazana przez winnego skrucha lub uzyskanie przebaczenia ze strony pokrzywdzonego.

- na zaostrzenia kary wpływa: recydywa, ofiara pochodzi z wyższego stanu niż sprawca, premedytacja, schwytania na gorącym uczynku.

- zaostrzenie represji karnej; popularyzacja kary śmierci – kara ogólna; praktyka sądów wiejskich znacznie bardziej łagodna – potrzebne ręce do pracy, ale szerszy zakres penalizacji.

- łączenie kar świeckich i kościelnych.

315. Podział kar.

- w prawie ziemskim ustalił się podział kar na kary kryminalne ( kara śmierci, kary mutylacyjne, kara infamii) i kary półkryminalne – kary cywilne.

KARA ŚMIERCI

• zwykłe – ścięcie, powieszenie, utopienie, rozstrzelanie

• kwalifikowane – spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem, ćwiartowanie itd.

• szlachecka kara śmierci – ścięcie; nieszlachecka – powieszenie; utopienie – dla kobiet/

KARY MUTYLACYJNE

• kary na skórze – piętnowanie; ucięcie ucha

• kary odzwierciedlające – np. spalenie na stosie podpalaczy.

INFAMIA I BANICJA

• często infamia miesza się z banicją.

• wywołaniec musi ukrywać się za granicą gdyż w kraju grozi mu śmierć.

• w prawie miejskim: wygnanie z miasta; wiejskim: wyświęcenie ze wsi.

KARY NA CZCI

• połączone z udręczeniami fizycznymi w prawach miejskim i wiejskim.

• kara pręgierza – przywiązanie do kamiennego słupa na rynku.

• chłosta

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI

• kara wieży

• koszty ponosił skazaniec

• od 4 lat do 24 tygodni.

• kara więzienia ma charakter hańbiący; wobec szlachty wyjątkowo; zmuszeni do ciężkich robót

PUBLICZNE KARY MAJĄTKOWE

• konfiskata majątku – obok innych kar ( jak kara śmierci); za niedopełnienie pospolitego ruszenia.

• od przełomu XV i XV w. dobra na rzecz innego szlachcica, a nie na majątek królewski.

PIENIĘŻNE KARY PRYWATNE

• główszczyzna

• nawiązka

• ich wysokość ujednolicona przez ustawodawstwo sejmowe.

IV. POSTĘPOWANIE SĄDOWE.

315. Uwagi ogólne.

- różnorodność procedur:

• proces ziemski

• proces miejski

• proces wiejski

- w sądownictwie szlacheckim procesy specjalne ( np. proces graniczny, o zbiegłych poddanych i inne)

- własne sądy wspólnot etniczno-wyznaniowych ( żydowskie, ormiańskie)

PROCES ZIEMSKI:

• unormowany przez Formula Processus – odformalizowanie; wprowadzenie apelacji.

• egzekucja przeniesiona z ruchomości na nieruchomości ( mniej nadużyć urzędników)

- proces inkwizycyjny - w prawie miejskim u schyłku XV w; zeznania wymuszone na torturach;

wykształcenie się odrębnego procesu karnego.

1. ZASTĘPSTWO PROCESOWE

317. Palestra.

- istnieli zastępcy ustawowi ( opiekunowie) oraz zastępcy osób prawnych.

- zastępcy z urzędu

- płatni zastępcy procesowi – prokuratorzy; samodzielny zastępca- patron; pomocnik – dependent

- ograniczenie patrona do sądu, w którym występował.

- sposób pełnienia zawodu określony w ordynacjach królewskich.

- w Trybunale Koronnym palestra musiała być złożona ze szlachty osiadłej.

2. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDAMI

318. Pozew.

- pozew pisemny – przeciw szlachcie osiadłej, patrycjatowi miejskiemu.

- pozew ustny – przeciw szlachcie-gołocie, procesy miejskie i wiejskie.

- wymuszana relacja o dostarczeniu pozwu od woźnego wpisywana do ksiąg sądowych;

-regestr – wokanda; księga do której wciągany był pozew – warunek konieczny rozprawy sądowej; wg kolejności wpisu wywoływano sprawy.

319. Terminy i dylacje.

- Formula processus wprowadza zasadę że już drugi termin jest już zawity;

- systematyzacja dylacji:

• dylacja zwyczajna – obowiązkowo udzielana przez sąd w danym przypadku; dopuszczalne: 4

• dylacja nadzwyczajna- tylko w razie zgody obu stron lub decyzji sądu

- niestawiennictwo prowadzi do utraty terminu i poniesienia kosztów sądowych ( a nie upadek sprawy jak dawniej) – w sądach miejskich.

- w sądach ziemskich: powód niestający w terminie płaci niestanne, a pozwany może zostać ponownie pozwany przez niego.

320. Środki dowodowe.

- wzrost znaczenia w sprawach karnych skrutynium – śledztwo przeprowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego bądź specjalnego urzędnika ( instygator ), który przedstawiał dowody winy i świadków oskarżenia; niejednokrotnie przeprowadzane potajemnie.

- w najcięższych sprawach ( obok delatora) wnosić skargę subsydiarną

- rug – urzędnik pański lub rugownik na zebraniu wiejskim przepytuje pod przysięgą kolejno wszystkich mieszkańców; wyroki od razu na rugu – specjalny rodzaj sądu; do rozbijania gromad.

321. Rozprawa.

- od XVI w. rozprawa w sądach szlacheckich dzieli się na trzy stadia:

• początkowo rozpatrywano dylacje i akcesoria – sprawy uboczne, o których strony wiedziały

• wyroki przedstanowcze – dotyczyły akcesoriów; jeśli miały znaczenie dla sprawy mogły być zaskarżone do sądu wyższego.

• propozycja – indukta – przedstawienie sprawy przez powoda.

• replika – wywód pozwanego

• zagruntowanie sporu – żadna ze stron bez zgody przeciwnej nie może wycofać się z procesu.

- w sądach miejskich:

• proces był bardziej formalistyczny

• instytucja gwaru – powód nie mógł już zmienić powództwa ( m.in. nowe dowody); na wniosek pozwanego; za zgodą sądu.

- w procesie skargowym dowodów dostarczały same strony, a sąd ogranicza się do ich oceny; aresztowanie dokonywane przez powoda i na jego koszt

- pierwszeństwo do dowodu zaczęto przyznawać stronie, która zaofiarowała lepszy dowód; dowód równej wartości – zależne od stanu, a potem pierwszeństwo dla pozwanego.

322. Wyrok.

- wyrok stanowczy – po zakończeniu sprawy; ostateczny; zapadające w czasie sprawy – postanowienia;

- wyrok wpisywano do księgi ( sentencjonarz) po podpisaniu przez sędziów ogłaszano stronom.

- dekret – pełen tekst wyroku ( zapiski z senetencjonarza, akta sprawy, wskazówki sędziów) do księgi dekretów.

- postępowanie zaoczne – proces niestanny, kontumacyjny – gdy pozwany się nie stawi na drugi termin; wyrok zaoczny - kondemnata; stosowanie banicji procesowej - powoduje utratę zdolności procesowej.

323. Środki prawne przeciw wyrokom.

- wprowadzenie apelacji – środek zwyczajny służący do zmiany lub uchylenia niesłusznego – zdaniem jednej ze stron wyroku; proces ziemski; zawarta w Formula processus; w zasadzie tylko od wyroków stanowczych.

- Trybunał Koronny rozpatruje apelację od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich,.

- złożenie apelacji wstrzymuje egzekucję wyroku do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy

- w sądach wiejskich w królewszczyznach chłopi mogli odwołać się do ławy wiejskiej tzw. sądu zamkowego, a od niego do sądu referendarskiego; w dobrach prywatnych – do sądu pana – zawsze ostatnia instancja

- Formula processus znosi naganę sędziego; wprowadzenie mocji – wstrzymuje jedynie sądzenie sprawy w jakiej sędzia został naganiony; sędzia był zobowiązany do zwrotu kocza oraz prywatnej kary pieniężnej na rzecz naganiającego; przeciw sędziom ziemskim, grodzkim i podkomorskim rozpatruje Trybunał Koronny.

- gravamen – szczególny rodzaj mocji zapobiegający nadużyciom sędziego ( odmawia przyjęcia apelacji lub mocji); pozwanie sędziego przed sąd wyższej instancji ( nie wstrzymuje wykonania wyroku)

- wznowienie procesu – nadzwyczajny środek prawny; gdy znaleziono nowe dokumenty o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu T.K

- Male obtentum – przeciwko wyrokowi zaocznemu; wyrok niewłaściwie podstępnie uzyskany; sąd bada okoliczności wydania wyroku; możliwe wydanie polecenia ponownego rozpatrzenia spraw.

324. Proces w sprawach karnych.

- odrębny proces karny w sądownictwie miejskim wynik recepcji Constitutio Criminalis Carolina.

- ww. wprowadza proces inkwizycyjny:

• sędzia jest śledczym i wyrokującym

• zasada pisemności postępowania – protokoły

• nie wprowadzona tajność rozprawy

• oskarżony miał mieć obronę z urzędu

• brak pełnej recepcji procesu inkwizycyjnego przez polskie prawo miejskie.

• decyzję o wszczęciu postępowania podejmował sąd na podstawie doniesienia czy z własnej inicjatywy ( gdy sędzia uzna poszlaki za dostateczne)

• inkwizycja generalna – pierwszy etap; ustalenie faktu popełnienia przestępstwa; okoliczności; domniemane sprawcy

• przeprowadzenie śledztwa powierzane urzędnikowi (instygator)

• ostateczna decyzja o uznaniu sprawy za kryminalną należy do sądu

• oskarżony osadzany w więzieniu rozpoczęcie inkwizycji specjalnej – uzyskanie przyznania się oskarżonego do zarzucanego mu czynu.

• główny dowód – przyznanie się oskarżonego („królowa dowodów”) – stosowanie tortur.

• w sądach szlacheckich stosowano tortury przy najcięższych przestępstwach publicznych; główną rolę odgrywa skrutynium.

• wolni od tortur: szlachta osiadła, patrycjusze miejscy i urzędnicy, dzieci, starcy, ciężarne.

• w procesie inkwizycyjnym nie obowiązuje przysięga oczyszczająca ( jak w skargowym)

• jeśli dowody nie były przekonujące, a torturowany nie przyznał się do winy – zwolnienie.

325. Ułaskawienie i łagodzenie kary.

- prawo ziemskie dąży do ograniczenia prawa łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty ( zwłaszcza zasądzonych na wieżę dolną w sprawach zabójstwa między szlachtą)

- prawo łaski w stosunku do szlachty przeszło na sejm.

- od końca XV. zakaz wydawania przez króla glejtów (listów żelaznych) osobom skazanym;

- prawo magdeburskie nie zna ułaskawienia ani złagodzenia kary, ale w polskim prawie miejskim i wiejskim stosowane:

• wypraszanie od kary śmierci – przez kobietę, która oświadcza, że chce się ożenić ze skazanym; czasem i przez mężczyznę za kobietę.

• z powodu niezręczności kata niekiedy darowano życie

• instancja – wniosek o złagodzenie kary w sądownictwie wiejskim; przez pana; duchownego; zamiana kary na życiu lub ciele na karę pieniężną i chłostę.

3. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE

326. Egzekucja wyroków sądów szlacheckich.

- warunkiem wszczęcia był prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku ( 3 lata i 3 miesiące do chwili wydania)

- Formula Processus wprowadza egzekucję z nieruchomości; zastępuje z ruchomości:

• z nieruchomości w stosunku do posesjonatów

• osobista wobec szlachty-gołoty – po 2 tygodniach od niewykonania lub nie dania rękojmi – sąd orzeka banicję procesową i natychmiastowe osadzenie w wieży ( do wykonania)

- w postępowaniu wobec szlachty-posesjonatów – element perswazji – poprzez kary pieniężne nie siłę – rolę organów egzekucyjnych pełnią woźni oraz świadkowie-szlachcice, urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy.

Egzekucja z nieruchomości - cztery etapy postępowania:

1. wysłanie woźnego z dwoma świadkami do dóbr egzekwowanych w celu wwiązania strony zwycięskiej w procesie; jeśli pozwany nie dopuszcza ( odbicie wwiązania) woźny składa z tego relację (protest) w aktach swojego sądu; strona wygrana składa specjalny pozew przed sąd grodzki; ten ustanawia zakład potrójny – sześciokrotna wartość pretensji głównej – zarządzenie ponownej intromisji.

2. ponowna próba wwiązania; gdy odbicie – starosta zarządza zapłatę poprzedniego zakładu ( po połowie dla wygranego i starosty) i zarządza rumację – usunięcie siłą; groźba banicji

3. próba dokonania rumacji ( bez użycia siły) w razie odmowy obłożenie banicją na rok.

4. dokonanie rumacji przy pomocy uzbrojonych pachołków starościńskich; gdy siły za małe powiatowe pospolite ruszenie – zajazd – możliwość stosowania wszelkich form przymusu.