Agresja u psów Joel Dehasse
Agresja u psów
Postępowanie w przypadku zachowań agresywnych u psów
GALAKTYKA
Tytuł oryginału: Le chien agressif
© Copyright: Joel Dehasse
ISBN wydania oryginalnego: 2748326598
© Galaktyka Spółka z o.o., Łódź 2006
90-562 Łódź, ul. Łąkowa 3/5
tel. +42 639 50 18, 639 50 19, tel/fax 639 50 17
e-mail: galak@galaktyka.com.pl
www.galaktyka.com.pl
ISBN: 83-89896-40-0
Przekład: Magdalena Kaczorowska, Joanna Iracka - str. 179-244
Konsultacja merytoryczna: Joanna Iracka
Redaktor merytoryczny: Magdalena Urban
Redaktor językowy: Magdalena Granosik
Rysunki: Joel Dehasse
Projekt okładki: Michał Olczak
Redaktor techniczny: Andrzej Czajkowski
DTP: Garamond
Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa S.A.
Księgarnia internetowa!!! Pełna informacja o ofercie, zapowiedziach i planach wydawniczych
Zapraszamy
www.galaktyka.com .pi
kontakt e-mail: galak@galaktyka.com.pl
Wszystkim psom
jakie im narzuciliśmy,
nie dając możliwości... wyboru.
Autorom,
którzy mają szczęście
być wydawani i czytani.
Pamiętajcie:
zdecydowany ton nie wystarczy,
aby nasze słowa okazały się prawdziwe.
Wstęp do wydania polskiego
Książka Joela Dehasse'a jest podręcznikiem przeznaczonym przede wszystkim dla lekarzy weterynarii. Często są oni pierwszymi specjalistami, do których zgłaszają się właściciele psów po poradę, gdy doszło do pogryzienia. Podręcznik omawia typy agresji występującej u psów oraz pomaga ocenić, czy zachowanie pacjenta ma charakter prawidłowy, czy patologiczny. Poszczególne typy agresji wiążą się z różnym poziomem zagrożenia, jakie stanowi dla otoczenia agresywny pies, i wymagają odmiennych sposobów działania.
Zaproponowane przez Autora postępowanie diagnostyczne rozpoczyna się od wstępnej oceny poziomu zagrożenia. Ocenę taką każdy lekarz weterynarii może przeprowadzić w kilka minut. Zaklasyfikowanie obserwowanej agresji do określonego typu ułatwiają zawarte w książce opisy zachowań agresywnych, uwzględniające okoliczności występowania danego zachowania oraz charakterystyczną dla niego mowę ciała psa. Analiza elementów psychobiolo-gicznych z punktu widzenia ich wpływu na zachowanie zwierzęcia pozwala ocenić, jak głęboko sięga zaburzenie funkcjonowania psa i jaki ma związek z jego ogólnym stanem zdrowia.
Podręcznik obejmuje także sporządzony przez Autora rejestr najczęściej spotykanych zaburzeń zachowania, których jednym z objawów są zachowania agresywne. Rozpoznanie typu agresji,
7
ewentualnie rodzaju zaburzenia zachowania u zwierzęcia, ułatwia rokowanie oraz wybór postępowania leczniczego. Autor opisuje dostępne metody terapii behawioralnej oraz farmakoterapii.
Książka zawiera propozycje szeroko pojętego zapobiegania problemowi agresji u psów, zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie, oraz postępowania w sytuacji bezpośredniego zetknięcia z niebezpiecznym osobnikiem. Całość uzupełnia opis obowiązujących w Polsce przepisów prawnych związanych z zachowaniami agresywnymi psów.
Lek. wet. Joanna Iracka, specjalista zaburzeń zachowania
dyplomowany przez Państwowe Szkoły Weterynaryjne we Francji,
członek European Societyfor Veteńnary Clinical Ethology,
Zoo-Psy oraz brytyjskiego stowarzyszenia
Companion Animal Behaviour Therapy Study Group
Przedmowa
„Jestem psem, jestem drapieżnikiem, gryzę. Taka jest moja natura. Oczywiście, potrafię nad sobą panować. Nie gryzę każdego, kogo spotkam, nie gryzę w każdej sytuacji."
Pies smutno potrząsnął łbem i ciągnął dalej: „Czy jestem agresywny? Niebezpieczny? Niektórych moich krewnych rzadko się widuje. Ich towarzystwo nie jest godne polecenia. Niemniej jednak żyjemy z wami, ludźmi, w dobrej komitywie od piętnastu tysięcy lat. To prawda, zdarzało się, że psy zjadały ludzi, a ludzie zjadali psy. I wy, i my należymy do gatunków drapieżnych. Ale my nie mamy już wolnej woli. To wy, ludzie, decydujecie o tym, kto z kim będzie miał młode, w jakich warunkach będziemy hodowane. Nie wydaje się wam, że część odpowiedzialności za to, że od czasu do czasu pies źle się zachowa wobec człowieka, leży po waszej stronie?".
Tak naprawdę, nie wiem, co myślą psy. Snuję jedynie domysły. Swoje wnioski wyciągam z obserwacji zachowania psów oraz analizy modeli rekonstruowania rzeczywistości psów i ludzi oraz modeli systemów społecznych, w które włączyliśmy psy i inne zwierzęta.
9
Wprowadzenie
W powszechnym mniemaniu agresywny pies jest zły, dominujący i zachowuje się złośliwie. Tak naprawdę agresja u psów to dużo bardziej złożone zagadnienie. Pies może reagować obronnie albo atakować, może się kontrolować albo działać impulsywnie, może uszczypnąć albo mocno ugryźć, nie zawsze można przewidzieć, co zrobi... Może też być uroczy i miły, pełen inicjatywy i chęci, by pomagać ludziom, gdy zajdzie taka potrzeba. Psy zachowują się różnie.
Napisałem tę książkę, żeby wyjaśnić, czym naprawdę jest agresja u psów, jakie ma oblicza. Chciałbym, żebyśmy rozumieli problemy z nią związane oraz potrafili je przewidywać i im zapobiegać. Chciałbym również, żebyśmy umieli sobie z nimi radzić i żeby pies mógł mieszkać z nami pod jednych dachem lub żyć w stadzie, stanowiąc jednocześnie minimalne zagrożenie dla otoczenia.
Każdy pies może ugryźć. W ogromnej większości przypadków sprawcą ugryzienia jest zwierzę, które mieszka razem z ofiarą lub które ofiara bardzo dobrze zna. Rzadko kiedy jest to błąkający się, bezpański pies. Do ugryzień zwykle dochodzi w domu, rzadziej w miejscach publicznych.
Wypadki się zdarzają i zawsze tak będzie. Zależy mi, aby rady zawarte w tym podręczniku pomogły zmniejszyć liczbę oraz stopień nasilenia ataków.
11
Z niniejszej książki Czytelnicy dowiedzą się, jak uczyć psy oraz jak prowadzić terapię behawioralną i farmakoterapię. Zachowania agresywne zawsze wymagają zasięgnięcia opinii specjalisty. Nawet w przypadku sekwencji zachowań wchodzących w skład normalnej reakcji agresywnej istnieje zagrożenie dla otoczenia. Dlatego dobrze jest ocenić poziom ryzyka. Przepisy prawa oraz zasady etyczne nakazują nieść pomoc osobie będącej w niebezpieczeństwie, a zagrożenie ze strony agresywnego psa może być bardzo poważne. Bez opinii eksperta nie ma możliwości oceny jego poziomu.
Kto jest specjalistą? Najlepiej, jeśli w tej roli znajdzie się lekarz weterynarii, ponieważ to on w swojej profesji dotyka psyche i somy psa, fizjologii i patologii. Etolodzy*, zoolodzy i psychologowie, a także inni profesjonaliści zajmujący się zachowaniem, w szczególności zwierząt, również mogą wiele powiedzieć o zachowaniu psów. Niemniej jednak lekarz weterynarii ma tę przewagę, że posiada wiedzę z różnych dziedzin nauki i może ją wykorzystać w odniesieniu do medycyny behawioralnej. Słowo „medycyna" zostało tu użyte nieprzypadkowo.
Zamiarem moim było napisać podręcznik. Niech będzie dla Czytelników samouczkiem: zaginajcie rogi stron, przyklejajcie zakładki, zakreślajcie to, co uznacie za ważne. A przede wszystkim, nikomu go nie pożyczajcie, bo do Was nie wróci, a wszelki ślad po nim zaginie.
*Etolog - specjalista w dziedzinie etologii, nauki o zachowaniu zwierząt (przyp. tłum.)
Spis treści
Wstęp do wydania polskiego..............................................................7
Przedmowa..............................................................................................9
Wprowadzenie......................................................................................11
„Mój pies ugryzł"................................................................................1 5
Definicja agresji...................................................................................1 7
Paradygmat naukowy w badaniach nad agresją...........................23
Rozwiązywanie problemu agresji psów.........................................27
Ocena poziomu zagrożenia...............................................................29
Sekwencja aktów składających się
na reakcję agresywną..........................................................................41
Zachowania agresywne - przyjmowane pozy..............................49
Jednostka i elementy psychobiologiczne......................................59
Okoliczności towarzyszące występowaniu agresji.....................63
Konsekwencje agresji.........................................................................69
Rodzaje agresji.....................................................................................7 9
Agresja obronna..................................................................................83
Agresja dystansująca..........................................................................8 7
Agresja terytorialna............................................................................93
Agresja macierzyńska........................................................................99
Agresja z rozdrażnienia.................................................................. 103
Agresja ze strachu............................................................................109
Agresja przemieszczona.................................................................113
13
Agresja ofensywna........................................................................... 117
Agresja konkurencyjna między psami........................................ 119
Agresja konkurencyjna między psami i ludźmi....................... 127
Agresja zaborcza.............................................................................. 133
Agresja między psami należącymi
do różnych grup społecznych ....................................................... 137
Zachowania łowcze.......................................................................... 143
Agresja gończa.................................................................................. 149
Agresja nadmierna........................................................................... 153
Agresja na komendę........................................................................ 157
Dziedziczenie agresji....................................................................... 161
Agresja a rozwój psa....................................................................... 165
Diagnoza agresji ............................................................................... 175
Klasyfikacja zaburzeń zachowania.............................................. 179
Terapia agresji...................................................................................207
Zastosowanie leków psychotropowych......................................225
Zapobieganie agresji........................................................................245
Testy mające na celu
prognozę poziomu agresywności..................................................249
Kiedy pojawia się dziecko..............................................................253
Odpowiedzialność właścicieli
i specjalistów za zachowania psa.................................................263
Załącznik 1 - Wskazówki dla ofiar.............................................265
Załącznik 2 - Wskazówki dla lekarzy........................................267
Załącznik 3 - Ocena funkcjonowania psa.................................271
Załącznik 4 - Jak się zachować
wobec agresywnego psa...................................................................275
Załącznik 5 - Niebezpieczny pies
a polskie przepisy prawne
na dzień 1 stycznia 2006 roku......................................................279
O autorze............................................................................................294
„Mój pies ugryzł"
A oto kilka historii, jakie możemy usłyszeć prawie codziennie. Sam ugryzł
Sam to trzyletni owczarek niemiecki. „Leżał na swoim posłaniu, rozłożony na grzbiecie, gdy moja siostra podeszła, żeby go pogłaskać - opowiada właścicielka psa - a Sam ugryzł ją w nos. Jeśli to się powtórzy, to go uśpimy. Kochamy go, a on się tak nam odwdzięcza? Gryząc?"
Właścicielka psa uważa, że Sam ugryzł jej siostrę celowo, żeby zrobić krzywdę. Czy jest to jedyne wytłumaczenie zachowania psa? W opisanej sytuacji Sam nie warknął, a na ogół, kiedy mu się przeszkadza, właśnie w ten sposób okazuje niezadowolenie.
Rozważmy możliwe motywy zachowania psa. Sam mógł ugryźć: / celowo, żeby zadać ból / w obronie swojego legowiska / niechcący, podnosząc się, żeby dać się pogłaskać.
Nasze hipotezy prowadzą do rozbieżnych wniosków. Najbardziej niepokojąca wydaje się pierwsza z nich, według której Sam położył się na grzbiecie, żeby dać się pogłaskać, a potem bez ostrzeżenia ugryzł. Jeżeli Sam ugryzł w obronie swojego miejsca do spania, to takiemu zachowaniu można zapobiec. Wystarczy
15
psa więcej nie niepokoić. Z kolei, jeśli Sam, podnosząc się, nadział się otwartym pyskiem i odsłoniętymi zębami na nos schylającej się, by go pogłaskać, siostry właścicielki, to był to tylko wypadek. Pies nie chciał nikogo ugryźć, więc nie zachował się agresywnie.
Zoe ugryzła
Zoe, dwuletnia suczka rasy jack russel terier, ugryzła do krwi swojego właściciela, gdy ten głaskał ją po głowie. Poza tym Zoe ściga osoby uprawiające jogging, gryzie koła rowerów i kosiarki do trawy.
Właściciel mówi o niej jednak: „To kochana i łagodna suczka".
Jedynym powodem konsultacji z lekarzem weterynarii jest obecność w domu siedmiomiesięcznej wnuczki właściciela, która zaczęła się poruszać w chodziku, nie kontrolując kierunku jazdy. Właściciel psa obawia się, że dziewczynka jest w niebezpieczeństwie.
Zagrożenie, jakie stanowi przebywający w domu pies, jest nieporównanie mniejsze dla dorosłego mężczyzny niż dla dziecka.
Tex ugryzł
Tex to pięcioletni terier szkocki, który kilka razy ugryzł do krwi swoich właścicieli, gdy ci go głaskali. Zdarzyło się, że walcząc o smakowite kości, Tex skoczył na swojego pana i zranił go w brzuch, gryząc przez ubranie. „Poza tym, Tex to uroczy pies" - mówią jego właściciele.
Po zastosowaniu farmakoterapii Tex stał się mniej agresywny i całkowicie można nad nim zapanować, co jest bez wątpienia korzystne dla wszystkich - psa i ludzi.
Definicja agresji
Biorąc pod uwagę, że często mylone są pojęcia: agresywność, złośliwość, a nawet dominacja, nieposłuszeństwo i asertywność, myślę, że w pierwszej kolejności trzeba je zdefiniować. Nauka posługuje się jednoznacznymi, precyzyjnie sformułowanymi terminami. Czytelnicy, którzy orientują się w zagadnieniach związanych z zachowaniem, mogą przejść bezpośrednio do kolejnego rozdziału. Natomiast ci, którzy nie są pewni znaczeń wyżej wymienionych pojęć, powinni przeczytać także i ten fragment. Przytoczyłem w nim „suche" definicje słownikowe. Przykłady oraz wyjaśnienia znajdują się w dalszej części książki.
/ Agresję w etologii definiuje się jako zagrożenie lub fizyczne działanie przeciwko równowadze psychicznej i fizycznej jednostki. Armin Heymer (1977) dodaje: „i w związku z tym ograniczające jej wolność oraz rozwój potencjału genetycznego". Definicja ta nie jest satysfakcjonująca, gdyż uwzględnia jedynie atak. Irenaiis Eibl-Eibesfeld (1984) uważa, że „każde zachowanie, w wyniku którego inny osobnik jest zmuszony trzymać się na dystans, czy to w sensie fizycznym, czy społecznym (hierarchia), można uznać za agresywne, nawet jeżeli nie powoduje ono szkody fizycznej". Wynika z tego, że nawet grożenie jest agresją. A jak nazwać
17
zachowanie psa, który gryzie w obronie? Próbuje przecież utrzymać swoją równowagę, a nie czyjąś naruszyć. Dlatego zdefiniowałbym agresję jako sekwencję zachowań, które mogą prowadzić do krzywdzącego kontaktu fizycznego i/lub psychicznego, a także do szkody (np. urazów doznanych w trakcie walki), nawet jeżeli krzywda nie została wyrządzona rozmyślnie.
/ Mówimy, że pies jest agresywny, jeśli znajduje się w takim stanie emocjonalnym lub poznawczym (intelektualnym), który zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań agresywnych.
/ Agresywność to pewien rodzaj pobudzenia emocjonalnego, prowokujący jednostkę do zachowań agresywnych; w języku potocznym oznacza także agresję.
Agresja jest definiowana jako zachowanie, którego konsekwencją lub oczywistym celem jest naruszenie integralności fizycznej (i/lub psychicznej) albo ograniczenie wolności innej jednostki.
/ Zachowanie agonistyczne obejmuje wszystkie działania niezbędne do rozwiązania konfliktu, czyli samą agresję, ale także groźby, ucieczkę, zachowania mające na celu załagodzenie konfliktu lub wyrażające uległość.
/ Poziom zagrożenia pozwala ocenić, jak duże jest niebezpieczeństwo, że potencjalna ofiara doświadczy urazu (psychicznego lub fizycznego). Ryzyko wiąże się z atakiem połączonym z pogryzieniem, ale także wpadaniem ciałem, popychaniem i innymi zachowaniami psa.
Mówimy, że pies stanowi zagrożenie, jeśli naraża na niebezpieczeństwo integralność fizyczną i/lub psychiczną człowieka lub drugiego psa. Dzieje się tak wówczas, gdy charakteryzują go cechy przejawiające się groźnymi zachowaniami (atakiem, pogonią, zachowaniami łowczymi, ruchami, których zwierzę nie kontroluje, a opiekun nie jest w stanie nad nimi zapanować).
18
Zagrożenie jest terminem antropocentrycznym, którego nie sposób pominąć, gdy mówimy o bezpieczeństwie rodziny oraz bezpieczeństwie publicznym. Jego poziom można ocenić dla każdego gatunku, któremu pies zagraża: bydła, drobiu, zwierząt towarzyszących, ludzi, a także innych psów.
/ Złośliwość to termin antropomorficzny, którym bardzo trudno się posługiwać. Zakłada on bowiem, że pies przejawia złą wolę, o co raczej nie należy go podejrzewać ze względu na poziom inteligencji zwierzęcia oraz nasze niezrozumienie motywacji jego zachowań.
/ Dominacja jest definiowana jako zdolność uzyskiwania przywilejów i ich obrony. Pies dominuje, używając pozy wysokiej oraz zachowań zrytualizowanych, wobec których zwierzęta stojące niżej w hierarchii społecznej okazują uległość. Pies dominujący może także stosować zachowania agresywne, zwane konkurencyjnymi lub hierarchicznymi.
/Nieposłuszeństwo to odmowa wykonania polecenia, które pies słyszy, widzi i rozumie oraz które wcześniej wykonywał. Nieposłuszeństwo bardziej się wiąże z problemami motywacyjnymi i technicznymi niż ze statusem społecznym. Dominujący pies jest posłuszny, pod warunkiem że konsekwencje jego zachowania są dla niego korzystne.
/ Asertywność, czy pewność siebie, definiuje się jako wyrażanie swoich pragnień, chęci i opinii bez bycia agresywnym wobec innych. Jednostka zachowująca się asertywnie nie wyraża ani gniewu, ani strachu. W przypadku konfliktu osobnik asertywny wypracowuje rozwiązania, kompromisy, które są korzystne dla obu stron (obie strony wygrywają). Osobnik zachowujący się agresywnie wygrywa kosztem swojego przeciwnika (jedna strona wygrywa, a druga przegrywa). Zachowania asertywne psów obejmują pozy wysokie oraz warknięcia bez obnażania zębów (pysk zwierzęcia pozostaje gładki).
19
Do tej listy należy dołączyć jeszcze kilka dodatkowych terminów
i definicji:
/ Uspokajanie jest umiejętnością zahamowania agresji innego psa za pomocą nieagresywnych póz, mimiki, gestów oraz rytuałów, zanim ten zdąży zaatakować. Uspokajanie pozwala uniknąć ataku.
/ Zerwanie kontaktu to forma uspokajania, stosowana w obliczu zagrożenia ze strony innego psa, poprzez utrzymanie pozy asertywnej, odwrócenie wzroku i nieodsłanianie zębów (pies odwraca głowę, nie zmieniając - na ogół neutralnej - postawy ciała).
/ Podporządkowanie się to umiejętność zahamowania agresji innego, już atakującego psa i uniknięcia poważnych ugryzień za pomocą nieagresywnych póz, mimiki, gestów oraz rytuałów. Podporządkowując się, pies na ogół nieruchomieje w pozycji na grzbiecie, chowa zęby, odwraca wzrok i eksponuje delikatne części ciała - odsłania szyję i lekko rozkłada tylne kończyny.
Poza dominacji (wysoka) i ulegości (niska)
20
Agresja czy polowanie?
Czy można mówić o agresji, kiedy ofiarą psa jest zając albo kuropatwa? Specjaliści spierają się, chcąc określić, czy polowanie jest aktem agresji. W celu zachowania prostoty i spójności mojego wywodu polowanie zaliczyłem do agresji łowczej, z jej charakterystyczną sekwencją zachowania. Jak zobaczymy, w niektórych przypadkach psy prezentują tego typu agresję także wobec ludzi albo innych psów.
Grupa społeczna ludzi i psów
Kolejny spór, jaki toczy się między naukowcami, dotyczy tego, czy człowiek i pies tworzą stado. Wmojej książcept. Mon chien est-il dominant?, Le Jour, editeur, Montreal, 2000 (Czy mój pies jest dominujący?), odpowiadam na to pytanie twierdząco. Rozważania moje dotyczą rodziny-stada. Zdarzające się akty agresji ze strony psów wobec ludzi często przypominają te, które mają miejsce między psami w stadzie. Sekwencja zachowań może się zmieniać, ale definicje pozostają te same.
Jeśli uznamy, że ta hipoteza nie jest prawdziwa, to musimy wprowadzić nowe definicje.
Paradygmat naukowy w badaniach nad agresją
Medycyna behawioralna
W rozważaniach naukowych spotykamy się z różnymi paradygmatami, różnymi sposobami postrzegania i objaśniania zachodzących w świecie zjawisk. Pisząc niniejszą książkę, bazowałem na założeniach medycyny behawioralnej.
Kiedy się obserwuje dziko żyjące psy i wilki, można zauważyć różne sekwencje zachowań agresywnych. Prawie zawsze są one dostosowane do okoliczności i podyktowane wolą przetrwania jednostki i gatunku, a także ewolucją grupy rodzinnej lub społecznej. Nieliczne zwierzęta przejawiające dziwne i nieadaptacyjne zachowania agresywne są - bezpośrednio lub pośrednio - eliminowane na drodze doboru naturalnego. Nienaturalnie agresywne psy zostają wyłączone z grupy społecznej i muszą żyć samotnie, co właściwie skazuje je na powolną, lecz pewną śmierć. Niektóre z nich przeżywają, ale nie mogą się rozmnażać, więc nie przekazują swojego DNA kolejnym pokoleniom. W obu przypadkach w bliższej lub dalszej przyszłości geny „niepasującej" jednostki zanikają.
Dzisiaj psy domowe mieszkają z nami, ludźmi. Nauczyły się żyć z obcym gatunkiem, i to na dodatek w jego środowisku. Tracąc część
23
swej dzikości, psy wymknęły się również bezlitosnym regułom doboru naturalnego. Mamy tu do czynienia z pewnym paradoksem: człowiek wyselekcjonował psy w celu ich udomowienia, aby stały się zdolne do tworzenia więzi z ludźmi. Jednocześnie w niektórych przypadkach to właśnie człowiek pozbawił psy mechanizmów regulujących agresywność i przyczynił się w ten sposób do pojawiania się potencjalnie niebezpiecznych zwierząt.
Obserwacja dzikich psów i wilków to zadanie etologii, nauki o zachowaniu. Obserwacja psów domowych w środowisku rodzinnym lub podczas pracy, rozumienie ich zachowań oraz strategii postępowania, gdy zachowania te są nieprawidłowe i niepożądane, to przedmiot zainteresowania etologii stosowanej oraz medycyny behawioralnej.
Podejście teoretyczne i praktyczne w badaniach nad agresją
Agresję psów można rozpatrywać na różnych płaszczyznach. Celem badań teoretycznych jest zdobywanie nowej wiedzy na temat zachowań agresywnych. Celem badań praktycznych - a głównie na nich koncentruję się w tym podręczniku -jest kontrola agresji w życiu codziennym.
Panowanie nad agresywnością psa odbywa się na różnych poziomach:
Rodzaj agresji Kontrolujący
Agresja codzienna Właściciel
Agresja patologiczna lub fizjologiczna (Ta ostatnia z punktu widzenia etologii traktowana jest jako prawidłowa, np. agresja w sytuacji, gdy zwierzę rywalizuje o kość, jednakże może ona stanowić zagrożenie dla otoczenia.) Specjalista - lekarz weterynarii lub inny specjalista posiadający wiedzę z tej dziedziny
24
Agresja dziedziczona Hodowca
Choroby (psychiczne i somatyczne), którym towarzyszy agresja Najlepiej lekarz weterynarii specjalizujący się w medycynie behawioralnej
Atak na komendę Treser - profesjonalny, jeżeli to możliwe
Metoda prospektywna i retrospektywna w ocenie zachowań agresywnych
Agresja jest skomplikowanym zagadnieniem. Można by więc pomyśleć, że trudno ją zrozumieć. Dlatego chciałbym zastąpić określenie „skomplikowany" określeniem „złożony" i zauważyć, że to, co złożone, można rozłożyć na proste elementy. Proponuję więc przejście od prostych elementów do złożonych zjawisk. Celem takiego postępowania jest stworzenie modelu, czyli przedstawienie schematu procesu rozumowania. Będę tworzyć obraz rzeczywistości, czasami karykaturalny, ale zawsze logiczny i praktyczny. Chciałbym w ten sposób pokazać, że agresję u psów można zrozumieć i kontrolować.
W pierwszej kolejności trzeba ocenić, czy pies jest niebezpieczny. Istnieją dwie metody, które dają taką możliwość: / metoda prospektywna pozwala przewidzieć, czy dany pies może pewnego dnia ugryźć i jakie niebezpieczeństwo grozi jego najbliższemu otoczeniu i społeczeństwu / metoda retrospektywna (stosowana w przypadku psa, który już zaatakował i ugryzł) pozwala określić poziom zagrożenia, jakie stwarza zwierzę, i poziom ryzyka, że ugryzie ponownie, oraz pomaga podjąć decyzję dotyczącą przyszłości psa. W celu uniknięcia wypadków bardziej użyteczne wydaje się zastosowanie metody prospektywnej. Jej minusem jest brak precyzji. Nikt nie potrafi wskazać szczeniaka i przewidzieć ze stuprocentową
25
pewnością, że będzie gryzł, kiedy dorośnie. Agresywność danego osobnika zależy od wielu czynników: genów rodziców, przebiegu ciąży, socjalizacji pierwotnej przed ukończeniem trzeciego miesiąca, następującej po niej socjalizacji wtórnej, wychowania przez matkę i inne dorosłe psy, środowiska stworzonego przez hodowcę i właścicieli, zdarzeń i wypadków występujących w życiu codziennym, pozytywnych i negatywnych interakcji społecznych, chorób i innych.
Gryzienie - naturalne zachowanie psa
Pies jest drapieżnikiem, który potrafi zabić większą od siebie ofiarę. Nie można stwierdzić z pełną odpowiedzialnością, że dany pies nigdy nie ugryzie. Jeżeli chcemy mieć gwarancję, że pies nigdy nie zachowa się agresywnie, wybierzmy pieska... pluszowego. Powołując się na wyniki badań naukowych nad różnymi czynnikami, od których zależy zachowanie psa, możemy uznać, że jesteśmy w stanie zredukować niebezpieczeństwo.
Zależy mi, aby to podstawowe założenie stało się całkowicie jasne dla wszystkich Czytelników.
W niniejszej książce proponuję: / ocenę retrospektywną i prospektywną zachowania psa / praktyczne podejście do rozwiązywania problemów.
Rozwiązywanie problemu agresji psów
Kiedy mówimy: „Mój pies mnie ugryzł", albo „Mój trzyletni synek został ugryziony przez naszego psa", to stwierdzamy, że mamy do czynienia z agresją psa. Właściciele (rodzice) powinni zrozumieć i rozwiązać istniejący problem.
Za problem uważa się to, co przeszkadza człowiekowi. Z takiego punktu widzenia, skoncentrowanego na człowieku, nawet adaptacyjne zachowanie agresywne psa może być problematyczne. Jeżeli sprawiamy psu ból, to naturalne jest, że zwierzę się broni. Jednak również ugryzienia sprowokowane interpretuje się jako problemy z zachowaniem psa.
Można spędzić godzinę, trzy godziny albo trzy dni, analizując zachowania agresywne danego osobnika. Ja prezentuję podejście praktyczne. Jestem za podejmowaniem trafnych decyzji w ograniczonym czasie. Godzinna konsultacja z lekarzem weterynarii behawiorystą jest wystarczająco długa, aby uzyskać potrzebne informacje. Praca wymagająca dużej koncentracji zarówno lekarza, jak i psa oraz jego właścicieli, po upływie godziny stanie się dla wszystkich męcząca.
27
Etapy działania w przypadku wystąpienia agresji
Podejmowane działania składają się z kilku etapów:
1. Ocena poziomu zagrożenia
2. Opis agresji
• Sekwencja zachowań agresywnych
• Pozy oraz mimika i gesty psa
• Elementy psychobiologiczne wpływające na zachowanie psa
• Okoliczności, w których doszło do zachowań agresywnych
• Konsekwencje agresji dla psa oraz dla otoczenia
3. Ocena rodzaju agresji
4. Diagnostyka
5. Propozycje porad, leczenia i terapii.
Zacznijmy od analizy różnych elementów agresji. Następnie połączmy te składowe, by zrekonstruować - zgodnie z naszymi obserwacjami i przyjętym modelem - obraz rzeczywistości, w której miało miejsce zachowanie agresywne. Wówczas będziemy mogli zaplanować, jak kontrolować tę agresję, czyli jak ją leczyć i, przede wszystkim, jak przewidywać ewentualne ugryzienia, aby ich uniknąć.
Ocena poziomu zagrożenia
Uproszczona ocena poziomu zagrożenia
Chcemy wiedzieć, jak w prosty sposób ocenić ogólne zagrożenie ze strony psa, który już ugryzł. Tę wstępną ocenę może następnie uzupełnić diagnoza specjalisty.
Ocena w naukach o zachowaniu
Poziom zagrożenia określa ogólne ryzyko, a nie ryzyko w danym kontekście. W wyznaczaniu poziomu zagrożenia nie uwzględniam między innymi statusu psa w hierarchii społecznej, okoliczności, w jakich wystąpiły zachowania agresywne, ani odpowiedzialności właścicieli. Nie należy oczekiwać, że wyznaczenie poziomu zagrożenia umożliwi przewidywanie nieszczęśliwych wypadków wynikających z umiejscowienia rany (np. uszkodzenia dużych naczyń krwionośnych u ofiary). Nie istnieją żadne wyliczenia, dzięki którym możemy obiektywnie ocenić, jak bardzo dany pies zagraża człowiekowi. Nic nie zastąpi diagnozy postawionej przez lekarza weterynarii specjalizującego się w medycynie behawioralnej.
Medycyna behawioralna nie należy do nauk ścisłych, jak matematyka czy chemia. W związku z tym nie posługuje się obiektywnymi
29
metodami mierzenia (podobnie jak psychologia czy socjologia). W medycynie behawioralnej małych zwierząt wykorzystuje się:
1. eksperymenty i testy
2. obserwację
3. tworzenie modeli.
Eksperymenty i testy pociągają za sobą pojawienie się w trakcie ich przeprowadzania znacznej interakcji między eksperymentatorem (i jego procedurami) a psem i jego systemem. Wiąże się to z podawaniem leków, przeprowadzaniem terapii behawioralnej i prowokowaniem zmian. W czasie obserwacji również dochodzi do kontaktu między obserwatorem (np. jego aparatem fotograficznym, kamerą wideo) - który stara się być jak najbardziej neutralny - a zwierzęciem, obserwowanym w jego własnym ekosystemie. Tworzenie modelu nie powoduje powstania żadnej interakcji. Model jest odzwierciedleniem rzeczywistości, odtworzeniem tego, co obserwujemy i testujemy. Modele tworzy się zgodnie z pewnymi zasadami. Według jednej z nich - zasady oszczędności - wybiera się jak najmniejszą liczbę elementów o jak największym znaczeniu.
Podejście przedstawione w tym podręczniku opiera się na obserwacji i tworzeniu modeli.
Parametry oceny poziomu zagrożenia
Do oceny poziomu zagrożenia, wybrałem następujące parametry: I. Masa psa
II. Kategorie osób zagrożonych III. Aspekt agresji: obrona czy atak IV Stopień przewidywalności agresji V Poziom kontroli ugryzienia VI. Krotność ugryzień: ugryzienie pojedyncze czy ugryzienie wielokrotne.
30
I. Masa psa
Zbyt często zapominamy, że mówiąc: „Pies waży 45 kg", podajemy nie jego ciężar, lecz masę. Siła mięśni psa jest tak duża, że na drodze kilku metrów może on przyspieszyć do dwudziestu, a nawet czterdziestu kilometrów na godzinę.
Wyobraźmy sobie, że pies ten został wyprowadzony na spacer na smyczy automatycznej i że dostrzegł potencjalną ofiarę, a następnie rzucił się do ataku. Po pięciometrowym biegu w jej kierunku, na trzymającą smycz rękę właściciela w momencie szarpnięcia działa siła odpowiadająca masie od 247 do 495 kg (dla prędkości równej 20 km/h masę zwierzęcia należy pomnożyć przez 5,5 m/s, a dla 40 km/h przez 11 m/s). Nawet jeżeli właściciel jest bardzo silny albo przydepnie smycz, to i tak psu się uda go przewrócić, a nawet pociągnąć po ziemi. Widać teraz, dlaczego niektórzy, spodziewając się ataku swojego psa na ofiarę, owijają smycz dookoła drzewa, aby móc kontrolować zachowanie zwierzęcia. Uważam, że bez posiadania władzy nad zwierzęciem (związanej z pewnością siebie danej osoby oraz z jej pozycją w hierarchii społecznej w stosunku do psa), człowiekowi trudno jest fizycznie zapanować nad znaczną agresywnością psa, kiedy nie ma nad nim cztero- czy pięciokrotnej przewagi pod względem masy ciała. W powyższych rozważaniach biorę pod uwagę swoje doświadczenie kliniczne, broń, jaką posługują się psy (kły), oraz to, że pies jest drapieżnikiem polującym na ofiary cięższe od siebie (dwudziestokilogramowy pies może zabić ofiarę ważącą nawet 80 czy 100 kg).
Wartość parametru stanowi masa psa pomnożona przez 4, podzielona przez masę ofiary:
(4xM )/M .
^ psa'' ofiary
II. Kategorie osób zagrożonych
W poprzednim fragmencie napisałem: „bez posiadania władzy nad zwierzęciem". Faktycznie, dominujący status społeczny danego człowieka daje mu możliwość panowania nad psem. Natomiast osoby
31
uległe lub bojaźliwe, ludzi starszych, niepełnosprawnych ruchowo oraz dzieci poniżej piątego roku życia, a także większość kobiet w kontakcie z psem-samcem można zaliczyć do kategorii osób zagrożonych. Oznacza to, że poziom zagrożenia jest w ich przypadku większy.
Kategorie osób zagrożonych można uszeregować w następującym porządku rosnącym:
1. dorośli mężczyźni
2. dorosłe kobiety, osoby niepełnosprawne w stopniu lekkim, osoby bojaźliwe
3. dzieci powyżej 6 roku życia, osoby starsze, osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym
4. dzieci od 3 do 6 lat, osoby niepełnosprawne w stopniu znaczącym
5. dzieci poniżej 3 roku życia, osoby niepełnosprawne w stopniu ciężkim.
Kiedy mówię o niepełnosprawności, mam na myśli kalectwo, ułomność fizyczną lub umysłową - od choroby powodującej ogólne osłabienie, np. chroniczne zmęczenie lub depresję, po miastenię* i ślepotę.
Kategorie te zostały uporządkowane według kilku cech, w szczególności siły fizycznej jednostki oraz jej zdolności odczytywania mowy ciała psa.
Poziom zagrożenia należy obliczać indywidualnie dla każdej zagrożonej osoby.
Parametr przyjmuje wartość od 1 do 5 w zależności od tego, do której kategorii została zaklasyfikowana potencjalna ofiara.
III. Aspekt agresji: obrona czy atak
Jeżeli mielibyśmy przesadnie uprościć analizę zachowań agresywnych, uwzględniając jedynie ruchy psa i osoby ugryzionej, to można by wyróżnić dwa typy agresji:
*Miastenia (myasthenia gravis) - bardzo rzadka choroba autoimmunologiczna, charakteryzująca się nadmierną męczliwością (nawet do pełnego bezwładu) mięśni szkieletowych całego ciała podczas wysiłku (przyp. tłum.)
32
I. obronną-pies reaguje, kiedy człowiek się do niego zbliża
.'. ofensywną-pies zbliża się do człowieka po to, żeby go zaatakować.
Z agresją obronną łatwiej możemy sobie poradzić. Wystarczy nie I >( nlchodzić do psa. Jeżeli go przywołamy, a on do nas podejdzie, ryzyko pojawienia się agresji jest bardzo niewielkie. Należy pamiętać, aby nic ufać dziecku poniżej trzeciego roku życia, gdyż nie można mieć pewności, że nie zbliży się ono do zwierzęcia.
W przypadku agresji ofensywnej ryzyko znacznie rośnie.
Parametr przyjmuje wartość 1 lub 2 w zależności od rodzaju agresji.
IV. Stopień przewidywalności agresji
Bez względu na to, co było czynnikiem wywołującym agresję, ważne jest określenie, czy osoba zagrożona była w stanie przewidzieć atak i ugryzienie. Kiedy doszło do mało przewidywalnego ugryzienia, lekarz weterynarii specjalizujący się w medycynie behawioralnej musi stwierdzić, czy atak rzeczywiście należał do takich, których się trudno spodziewać, czy można nauczyć zagrożoną osobę przewidywać tego typu zachowania agresywne. W związku z tym wyróżniamy następujące typy zachowań:
1. agresja przewidywalna-faza grożenia jest widoczna i zrozumiała: pies warczy, szczeka, pokazuje zęby, usztywnia ciało itp.; dzięki zauważeniu wyraźnej fazy grożenia, poprzedzającej atak i ugryzienie, osoba zagrożona może ich uniknąć
2. agresja słabo przewidywalna-trudno jest zidentyfikować fazę grożenia lub występuje ona prawie równocześnie z fazą ataku
3. agresja nieprzewidywalna-atak następuje natychmiast, bez żadnego ostrzeżenia.
„Osobą zagrożoną" nazywam tę, która jest najbardziej narażona na ryzyko ugryzienia. Może to być pan domu, pani domu, dziecko, dziadek lub babcia, sąsiad, gość, przechodzień na ulicy, rowerzysta.
33
Przewidywalność agresji zależy również od możliwości osoby zagrożonej. Na przykład dziecko poniżej trzeciego roku życia ma trudności ze zrozumieniem „mowy" psa. Osoba niedowidząca czy niedosłysząca może zwyczajnie nie zauważyć gróźb zwierzęcia.
W każdej rodzinie może być kilka osób szczególnie narażonych na atak. Wówczas poziom zagrożenia należy obliczyć indywidualnie dla każdej z nich.
Wartość parametru wynosi 1,2 lub 3 w zależności od stopnia przewidywalności ataku.
V. Poziom kontroli ugryzienia
Pies dominujący, który chce pokazać innemu psu, stojącemu niżej w hierarchii społecznej, gdzie jest jego miejsce, może uciec się do kontrolowanego ugryzienia, czyli lekkiego chwytu zębami lub uszczypnięcia. Lekki chwyt zębami nie zostawi śladów. Po uszczypnięciu zostanie siniak. W przypadku osobnika zachowującego się wyzywająco, który nie chce się podporządkować, ugryzienie będzie mocne i zostanie po nim ciemniejszy siniak lub skóra zostanie uszkodzona. Jeżeli pies utraci kontrolę nad siłą ugryzienia, to rozszarpie skórę. Jeśli zwierzę się boi, zachowuje się impulsywnie lub poluje, wówczas najczęściej powoduje poważne zranienia.
Można wyróżnić następujące stopnie ugryzienia:
1. lekki chwyt zębami - brak śladów
2. uszczypnięcie - siniak, krwiak
3. ugryzienie kontrolowane - krwiak
4. ugryzienie kontrolowane przytrzymane - uszkodzenia skóry
5. mocne ugryzienie - uszkodzenie tkanki mięśniowej
6. ugryzienie mocne przytrzymane - rana szarpana, sięgająca tkanki mięśniowej
7. ugryzienie jako element sekwencji łowczej - ubytki tkanki mięśniowej.
34
Parametr przyjmuje jedną z wartości od 1 do 7 w zależności od mIy ugryzienia.
VI. Krotność ugryzień
Pies, który gryzie kilkakrotnie, jest bardziej niebezpieczny niż pies, który gryzie raz, oddala się i więcej nie zbliża. Podobnie pies, który ugryzie i nie chce rozluźnić chwytu, powoduje dużo poważniejsze obrażenia niż ten, który gryzie ofiarę i ją puszcza.
Występują następujące rodzaje ugryzień:
1. ugryzienia pojedyncze
2. ugryzienia pojedyncze przytrzymane
3. ugryzienia wielokrotne
I. ugryzienia wielokrotne przytrzymane. Rodzaj ugryzienia wyznacza wartość parametru od 1 do 4.
Zagrożenie dla człowieka
Mówiąc o zagrożeniu, wskazujemy zawsze konkretną osobę w określonych okolicznościach. Wartość parametru jest obliczana indywidualnie dla każdego, kto może być narażony na ugryzienie. Zagrożenie zależy od: / stosunku masy ciała psa (pomnożonej przez 4) do masy ciała
osoby zagrożonej / aspektu agresji - obrona lub atak / stopnia przewidywalności agresji / poziomu kontroli ugryzienia / krotności ugryzień i przytrzymania chwytu. Przyjrzyjmy się pewnemu wzorowi. Nie jest on niezbędny do tego, by dobrze zrozumieć parametry oceny poziomu zagrożenia, ale może się okazać pomocny dla naukowców. Czytelnicy, jeśli zechcą, mogą przejść bezpośrednio do kolejnego rozdziału.
W tabeli na następnej stronie zostały zestawione parametry oceny poziomu zagrożenia.
35
Kryterium Parametry Wartość
I. Masa psa Masa psa Masa ofiary Stosunek masy psa do masy ofiary
II. Kategorie osób zagrożonych Dorośli mężczyźni (1) Dorosłe kobiety, osoby niepełnosprawne w stopniu lekkim, osoby bojaźliwe (2) Dzieci powyżej 6 roku życia, osoby starsze, osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym (3) Dzieci w wieku od 3 do 6 lat, osoby niepełnosprawne w stopniu znaczącym (4) Dzieci poniżej 3 roku życia, osoby niepełnosprawne w stopniu ciężkim (5)
III. Aspekt agresji: obrona czy atak Agresja obronna: pies reaguje, kiedy człowiek się do niego zbliża (1) Agresja ofensywna: pies zbliża się do człowieka, żeby go zaatakować (2)
IV. Stopień przewidywalności agresji Agresja przewidywalna (1) Agresja słabo przewidywalna (2) Agresja nieprzewidywalna (3)
V. Poziom kontroli ugryzienia Lekki chwyt zębami: brak śladów (1) Uszczypnięcie: siniak, krwiak (2) Ugryzienie kontrolowane: krwiak (3) Ugryzienie kontrolowane przytrzymane: uszkodzenia skóry (4) Mocne ugryzienie: uszkodzenie tkanki mięśniowej (5)
36
Ugryzienie mocne przytrzymane: rana szarpana, sięgająca tkanki mięśniowej (6) Ugryzienie w przebiegu sekwencji łowczej: ubytki tkanki mięśniowej (7)
VI. Krotność ugryzień Ugryzienia pojedyncze (1) Ugryzienia pojedyncze przytrzymane (2) Ugryzienia wielokrotne (3) Ugryzienia wielokrotne przytrzymane (4)
Wzór 4 (I) + (II) + (III) + + (IV) + (V) + (VI)
We wzorze wszystkie parametry zostały zsumowane. Parametr I został pomnożony przez 4.
4 x (masa psa / masa ofiary) + kategoria zagrożenia + obronna-ofensywna + przewidywalna-nieprzewidywalna + kontrola-siła ugryzienia + ugryzienie pojedyncze-wielokrotne.
Przyjrzyjmy się przykładowi:
Dwudziestokilogramowy pies uszczypnął mężczyznę ważącego 80 kg. Pies się bronił, a zanim ugryzł, wyraźnie groził.
(4 x 20 / 80) + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 = 6
Jeżeli ofiarą tego samego psa w tych samych okolicznościach jest czteroletnie dziecko ważące 20 kg, takie lekkie ugryzienie łatwo spowoduje uszkodzenie skóry.
(4 X 20 / 20) + 4 + 1 + 2 + 4 + 1 = 16
Walidacja tekstu
Trafność wyżej przedstawionego tekstu została sprawdzona na grupie 86 przypadków klinicznych przebadanych przez pięciu lekarzy weterynarii specjalizujących się w medycynie behawioralnej,
37
praktykujących na terenie Europy (Dehasse, Cornet, 2003). Wartości obliczone ze wzoru na początku konsultacji behawioralnej porównano do subiektywnej oceny wystawionej przez specjalistę na końcu wizyty, a następnie obliczono korelację między jedną i drugą oceną zagrożenia.
Ocena subiektywna została oznaczona od 0 do 10, gdzie 0 oznacza całkowity brak zagrożenia, a 10 - śmiertelne ryzyko:
/ 0 - 2 minimalne zagrożenie
/ 2 - 4 małe zagrożenie
S 4 - 6 średnie zagrożenie
/ 6 - 8 poważne zagrożenie
/ 8 - 10 śmiertelne zagrożenie.
Współczynnik korelacji między oceną specjalisty a poziomem zagrożenia obliczonym według wzoru wynosi 0,81.
Dehasse J. Cornet AC 2003. Dangerousness of dog bites, a valida-ted evaluation. 4th International Veterinary Bahavioural Meeting, proceeding n° 352, Caloundra, Australia, 135-141.
Prognozowanie ryzyka
Dzięki powyższemu wzorowi można przewidzieć, jaki skutek miałoby podobne zachowanie agresywne, gdyby ofiarą była inna osoba niż dorosły mężczyzna. Jeżeli pies uszczypnął tak mocno, że u mężczyzny pojawił się krwiak, to u dziecka to samo ugryzienie spowodowałoby uszkodzenie skóry. Podstawienie nowych danych do wzoru umożliwia prognozę ryzyka.
Prognoza ryzyka ugryzienia jest bardzo użyteczna w sytuacji, kiedy kobieta jest w ciąży, a w domu znajduje się agresywny pies. Matka chce ocenić ryzyko, na jakie będzie narażone dziecko.
Rady ułatwiające podjęcie decyzji o postępowaniu wobec psa, który zachował się agresywnie
Tabela, która znajduje się na końcu tego rozdziału, zawiera wskazówki dla właścicieli dotyczące każdej wartości wskaźnika zagroże-
38
nia. Należy pamiętać, że im większe uproszczenie przyjmiemy, tym mniej precyzyjna będzie nasza decyzja. Ocena poziomu zagrożenia pozwala się jedynie zorientować w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z psem, który zachował się agresywnie. Nie zastąpi ona jednak spotkania z lekarzem weterynarii, etologiem czy doświadczonym treserem i rzecz jasna, konsultacji z lekarzem weterynarii zajmującym się zaburzeniami zachowania.
Prognoza ryzyka to pierwszy - łatwy - krok w diagnozie agresji. Narzędzia, takie jak zamieszczony wyżej wzór na obliczenie poziomu zagrożenia czy wizyta u specjalisty, umożliwiają określenie agresji, a także znalezienie rozwiązań, które ją ograniczą.
Poniższa tabela zawiera wskazówki dla właścicieli dotyczące wartości wskaźnika zagrożenia liczonego według wzoru.
Wskaźnik Ryzyko Wskazówki dla właścicieli
Poniżej 10 Małe Zasięgnięcie opinii specjalisty na temat niebezpieczeństwa
10-14 Średnie Poddanie psa badaniu klinicznemu przez lekarza weterynarii, przedsięwzięcie środków zapobiegawczych i przeszkolenie psa
14-15,5 Poważne Leczenie i terapia prowadzona przez specjalistę, noszenie kagańca w środowisku, w którym istnieje niebezpieczeństwo wystąpienia zachowań agresywnych
Powyżej 15,5 Bardzo poważne, a nawet śmiertelne Odseparowanie psa od ofiary, usunięcie psu kłów, eutanazja
Sekwencja aktów składających się na reakcję agresywną
Cztery fazy zachowania
Każde zachowanie wywoływane jest przez bodziec - informację ze środowiska zewnętrznego lub zmianę w fizjologicznym środowisku wewnętrznym danej jednostki. Taki impuls zewnętrzny albo wewnętrzny nazywa się bodźcem wyzwalającym lub wyzwalaczem. Jest on rejestrowany przez zmysły i wywołuje emocję. Emocja pojawia się przed każdym działaniem, aktywując ośrodki ruchowe w mózgu, tak jakbyśmy rozgrzewali silnik samochodu, zanim ruszymy. Emocja oznacza brak równowagi, którą dany osobnik stara się przywrócić, podejmując działanie, reagując.
Zanim jednak dojdzie do działania, sytuacja jest zwykle analizowana przez mózg. W wyniku tej analizy jednostka wykonuje pewne ruchy, co nazywamy zachowaniem.
Każde zachowanie dzieli się na wiele różnych aktów motorycz-nych i składa się z czterech faz:
1. w początkowej fazie zwanej także apetencyjną, sygnalizowane są pierwsze oznaki rozpoczętego działania; faza ta świadczy o wewnętrznej motywacji organizmu do działania; jest aktywowana przez nierównowagę (na przykład metaboliczną) w organizmie
41
2. w fazie działania spełniającego, zwanej także fazą sprawczą, osobnik wywiera wpływ na siebie albo na środowisko w celu odzyskania równowagi
3. w fazie końcowej pojawia się zadowolenie (lub zaspokojenie), związane z danym zachowaniem; następuje powrót dobrego samopoczucia i równowagi
4. w fazie refrakcji zachowanie już się nie przejawia, ponieważ równowaga została osiągnięta; nazwa fazy oznacza, że osobnik jest niewrażliwy na czynniki motywujące i nie jest w stanie powrócić do fazy działania spełniającego.
Cztery fazy zachowania agresywnego
Zachowanie agresywne, jak każdy inny rodzaj zachowania, można podzielić na cztery fazy:
1. faza początkowa to na ogół grożenie, onieśmielanie przeciwnika, sygnalizowanie agresywnych zamiarów lub wyrażanie odczuwanych emocji i dążeń (np. strachu, złości, rywalizacji)
2. faza działania spełniającego, czyli faza ataku, daje możliwość realizacji zamiarów i uspokojenia emocji
3. w fazie końcowej ustaje wrogość i widoczny jest powrót do równowagi
4. w fazie refrakcji działania agresywne nie mogą się już przejawiać. Fazy te mogą różnie wyglądać w przypadku różnych zachowań
agresywnych. Obecność lub brak konkretnych faz oraz ich nasilenie ułatwia rozpoznanie typu agresji.
Rodzaj agresji Faza grożenia (onieśmielania) Faza ataku
Dystansująca Ustrukturalizowana Kontrolowana
Konkurencyjna Ustrukturalizowana Kontrolowana
Łowcza Brak Sekwencje typowe
42
Nadmierna Brak Atak bezpośredni
Nietypowa Brak Atak bezpośredni
Ze strachu Oznaki strachu Atak quasi-bezpośredni
Z rozdrażnienia Krótka Kontrolowana
Integralność sekwencji
W przypadku każdego rodzaju agresji istotne jest, by sekwencja aktów motorycznych stanowiła pewną niezmienną całość. Integralność sekwencji świadczy o prawidłowości zachowania. Jeżeli zachowanie przebiega według typowego dla niego wzorca, wówczas zarówno psy, jak i ludzie, mogą je przewidzieć i odpowiednio się do niego dostosować. Jeśli natomiast sekwencja jest zaburzona, to trzeba założyć, że dane zachowanie jest patologiczne. W takiej sytuacji staje się ono dla innych nieprzewidywalne i narusza zasady komunikacji wewnątrz grupy.
Na przykład w sytuacji, kiedy dwa psy walczą o kość, przed atakiem powinny pojawić się groźby (warczenie, demonstrowanie kłów i swojej wielkości). Słabsze, mniej pewne siebie zwierzę musi mieć szansę, aby się wycofać i oddalić bez szkody. Ataki mogą prowadzić do ran i okaleczeń u obu lub u jednego z psów. Ponieważ zwierzęta te polują w grupie, kalectwo jednego z jej członków może mieć poważne konsekwencje dla całego stada - może nawet zmniejszyć szanse na jego przeżycie. Dlatego unikanie zranień prowadzących do trwałych uszkodzeń ciała należy do strategii przetrwania gatunku.
Poza grupą obowiązuje inna zasada. Ataki na drapieżnika lub na potencjalną zdobycz mogą być bardzo brutalne.
Analiza każdego zachowania agresywnego powinna uwzględniać: / wszystkie cztery fazy sekwencji / zmiany sekwencji w czasie.
Jak zobaczymy, sekwencja zmienia się wraz z uczeniem się przewidywania pozytywnych lub negatywnych konsekwencji. Dlatego
43
istotne jest, żeby znać skutki owych zmian w czasie w przypadku każdej z faz: czy w przyszłości skutki te dadzą wzmocnienie, czy wygaszenie danej fazy w analogicznej sytuacji.
Kontrola ugryzienia
Aby w grupie uniknąć poważnych zranień, ugryzienia muszą być całkowicie kontrolowane. Ugryzienia poza grupą powstają w wyniku świadomych i celowych ataków, mogą być mocne, a także wielokrotne. Przez „ugryzienie kontrolowane" rozumiem lekki chwyt zębami, uszczypnięcie bez zaciskania szczęk, które zostawia tylko niewielkie ślady, czasem kilka siniaków.
Mocne ugryzienie przebija skórę i wymaga leczenia. Skóra ludzka jest znacznie delikatniejsza od skóry psa, dlatego należy wymagać od naszych zwierząt, by bardzo dobrze kontrolowały siłę chwytu zębami.
Poważne, niekontrolowane ugryzienie następuje wówczas, gdy osobnik:
/traci panowanie nad swoimi emocjami, np. pod wpływem strachu /"traci panowanie nad swoim zachowaniem z powodu zaburzeń
somatycznych (np. w wyniku problemów neurologicznych lub
endokrynologicznych) / nie nauczył się kontrolować ugryzień (brak właściwej socjalizacji) /nauczył się, że mocne gryzienie jest konieczne / ma zamiar zrobić krzywdę swojemu przeciwnikowi lub ofierze
(agresja łowcza).
44
Poniższa tabela przedstawia stopień kontroli ugryzienia w zależności od rodzaju agresji.
Rodzaj agresji Ugryzienia
Dystansująca Kontrolowane
Konkurencyjna Kontrolowane
Łowcza Mocne
Nadmierna Mocne
Nietypowa Mocne
Ze strachu Mocne
Z rozdrażnienia Kontrolowane
Tabela poniżej zawiera zarówno dane na temat integralności sekwencji, jak i kontroli ugryzień. Informacje te są pomocne w rozpoznawaniu rodzaju agresji.
Sekwenc^ e różnych rodzajów ' zachowań agresywnych
Rodzaj agresji (onieśmielania) Faza grożenia Faza ataku Ugryzienia
Dystansująca Ustrukturalizowana Kontrolowana Kontrolowane
Konkurencyjna Ustrukturalizowana Kontrolowana Kontrolowane
Łowcza Brak Sekwencje typowe dla agresji łowczej Mocne
Nadmierna Brak Atak bezpośredni Mocne
Nietypowa Brak Atak bezpośredni Mocne
Ze strachu Oznaki strachu Atak quasi--bezpośredni Mocne
Z rozdrażnienia Krótka Kontrolowana Kontrolowane
45
Koniec ataku
Poza grupą atak może trwać aż do ucieczki drapieżnika albo śmierci ofiary. W grupie faza końcowa ataku ma kluczowe znaczenie.
Wewnątrz grupy atak zawsze musi zostać przerwany. Jeżeli dzieje się tak wyłącznie z powodu wyczerpania przeciwników, to nie jest to normalne zachowanie. Wówczas mamy do czynienia z sytuacją patologiczną.
Adaptacyjne i patologiczne zachowania agresywne
Zachowania agresywne mogą być fizjologiczne albo patologiczne. W medycynie behawioralnej termin patologia zajmuje centralne miejsce.
Patologia jest nauką, która bada przyczyny, objawy i ewolucję chorób. Chorobę definiuje się jako pogorszenie stanu zdrowia, zaburzenie równowagi jednostki; choroba oznacza także zakłócenie normalnego funkcjonowania organizmu jako całości lub jego części.
Patologia interesuje się także zmianami funkcjonowania metabolizmu lub struktury jakiegoś układu zarówno na poziomie komórek i narządów, jak i organizmu jako całości, a nawet struktury społecznej, którą tworzy wiele osobników.
W medycynie behawioralnej zajmujemy się głównie elementami psychobiologicznymi. Należą do nich: organizm, usposobienie, reakcje emocjonalne, schematy poznawcze, percepcja zmysłowa, akty motoryczne oraz reakcje wegetatywne.
Patologicznym możemy nazwać taki element psychobiologiczny, który przestał być adaptacyjny.
Owa utrata adaptacyjności powoduje, że zwierzę - cierpiące z powodu patologii zachowania - ma trudności w interakcji ze środowiskiem. Patologiczny element psychobiologiczny wpływa bowiem na różne działania społeczne, czyli interakcje z pozostałymi człon-
46
kami grupy, oraz na dobro zwierzęcia z punktu widzenia jego własnego przetrwania, a także przetrwania gatunku.
Agresja jest wynikiem patologii wówczas, gdy: / nie pozwala jednostce powrócić do równowagi emocjonalnej /jej czterofazowa struktura jest zaburzona / kiedy ugryzienia nie są dostosowane do kontekstu (w grupie lub
poza nią).
W niektórych przypadkach dane zachowanie można uznać za adaptacyjne z punktu widzenia jednostki, a za patologiczne z punktu widzenia społeczności (podtrzymywanie gatunku). Na przykład pies, który przez ponad trzy pierwsze miesiące swojego życia dorastał w izolacji od innych psów, może się stać wobec nich agresywny. Dla jego własnego przetrwania takie zachowanie jest przystosowawcze, ale uniemożliwia mu rozmnażanie, więc jego geny nie zostaną przekazane kolejnemu pokoleniu.
Sekwencja zachowania agresywnego i kontrola ugryzienia
Po obliczeniu poziomu zagrożenia według wzoru, kolejnych cennych wskazówek diagnostycznych dostarczą: analiza póz oraz gestów i mimiki psa, a następnie analiza sekwencji zachowania oraz stopnia kontroli ugryzienia. Pomogą one podjąć decyzję dotyczącą strategii działania wobec agresywnego zwierzęcia.
Zachowania agresywne - przyjmowane pozy
Obok sekwencji zachowań agresywnych i kontroli ugryzień, interesuje nas także mowa ciała psa, która może oznaczać na przykład: / pewność siebie bez grożenia / grożenie, pewność siebie (i dominację) / grożenie, pewność siebie i nieuchronny atak / niepewność, uspokajanie (i uległość) / obawę (lęk) i zamiar ucieczki / obawę (lęk) i znieruchomienie / obawę (lęk) i atak / obawę (lęk) i uspokajanie lub uleganie.
Różne cechy póz
Na jakie elementy mowy ciała psa musimy zwrócić uwagę?
Analizując pozy, trzeba prawidłowo odczytać różne ich cechy: pozycję grzbietu, ogona i ustawienie uszu, intencjonalne przenoszenie wzroku, ruchy głowy itd. Pozom towarzyszą sygnały emocjonalne, które je potwierdzają lub im zaprzeczają.
Poza składa się z różnych elementów, takich jak: / pozycja grzbietu / pozycja ogona
49
• ustawienie uszu
/ skierowanie wzroku
•'mimika
/ ruchy głowy, grzbietu
/ ruchy ogona.
Na przykład pozę uspokajania sygnalizują: nos wyciągnięty w kierunku ucha drugiego osobnika, obniżony grzbiet, stulone uszy, gładki pysk i półprzymknięte oczy; ruchy zwierzęcia są powolne.
Szybkie ruchy, uniesiona głowa i uszy, podniesiony i sztywny ogon, poza wysoka, obnażone zęby, otwarty pysk i szeroko otwarte oczy oznaczają gotowość ataku.
Pozycja ciała
Zamiary psa w dużej mierze można odczytać z wysokości, na jakiej trzyma grzbiet. W związku z tym wyróżniamy następujące postawy:
/ poza wysoka wyrażająca pewność siebie
/ poza niska - niepewność (lub polowanie)
/ poza ambiwalentna - między pewnością i niepewnością
/ poza niezrozumiała.
Pozę wysoką, wyprężoną, przyjmuje pies wykazujący dużą pewność siebie: przednia część tułowia jest wyprostowana i sztywna, głowa uniesiona wysoko na wyciągniętej szyi, uszy postawione, ogon podniesiony, odsłonięta okolica genitalna. Poza wysoka należy do rytuałów dominacji.
Poza niska towarzyszy utracie pewności siebie: tułów obniżony, na ugiętych łapach, szyja cofnięta między łopatkami, uszy położone na karku, ogon opuszczony lub nawet podkulony między tylnymi łapami. Poza niska stanowi część rytuałów uspokajania i uległości. Pojawia się także w zachowaniach łowczych, kiedy pies zbliża się do ofiary lub do bydła, którego pilnuje. Te dwie pozy trzeba rozróżnić na podstawie innych cech.
50
Poza wysoka
W pozie ambiwalentnej można zaobserwować pewne elementy zarówno pozy wysokiej, jak i niskiej. Taki efekt mozaiki widoczny jest w dwóch sytuacjach: / kiedy pies nie wie, czego chce
/ kiedy pies wyraża różny stosunek do dwóch osobników jednocześnie.
Gdy pies się waha, wówczas elementy pozy oraz gesty i mimika nie są spójne. Może on obniżyć tułów, ale postawić uszy albo wyprostować tułów, ale położyć uszy i skulić ogon.
Pies może przyjąć jednocześnie dwie różne postawy. Tak jakby dzielił tułów na dwie części: przednia część wyraża jego stosunek do przeciwnika znajdującego się z przodu, a tylna część do tego, który znajduje się z tyłu. Widać to, gdy pies unosi przednią część tułowia, a obniża tylną lub odwrotnie.
Pozę ambiwalentną obserwujemy u psów z zaburzeniami zachowania, a także u tych, które - z przyczyn genetycznych lub w związku z amputacją (kopiowaniem) - nie mają części ciała umożliwiających jasną ekspresję zamiarów i emocji.
51
Neutralny pysk u buldoga francuskiego, który ma wargę przygryzioną między zębami (co sprawia fałszywe wrażenie, że pies grozi)
Pysk owczarka francuskiego przed odsłonięciem oczu i po ich odsłonięciu. Pies ten zachowywał się agresywnie wobec rodziny, z którą mieszkał, w szczególności wobec dzieci. Dzięki odsłonięciu sierści z oczu, pies zaczął widzieć. Mogąc przewidywać ruchy dzieci, przestał być tak agresywny, jak był wcześniej.
52
Sztuczna selekcja przeprowadzana przez człowieka stworzyła psy 0 dziwnym wyglądzie i upośledzonych środkach wyrazu. Mam tu na myśli w szczególności psy o obwisłych wargach, zwisających uszach, o grubej i pomarszczonej skórze, bardzo obfitym futrze maskującym pysk, z krótkim, mało widocznym ogonem.
Nie przeprowadzając pewnych zabiegów (np. strzyżenia) oraz amputując niektórym psom ogon i uszy, człowiek pozbawia je możliwości pełnej komunikacji.
Mimika
Uważa się, że mimika zastępuje, czasem w sposób przesadzony, ruchy ciała.
Mimika psa o sterczących uszach wyrażająca groźbę ugryzienia
Mimika psa o zwisających uszach wyrażająca groźbę ugryzienia
53
Mimika neutralna u wilka
Kiedy pies gryzie, jego wargi są wywinięte, kły widoczne, a kąciki warg odsunięte do tyłu. Mimika wyrażająca groźbę ugryzienia wykorzystuje te same ruchy mięśni.
Natomiast mimika wyrażająca uspokajanie i uległość charakteryzuje się gładkim pyskiem (bez marszczenia i z zasłoniętymi zębami), półprzymkniętymi oczami i odwróconym wzrokiem.
Wzrok
Ważną rolę w diagnozowaniu agresji odgrywa to, w jakim kierunku pies kieruje wzrok. Aby obraz był wyraźnie widoczny, światło musi padać na środkową część siatkówki oka. Oznacza to, że trzeba spoglądać wprost na bodziec. Natomiast część peryferyjna siatkówki jest bardziej wrażliwa na ruch, dlatego by go dostrzec, zwierzę patrzy nieco z ukosa.
54
Mimika neutralna lub uspokajająca u psa o pólstojących uszach
Jaki jest kod znaczeniowy spojrzenia?
/Skoncentrowane spojrzenie na wprost może oznaczać zagrożenie w przypadku konfliktu. Na ogół jednak świadczy o skupieniu uwagi na kimś, do kogo zwierzę czuje się przywiązane.
/ Przeciągłe spojrzenie w kierunku zadu drugiego osobnika świadczy o dominacji.
/ Spojrzenie z ukosa lub odwrócenie spojrzenia (oczy półprzymknię-te) jest oznaką lęku, podporządkowania lub uspokajania.
Ruchy intencjonalne oraz rytuały
Ruchy intencjonalne ciała są „niedokończone", nie mają na celu zrealizowania intencji, którą wyrażają.
Szykując się do ugryzienia, pies wysuwa pysk do przodu, żeby złapać i ścisnąć zębami skórę przeciwnika. Ruch intencjonalny ogranicza się do wysunięcia głowy i ewentualnie kłapnięcia zębami w powietrzu. Żeby przewrócić przeciwnika, pies podnosi tułów i opiera przednie łapy na atakowanym osobniku. Ruch intencjonalny ogranicza się w takiej sytuacji do położenia jednej łapy na grzbiecie lub
55
karku przeciwnika. Jest to ruch zrytualizowany i podczas konfliktu oznacza dominację.
Rytuały to sekwencje zachowań, które utraciły swoje pierwotne znaczenie i pełnią jedynie rolę komunikatów. Są to kompletne wzorce behawioralne, specyficzne ruchy ciała, a nie tylko pozy statyczne. Sekwencje zachowań rytualnych wykonywane są z karykaturalną przesadą, po to aby lepiej wyrazić intencje.
Najbardziej ekspresyjne rytuały występują w przypadku konfliktów hierarchicznych, którym może - choć nie musi - towarzyszyć agresja konkurencyjna. Kiedy kończy się konflikt, rytuał dominacji i podporządkowania „zamyka" sekwencję zachowania agresywnego. Przyjrzymy się bliżej tym rytuałom w rozdziale poświęconym agresji konkurencyjnej.
Stany emocjonalne zwierzęcia a jego pozy
Jakie są typowe pozy odpowiadające stanom emocjonalnym, które
wymieniłem na początku tego rozdziału?
/Pewność siebie (asertywność) wyraża się w pozie wysokiej, lecz nieusztywnionej, wzrok zwierzęcia skierowany jest na zad przeciwnika, pysk gładki, ogon nieco lub całkowicie uniesiony.
/Grożenie, pewność siebie (i dominacja) widoczne są w pozie wysokiej i usztywnionej, pysk pozostaje gładki, spojrzenie skierowane na pysk przeciwnika, ogon uniesiony i wyprostowany.
/Grożenie, pewność siebie i nieuchronny atak manifestowane są w pozie wysokiej, zęby są odsłonięte, pysk lekko otwarty, spojrzenie skierowane na pysk przeciwnika, ogon uniesiony i wyprostowany.
/Niepewności, uspokajaniu odpowiada poza niska, gładki pysk, odwrócony wzrok.
/Niepewność, uspokajanie i uległość wyrażają się w pozie niskiej, pysk pozostaje gładki, wzrok odwrócony, wszystkie łapy ugięte (pies może leżeć bez ruchu na brzuchu lub na grzbiecie).
56
/
/f^&TTSW^
Mimika neutralna u psa rasy husky
/Uległości odpowiada poza, w której pies leży na grzbiecie (tylko w przypadku konfliktu), ma schowane zęby, gładki pysk, wyeksponowane delikatne części ciała (szyję i brzuch), jest nieruchomy. /Obawę (lęk) i zamiar ucieczki wyraża poza niska, gładki pysk, wzrok skierowany na przeciwnika, tułów odwrócony, pies gotowy jest do ucieczki lub zwiększenia odległości od przeciwnika. /Obawa (lęk) i znieruchomienie widoczne są w pozie niskiej, w której pies stoi lub leży, pozostaje nieruchomy i usztywniony, nie śledzi wzrokiem przeciwnika. /Obawie (lękowi) i agresji odpowiada poza niska, wzrok skierowany na przeciwnika, zęby odsłonięte, pysk otwarty, gotowy, by ugryźć.
Analiza każdej pozy wiele mówi o emocjach, które przeżywa zwierzę, jego zamiarach związanych z atakiem. Właściwe odczytanie stanu emocjonalnego psa, wyrażającego uzasadnione emocje, pozwala uniknąć ugryzienia.
Jednostka i elementy psychobiologiczne
Elementy psychobiologiczne
Każda jednostka - wraz ze swoimi zachowaniami - stanowi złożoną całość. Żeby łatwiej zrozumieć funkcjonowanie tej całości, wygodniej jest przyglądać się jej jako sumie prostych elementów zorganizowanych w pewną strukturę. Jest to model proponowany przez metodę strukturalną (Moles, 1995).
Dla uproszczenia sztucznie ograniczę jednostkę do wcześniej już wspomnianych elementów psychobiologicznych - mozaiki składników psychologicznych i biologicznych. Są to podstawowe zmienne mające wpływ na zachowania jednostki (psa lub człowieka) - „atomy" zachowania potrzebne do skonstruowania modelu. Za pomocą czynników psychobiologicznych można opisać każdego osobnika. W moim modelu uwzględniłem następujące elementy:
1. organizm wraz z jego kodem genetycznym, układem hormonalnym, układem odpornościowym, mechanizmami neurologicznymi itd.
2. usposobienie i nastrój, czyli barwa podstawowych emocji, np. nastrój drażliwy, depresyjny, lękliwy, niestabilny
3. reakcje emocjonalne w danym momencie i okolicznościach,
59
np. irytacja, gniew, obawa, strach, przywiązanie (miłość), radość, pożądanie
4. schematy poznawcze, czyli sposoby zdobywania informacji, sposoby rozumowania i rozumienia świata, myśli, interpretacje itp.
5. percepcja zmysłowa (np. wzrok, słuch, powonienie, dotyk, smak, zdolność odczuwania bólu)
6. reakcje wegetatywne, np. niekontrolowane oddawanie moczu i kału, pocenie się lub wymioty jako reakcja na określone warunki psychiczne
7. akty motoryczne tworzące cztery fazy sekwencji zachowania. Chcąc uprościć model, ograniczyłem liczbę elementów psycho-
biologicznych do siedmiu. Czytelnicy mogą dodać do nich inne.
Wszystkie powyższe elementy mają wpływ na zachowania w ogóle, w tym na zachowania agresywne oraz takie, które umożliwiają kontrolę agresji (zachowania agonistyczne). Elementy psychobio-logiczne podlegają wzajemnym wpływom, ale nie zawsze w taki sam sposób.
Hierarchia elementów psychobiologicznych
Niektóre elementy psychobiologiczne odgrywają większą rolę niż inne. W związku z tym można je uszeregować w następujący sposób:
1. organizm
2. usposobienie i nastrój
3. reakcje emocjonalne, schematy poznawcze, percepcja zmysłowa
4. akty motoryczne, reakcje wegetatywne.
Jak działa ta struktura w praktyce?
Agresja jest aktem motorycznym i, tak jak inne zachowania, znajduje się pod wpływem wszystkich pozostałych elementów psychobiologicznych, do których należą: / organizm, np. zaburzenia wydzielania wewnętrznego (dotyczące
np. hormonów płciowych, nadnerczy, tarczycy) oraz zaburzenia
60
w obrębie układu odpornościowego, infekcje, zatrucia, zwyrodnienia, nowotwory
/ usposobienie i nastrój, np. depresja, stan nadaktywności i nadre-aktywności
/ reakcje emocjonalne, np. obawa, strach, gniew, frustracja, radość, pociąg seksualny
/ schematy poznawcze, np. reprezentacja swojej sytuacji w hierarchii grupy; poczucie, że się jest atakowanym przez innych
/ percepcja zmysłowa, np. utrata wzroku (sierść zasłaniająca oczy, zaćma), ból
/ reakcje wegetatywne, np. bóle wewnętrzne - brzuszne i inne, kojarzenie bólów skurczowych w obrębie jamy brzusznej z emocjami lub ze szczególnymi okolicznościami.
Wiarygodna ocena rodzaju agresji i poziomu zagrożenia musi uwzględniać zarówno jednostkę, która ją wyraża, jak i środowisko, w którym owa agresja się manifestuje. Jest to zadanie dla eksperta, czyli lekarza weterynarii zajmującego się zaburzeniami zachowania, który najlepiej potrafi ocenić stan organizmu oraz wskazać ewentualne patologie każdego z elementów psychobiologicznych.
Może się zdarzyć, że pies zostanie uznany za okresowo niebezpiecznego, na przykład kiedy odczuwa ból, albo za stale niebezpiecznego i nieprzewidywalnego, gdy na przykład występują u niego zmiany nastroju, które trudno się leczy (konieczne jest leczenie farmakologiczne).
Neuroprzekaźnictwo
Wszystkie czynniki wpływające na zachowania, w tym także elementy psychologiczne, działają za pośrednictwem sieci neuronal-nej. Dlatego też można powiedzieć, że każde zachowanie zależy od funkcjonowania owej sieci (neuroprzekaźnictwa). Chociaż nie znamy wszystkich mechanizmów układu nerwowego, a naukowcy
61
proponują różne jego modele, to stosując leki psychotropowe, działające dzięki neuroprzekaźnictu, możemy wpływać na zachowanie. Jest to jeden z najwygodniejszych, najbardziej precyzyjnych i eleganckich sposobów redukowania zachowań agresywnych, a także doprowadzenia zwierzęcia i rodziny, w której ono żyje, do równowagi emocjonalnej.
Okoliczności towarzyszące występowaniu agresji
Aby właściwie przeanalizować zachowanie agresywne, trzeba rozłożyć je na prostsze elementy i przyjrzeć się poziomowi zagrożenia, sekwencji aktów motorycznych, pozom oraz gestom i mimice, jednostce jako całości, a także elementom psychobiologicznym. Należy również zbadać okoliczności, w jakich pojawia się agresja, a także jej konsekwencje dla psa i otoczenia. W dalszej części omówione zostaną rodzaje agresji i diagnostyka.
Czynniki wyzwalające zachowanie agresywne
Aby uniknąć nadmiernych uproszczeń, zakładam, że zachowanie agresywne jest wyzwalane przez kilka bodźców. Analizując konkretne zachowanie, należy pamiętać o tej wieloczynnikowej hipotezie. Czynniki, które się powtarzają, mogą pomóc przewidzieć sekwencję zachowania agresywnego i pomóc ją kontrolować.
Dobra analiza wymaga dbałości o szczegóły. Na przykład stwierdzenie typu: „Mój pies mnie zaatakował, kiedy jadł", dostarcza bardzo niewielu informacji. Kiedy problem sformułujemy zbyt szeroko, nie można go zrozumieć ani znaleźć rozwiązania.
Potrzebne nam są informacje na temat pozy (wysokiej, niskiej, niejednoznacznej), gestów, mimiki i dźwięków wydawanych przez psa oraz sekwencji jego zachowania. Ponadto musimy wiedzieć:
63
/gdzie agresja miała miejsce: w pomieszczeniu zamkniętym, na terenie otwartym, w kuchni, w salonie, w innym miejscu (trzeba naszkicować plan sytuacyjny)
/ kiedy nastąpił wypadek: o której godzinie, w jakiej sytuacji (zaspokajanie głodu, zabawa), jakie było natężenie światła w miejscu zdarzenia itp.
/ kto był obecny: osoba, z którą pies zwykle próbuje stworzyć koalicję, inni świadkowie wypadku
/ jaka była odległość między ofiarą a psem: gdzie znajdowała się ofiara, a gdzie pies, i gdzie były inne osoby czy zwierzęta
/ jakie wykonywano ruchy: kto się ruszył i w którą stronę; czy to człowiek poruszył się w kierunku psa, czy pies w kierunku człowieka
/ jakie były czynniki wyzwalające zachowanie agresywne: co, według ofiary i świadków, spowodowało, że pies zaczął grozić lub że zaatakował
/ jaka atmosfera panowała w grupie biorącej udział w zdarzeniu: spokojna, napięta itd.
/ jakie emocje przeżywał pies, a jakie ofiara przed aktem agresji: neutralne, pobudzenie, irytację, złość, radość itd.
/ co robił pies przed grożeniem lub atakiem: co jadł (skład posiłku), czym się bawił itd.
/jakie zdarzenia miały miejsce przed aktem agresji: spacer, posiłek, zabawa, prośba o pieszczoty itd.
Przytoczę pewien przykład zachowania agresywnego psa.
„Był wieczór, oglądaliśmy z żoną telewizję, siedząc spokojnie na kanapie. Nasz pies wstał ze swojego posłania i stanął przed nami, domagając się pieszczot. Pogłaskałem go. Położył się przy mnie na grzbiecie, a ja go głaskałem, dalej patrząc na ekran telewizora. Nagle poczułem, że pies się wyprężył, po czym ugryzł mnie w rękę".
Temu zdarzeniu odpowiada opis agresji z rozdrażnienia u psa, który uzyskał jeden z przywilejów dominacyjnych w stadzie. Zwierzę do-
64
magało się pieszczot, właściciel spełnił jego żądanie. Pies się naprężył, dając znać, że już nie chce, by go głaskano. Ugryzł, ponieważ jego „polecenie" nie zostało wykonane.
Diagnoza zachowania agresywnego
na podstawie okoliczności jego wystąpienia
Wiedząc, jakie okoliczności towarzyszyły agresywnemu zachowaniu, można wydedukowac, jakiego rodzaju to była agresja. Aby postawić ostateczną diagnozę, należy powiązać informacje dotyczące kontekstu zdarzenia z danymi na temat sekwencji zachowania oraz póz.
Poniższa tabela przedstawia okoliczności towarzyszące niektórym rodzajom agresji.
Rodzaj agresji Okoliczności
Dystansująca Agresja ostrzegawcza z wyskokiem lub krótkim, robiącym wrażenie, atakiem, który następuje w kontakcie z człowiekiem (lub drugim psem), gdy ten się zbliża do psa lub na niego patrzy. Pies przestaje zachowywać się agresywnie, kiedy osoba, której grozi, przestaje się zbliżać, oddala się lub odwraca wzrok
Gończa Pogoń za poruszającym się obiektem, na przykład jadącym na rowerze lub biegnącym człowiekiem, i próby ugryzienia go
Konkurencyjna Obrona, kwestionowanie lub próba zdobycia przywilejów związanych z wyższą pozycją w hierarchii: kontrola przestrzeni, miejsca do spania (łóżka, fotela, rogu dywanu),
wybranego pokarmu, partnera społecznego, partnera seksualnego
65
Łowcza Pogoń, schwytanie, mocne ugryzienia, uśmiercenie i czasami konsumpcja ofiary
Macierzyńska Obrona przez karmiącą sukę zagrożonego potomstwa lub - podczas laktacji w ciąży urojonej -przedmiotu zastępującego szczenię
Nietypowa i nadmierna Różnorodne
Terytorialna Panowanie nad intruzami pojawiającymi się na terytorium danego stada, rodziny lub je opuszczającymi
Ze strachu Agresja bardzo brutalna, kiedy pies znajduje się w sytuacji, którą ocenia jako niebezpieczną i z której nie może uciec (fizycznie lub psychicznie)
Z rozdrażnienia Agresja kontrolowana, wynikająca z frustracji, bólu, głodu (obrona pożywienia), stymulacji dotykowej (czesanie, głaskanie), która jest kontynuowana pomimo gróźb psa (lub żądania psa, by go zostawić w spokoju, wyrażone poprzez usztywnienie tułowia, warczenie)
Warunkowanie klasyczne
Kiedy dane zachowanie agresywne wraz ze wszystkimi innymi elementami agresji (np. emocjami lub myślami) wielokrotnie pojawia się w konkretnych okolicznościach, istnieje możliwość, że w tym kontekście będzie się ono pojawiało jako reakcja odruchowa (automatyczna). To właśnie nazywamy warunkowaniem klasycznym.
Przyjrzyjmy się następującemu przykładowi.
Pies zranił się i wymaga opieki. Osoba, która ma z nim najlepszy
66
kontakt, go opatruje. Zabiegi są dla psa bolesne. Wraz z upływem czasu pies staje się rozdrażniony, warczy i ostatecznie - gryzie. Dalej wydarzenia mogą się potoczyć w dwojaki sposób. Pies będzie przejawiał ambiwalentne uczucia względem osoby, która przeprowadziła konieczne, choć nieprzyjemne dla niego zabiegi, raz poszukując w kontakcie z nią czułości, raz zachowując się wobec niej agresywnie. Albo też, czując najmniejszy ból lub przewidując jakąkolwiek próbę opatrzenia go, będzie się uciekał do agresji (zachowanie wobec osoby, do której jest szczególnie przywiązany, lub wobec wszystkich).
Po pewnym czasie, może się wydawać, że nie ma żadnego związku pomiędzy zachowaniem agresywnym psa a sytuacją, która je wywołała. Mówimy wówczas o zautomatyzowanej reakcji agresywnej pojawiającej się w określonych okolicznościach. Ponieważ nie można się cofnąć w czasie i inaczej uwarunkować zwierzęcia, trzeba się zadowolić możliwością wypracowania strategii radzenia sobie z objawami i bodźcami wyzwalającymi taką agresję.
Na ogół warunkowanie klasyczne dotyczy reakcji mimowolnych i nieświadomych (wegetatywnych), emocji oraz schematów poznawczych (skojarzeń). Emocje i schematy poznawcze mają silny wpływ na akty motoryczne. W ten sposób łatwo można wyjaśnić warunkowanie klasyczne zachowań agresywnych.
Konsekwencje agresji
W przypadku aktów agresji można mówić o konsekwencjach krótko- i długotrwałych. Konsekwencje bezpośrednie stanowią część kompletnej sekwencji zachowania agresywnego. Pojawiające się akty agresji mogą w przyszłości spowodować zmiany elementów psycho-biologicznych.
Gra między uczestnikami interakcji
W pierwszej kolejności zajmijmy się konsekwencjami krótkotrwałymi, które określają sekwencję zachowania agresywnego, a także jej zakończenie.
Aby mogło dojść do aktu agresji, potrzebnych jest przynajmniej dwóch uczestników interakcji, a czasem więcej. Każdy z nich odgrywa swoją rolę (i na ogół robi to dobrze). Role te dopełniają się wzajemnie, są symetryczne niczym odbicie lustrzane, albo zmieniają się naprzemiennie.
Niżej przedstawiam przykładową interakcję komplementarną. Człowiek wraca do domu.
Pies leży w swoim koszyku, ale obserwuje otoczenie. Człowiek idzie w kierunku psa, żeby go pogłaskać. Pies jest w złym nastroju, przewiduje, że za chwilę nastąpi kontakt, na który nie ma ochoty. Człowiek nachyla się nad psem, żeby go pogłaskać.
69
Pies wbija wzrok w człowieka i warczy (grozi, ostrzegając, żeby człowiek trzymał się od niego z daleka). Człowiek jest zaskoczony, nieruchomieje, patrzy psu prosto w oczy, odchyla się do tyłu i żeby utrzymać równowagę, wysuwa ręce do przodu. Pies gryzie - lekko chwyta rękę zębami. Człowiek krzyczy i szybko cofa rękę.
Pies nadal trzyma rękę, którą człowiek wyrywa mu z pyska. Człowiek krzyczy, traci równowagę, przewraca się do tyłu, z ręki leci mu krew.
Pies się podnosi, pochyla łeb do przodu i głucho warczy. Człowiek, nadal kucając, oddala się. Osłania zdrową ręką ugryzione miejsce. Pies cichnie.
Człowiek, patrząc psu w oczy, krzyczy na niego. Pies warczy głucho, pysk ma gładki.
Człowiek wyciąga rękę w kierunku psa, pokazując: „Widzisz coś mi zrobił, kundlu jeden!". Pies warczy, a potem liże rękę. Człowiek idzie opatrzyć ranę.
Interakcja komplementarna to „taniec", w którym kolejne pozy się uzupełniają. Jeden z uczestników przyjmuje pozę wysoką (pies), a drugi niską (człowiek); jeden szybko wygrywa w konflikcie (pies), a drugi przegrywa (człowiek). W tym przykładzie zranienie traktujemy jak „wypadek przy pracy".
A oto interakcja symetryczna: Człowiek wraca do domu. Pies leży w swoim koszyku, ale obserwuje otoczenie. Człowiek idzie w kierunku psa, żeby go pogłaskać. Pies jest w złym nastroju, przewiduje, że będzie miał miejsce kontakt, na który nie ma ochoty.
70
Człowiek nachyla się nad psem, żeby go pogłaskać. Pies wbija wzrok w człowieka i warczy (grozi, ostrzegając, żeby człowiek trzymał się od niego z daleka). Człowiek się prostuje i patrzy psu w oczy. Pies czuje się tym spojrzeniem zagrożony, cofa wargi i pokazuje zęby.
Człowiek uważa, że pies mu się sprzeciwia, pochyla więc tułów do przodu i wymyśla psu.
Pies odpowiada, otwierając pysk i głucho warcząc, ma szeroko otwarte oczy.
Człowiek podnosi rękę, by pogrozić psu, i głośniej krzyczy. Pies ugina łapy, szykując się do skoku, i wpatruje się człowiekowi prosto w oczy, otwiera pysk, wargi są cofnięte. Człowiek próbuje złapać psa za kark. Pies gryzie zbliżającą się do niego rękę. Człowiek krzyczy, rzuca przekleństwo i uderza psa. Pies gryzie człowieka ponownie w nadgarstek i przytrzymuje ugryzienie.
W przypadku interakcji symetrycznej, agresja eskaluje aż do chwili, gdy jeden z uczestników ustąpi. Można zauważyć, że początek konfliktu wcale nie zapowiadał tak poważnego zakończenia.
Wpływ agresji na ofiarę i otoczenie
Przejdźmy teraz do długotrwałych konsekwencji aktów agresji.
Zachowanie agresywne oznacza intensywną interakcję z otoczeniem. Rozumiem przez to, że akty agresji powodują konkretną i łatwą do zidentyfikowania reakcję zaatakowanych osób i ich środowiska społecznego. Mówiąc o uczestnikach interakcji, mam na myśli: / ofiarę
/ psa, który był w interakcji z ofiarą / otoczenie ofiary / potencjalnych świadków
71
y właścicieli psa, jeśli to nie oni byli ofiarami
a także wezwanych na pomoc przedstawicieli:
/ służb medycznych
/ firm ubezpieczeniowych
/ mediów
/ świata polityki
oraz:
/ osoby interweniujące ze względów prawnych
/ społeczeństwo jako całość.
U każdej jednostki lub kategorii osób zmianie uległ przynajmniej jeden element psychobiologiczny, a najczęściej kilka z nich.
Długotrwałe konsekwencje zachowania agresywnego ponoszone przez psa
Bez względu na motywację agresywnego zachowania psa, istnieje kilka możliwych jego konsekwencji: / pies odczuje satysfakcję - wzmocnienie pozytywne / pies nie odczuje satysfakcji -wygaszanie
/ pies poniesie nieprzyjemne konsekwencje - tzw. kara pozytywna* / pies uniknie poniesienia nieprzyjemnych konsekwencji swojego
zachowania - wzmocnienie negatywne.
Wszelkie poniesione konsekwencje zmienią zachowanie psa: / wzmocnienie pozytywne i wzmocnienie negatywne zwiększą częstotliwość i natężenie danego zachowania, szczególnie w fazie działania spełniającego / wygaszanie spowoduje zanikanie danego zachowania, czyli będzie się ono pojawiało coraz rzadziej / kara pozytywna zredukuje natężenie i częstotliwość danego zachowania, o ile pies ma możliwość wyboru innego zachowania.
*Kara pozytywna (ang.positivepunishment, fr.punitionpositive) -wżargonie behawioralnym: kara polegająca na zastosowaniu bodźca awersyjnego w celu zmniejszenia prawdopodobieństwa ponownego wystąpienia danego zachowania (przyp. tum.)
72
Aby określić długotrwałe konsekwencje, wystarczy odnieść model warunkowania sprawczego (instrumentalnego)* do zachowań agresywnych. Warunkowanie sprawcze to mechanizm, który przekształca zachowanie, wzmacnia je lub osłabia pod wpływem jego konsekwencji. Przyjrzyjmy się niektórym z efektów zachowania.
Między pierwszym aktem agresji a kolejnymi wyraźnie dają się zaobserwować zmiany w sekwencji zachowania. Na przykład, gdy występuje wzmocnienie pozytywne:
/ faza początkowa (grożenie, onieśmielanie) jest zredukowana / faza działania spełniającego (atak) jest nasilona i ugryzienia przestają być kontrolowane (stają się mocniejsze) /" faza końcowa - rytuały póz komplementarnych: dominującej
i podporządkowanej, są zredukowane / faza refrakcji jest zredukowana, a agresja łatwiej i szybciej pojawi się ponownie w przyszłości.
Po pewnej liczbie powtórzeń - różnej dla każdego psa - sekwencja zachowania zmieni się tak bardzo, że będziemy mieli do czynienia z agresją nadmierną (wtórną), w której: / faza początkowa (grożenie, onieśmielanie) zanika / faza działania spełniającego (atak) jest bardzo nasilona,
a ugryzienia są bardzo mocne / faza końcowa - rytuały póz komplementarnych zanikają / faza refrakcji jest zredukowana lub zanika, a zachowanie agresywne się powtarza; pojawiają się wielokrotne ugryzienia.
Agresję nadmierną nazywa się wtórną, ponieważ jest ona wynikiem przeprogramowania zachowania na drodze warunkowania sprawczego.
*Warunkowanie sprawcze (instrumentalne) - jedna z form uczenia się, prowadząca do kojarzenia konkretnego zachowania (reakcji) z bezpośrednio po nim następującym zdarzeniem (konsekwencją). Jeżeli konsekwencja jest dla osobnika korzystna (przyjemna), to poprzedzające ją zachowanie będzie się pojawiało częściej i/lub z większą intensywnością; jeśli natomiast jest niekorzystna (nieprzyjemna) - rzadziej i/lub z mniejszą intensywnością, (przyp. tum.)
73
Długotrwałe konsekwencje agresji psa ponoszone przez ofiarę
Ofiara agresji - nie mówię wyłącznie o ofierze ugryzienia, ale także o osobie, której bezpośrednio groziło ugryzienie przez psa lub która była świadkiem tego rodzaju zdarzenia - doświadcza zmian w obszarze niektórych albo nawet wszystkich elementów psycho-biologicznych: / organizm - zranienia, wydzielanie się adrenaliny, kortyzonu i inne
objawy S usposobienie i nastrój, np. nastrój depresyjny, drażliwy, lękowy / reakcje emocjonalne, np. obawa, strach, złość, rozczarowanie / schematy poznawcze, np. sposób rozumienia sytuacji, sposób interpretacji zachowań psa, poczucie niesprawiedliwości / percepcja zmysłowa, np. nadmierna uwaga skierowana na sygnały grożenia ze strony psa / reakcje wegetatywne, np. pocenie się, zaburzenia trawienia (mdłości, wymioty, biegunka) / akty motoryczne, np. uciekanie, unikanie, agresja, nieruchomienie.
Bardzo upraszczając, do typowych wypowiedzi, które są reakcją
ofiar na zachowanie agresywne psa, należą:
/ „Nie boję się swojego psa" - agresywne zachowanie psa niczego nie zmieniło w relacji człowiek-zwierzę
/ „Boję się swojego psa" - człowiek unika psa; relacja przywiązania została zerwana
/ „Boję się o dzieci" - człowiek stara się nie dopuszczać do kontaktu psa z dziećmi
/ „Jestem przerażony" - człowiek rozstaje się z psem lub oddaje go do uśpienia
/ „Jestem wściekły" - człowiek stara się zdusić agresywne zachowania psa
/ „Jestem rozczarowany" - człowiek będzie dociekał, skąd się wzięła agresja; czuje się zawiedziony: był przekonany, że jego miłość
74
do zwierzęcia całkowicie wyeliminuje z jego zachowania agresję
/ „Myślę, że on chce mnie zdominować" - człowiek będzie się starał odzyskać dominującą pozycję w „stadzie"
/ „Nie rozumiem tego" - człowiek spróbuje zrozumieć motywy i zachowanie psa
/ „Nic mu nie zrobiłem" - człowiek jest rozżalony, bo nie znajduje swojej winy w zaistniałej sytuacji
/ „Ten pies jest nienormalny" - człowiek obwinia psa.
Podobne myśli i uczucia pojawiają się u osób z najbliższego otoczenia ofiary. Reakcje te należy uwzględnić przed rozpoczęciem jakiegokolwiek leczenia.
Konsekwencje agresji psa ponoszone
przez jego właścicieli, jeżeli nie byli oni ofiarami
Pogryzienie przez psa wpływa na emocje i myśli jego właścicieli (mogą odczuwać np. lęk, napięcie, złość, chęć zaprzeczenia), nawet wówczas, gdy to nie oni ani ich bliscy są ofiarami.
Kiedy w reakcjach właścicieli przeważa zaprzeczanie, odpowiedzialnością za agresywne zachowanie psa obciążają oni ofiarę. Uważają, że to ofiara swym zachowaniem wywołała agresję, a psa oczyszczają ze wszystkich zarzutów.
Gdy z kolei przeważa lęk albo poczucie odpowiedzialności cywilnej, zabierają psa do specjalisty lub, pod wpływem silnych emocji, poddają go eutanazji.
Reakcje środowiska społecznego
Informacje o większości aktów agresji, gróźb i łagodnych ugryzień nie docierają do szerokiego kręgu odbiorców, jednak niektóre ugryzienia pociągają za sobą reakcję łańcuchową w społeczeństwie.
W pierwszej kolejności na prośbę właścicieli psa interweniuje specjalista (treser, terapeuta, lekarz weterynarii zajmujący się zaburze-
75
niami zachowania). Nawet jeżeli jego działanie odbywa się przede wszystkim na poziomie intelektualnym, to i tak odczuwa różne emocje wobec zwierzęcia-agresora: współczucie albo antypatię, lęk albo zaprzeczenie. Uczucia mają z kolei wpływ na jego zachowanie.
Po drugie, społeczeństwo jako całość również reaguje na agresję. Służby medyczne, ubezpieczyciele, interweniujący ze względów prawnych, media, politycy i inni szukają winnego: ponieważ pies nie ma prawa głosu, więc staje się najczęściej kozłem ofiarnym.
Ograniczające interpretacje
Człowiek analizuje otaczający świat i wyciąga wnioski. Bierze w nich pod uwagę to, jak dużo czasu upłynęło między następującymi po sobie wydarzeniami. Jeżeli dwa zdarzenia mają miejsce jedno po drugim, to wydaje mu się, że pierwsze jest przyczyną drugiego. Jeśli natomiast są one oddalone w czasie, traktuje je jako niezależne. Jeżeli trzy zachowania następują po sobie, to sytuacja staje się złożona i trudno jest ją zinterpretować. Wówczas ludzki umysł stawia hipotezy, które traktuje jako uzasadnione, dopóki ich nie obali.
Mechanizm ten ma ogromne znaczenie w interpretacji aktów agresji. Kiedy trzeba pamiętać o sekwencji zachowania, pozie, gestach i mimice, okolicznościach, interakcji komplementarnej lub symetrycznej agresora i ofiary, konsekwencjach i innych, to problem staje się zbyt złożony, umysł ludzki nie jest w stanie uchwycić wszystkich zależności. Szuka wówczas interpretacji, ograniczając w ten sposób możliwość dostrzeżenia istotnych elementów.
Zilustruję tę sytuację przykładem.
Przyjmijmy, że mamy do czynienia z agresją z rozdrażnienia u psa, którego postawa waha się pomiędzy ambiwalentną a podporządkowaną. Pies obniżył grzbiet i warczy na swoją właścicielkę, lekko odsłaniając zęby. Właścicielka uważa, że pies okazuje w ten sposób swoją dominację. Dlatego próbuje go sobie podporządkować,
76
chociaż zwierzę przyjęło już pozę niską. Właścicielka stwarza w ten sposób sytuację, z której zwierzę nie może się wycofać. Psu nie pozostaje nic innego, jak ze strachu zachować się agresywnie, czyli ugryźć po to, żeby uciec. I zwierzę tak czyni.
Zmiana interpretacji zachowania agresywnego pozwoli znaleźć rozwiązanie umożliwiające opanowanie agresji. Jeżeli pies bardziej okazuje strach, niż walczy o dominację, karanie go jest nie do zaakceptowania i pogarsza jeszcze stan rzeczy. Z kolei, odwrócenie jego uwagi, zmiana panującej atmosfery (nastroju) daje szanse na pozytywne rozwiązanie problemu.
Rodzaje agresji
Klasyfikacja w etologii
Etolodzy, naukowcy zajmujący się badaniem zachowania, obserwują i klasyfikują zachowania agresywne według kilku kategorii. Ustalenie kategorii jest sprawą dość skomplikowaną, ponieważ autorzy mają pod tym względem rozbieżne opinie. Po części wynika to z trudności związanych z opisem i definicjami. Etolodzy odnoszą się do: kontekstu - rywalizacja, zachowania łowcze, obrona terytorium,
pogoń, interakcje między samcami lub samicami / emocjonalnej motywacji wewnętrznej - rozdrażnienie, strach / sensorycznej motywacji wewnętrznej - ból / poznawczej motywacji wewnętrznej - antycypacja bólu / motywacji zewnętrznej - obrona jakiegoś obiektu lub walka o niego / motywacji mieszanej (wewnętrznej i zewnętrznej) - obrona swoich młodych / konsekwencji - hierarchizacja (w wyniku rywalizacji), dystansowanie.
Łączenie ze sobą różnych „aspektów" powoduje niespójność klasyfikacji. Problem ten nie zostanie tutaj rozwiązany.
79
Najprostsza klasyfikacja agresji wygląda następująco:
/ ofensywna - pies kieruje się w stronę ofiary
/ obronna - pies reaguje na zbliżającego się osobnika, pies się broni (lub broni kogoś bliskiego) przed zbliżającym się realnym lub wyobrażonym zagrożeniem
/ nietypowa - nie można określić, czy agresja jest ofensywna, czy obronna.
Do kategorii agresji ofensywnej zalicza się:
/ agresję konkurencyjną o zasoby
/ agresję hierarchizującą (hierarchiczną) -jako odpowiedź na rywalizację lub konflikt w danej grupie społecznej
/ agresję z frustracji -w razie niepojawiania się, niedostępności lub opóźniania się pozytywnego wydarzenia, na które pies czeka
/ agresję dystansującą - kiedy w wyniku aktu agresji inni osobnicy są utrzymywani na bezpieczną odległość
/ agresję przemieszczoną - kiedy obiekt, który pies chce zaatakować, jest niedostępny, i pies odreagowuje swoje emocje na innej ofierze
y agresję łowczą (niekiedy wraz z konsumpcją ofiary) - wobec gatunku lub konkretnego osobnika, z którym pies nie był socjalizowany
/ agresję gończą - pogoń za ruchomym obiektem, z którym pies był socjalizowany
/ agresję instrumentalną (agresję nadmierną wtórną) - wynik warunkowania sprawczego.
W kategorii agresji obronnej można wyróżnić następujące jej rodzaje:
/ agresja z rozdrażnienia i bólu - kiedy zwierzę spodziewa się bólu, krępowania lub niechcianych zabiegów, podczas których zostaje naruszona jego osobista przestrzeń, lub kiedy na nie reaguje / agresja ze strachu - kiedy osobnik, którego pies postrzega jako zagrożenie (bez względu na to, czy jest ono realne czy wyobrażone, także drapieżnik) znajdzie się zbyt blisko
80
/ agresja w obronie terytorium - kiedy istnieje zagrożenie, że ktoś wkroczy na terytorium danej grupy
/ agresja w obronie swoich szczeniąt (agresja macierzyńska) - kiedy do młodych zbliża się osobnik, którego suka postrzega zagrożenie (bez wględu na to, czy jest ono realne czy wyobrażone).
Powyższa klasyfikacja jest użyteczna dla celów dydaktycznych. Nie jest ona jednak wolna od pewnych niedoskonałości. Bo jak nazwać zachowanie psa stojącego niżej w hierarchii stada, który broni swojego kawałka mięsa przed dominującym osobnikiem? Nie jest to agresja ofensywna, ale jest konkurencyjna. Pies o niższym statusie społecznym nie proponuje rywalizacji, lecz broni swojego pożywienia. To zwierzę zajmujące wyższą pozycję chce rywalizować i atakuje, a osobnik stojący niżej w hierarchii grupy się broni. Jeśli nie jadł od kilku dni, to walczy o swoje życie. W takim przypadku jego zachowanie można zaklasyfikować nawet jako agresję ze strachu.
Ponadto wiele form zachowań agresywnych stanowi połączenie elementów ofensywnych i obronnych.
Klasyfikacja agresji w zależności od zaatakowanego osobnika
Zachowania agresywne można także podzielić w zależności od rodzaju ofiary. Wyróżnimy akty agresji wobec: / ludzi / psów
/ innych zwierząt / poruszających się obiektów, np. biegnącego człowieka, jadącego
roweru, motoru, samochodu.
Zakłada się, że zachowania agresywne psów wobec ludzi są podobne do aktów agresji wśród samych psów, jednak nie zawsze tak jest. Psy, które się nie znają, spotykając się na neutralnym gruncie (np. w parku lub w lesie) i prezentując wobec siebie zachowania agresywne, przyjmują pozy wysokie i niskie, jak gdyby konkurowały
81
o miejsce w hierarchii grupy. Stosują taką komunikację, pomimo że nie żyją w jednym stadzie i nie rywalizują o zasoby (takie jak jedzenie czy partner seksualny), co najwyżej o miejsce do spacerów i zabaw. Te same psy nie zachowują się w ten sposób wobec właścicieli psów, z którymi weszły w konflikt, doskonale rozróżniając ludzi od zwierząt.
Jak zaklasyfikować ten rodzaj agresji stosowanej wyłącznie wobec psów spotykanych podczas spacerów? Przeczy ona przyjętej hipotezie, zgodnie z którą agresywne reakcje psów wobec siebie i wobec ludzi są podobne.
Jest to jedno z pytań, na które nie potrafię odpowiedzieć.
Akty agresji wśród psów różnią się w zależności od tego, czy pojawiają się wewnątrz grupy społecznej, czy poza grupą.
Poszczególne rodzaje agresji można określić, analizując sekwencję zachowań, okoliczności, w jakich się one pojawiają, oraz stan psychiczny - w tym emocjonalny - psa.
Agresja obronna
Aby obronić siebie, swoje terytorium, swoje młode, pies ucieka się do pewnych form agresji. Pojawiają się one jako wyraz pewnych emocji, na przykład obawy lub strachu, a także w szczególnych sytuacjach, na przykład gdy zbliża się osobnik postrzegany jako niebezpieczny.
Obawa, strach, dystans bezpieczeństwa oraz dystans osobniczy i krytyczny
Zanim przejdziemy do opisu agresji obronnej, zdefiniujmy kilka ważnych terminów.
/ Obawa jest umiarkowaną reakcją emocjonalną jednostki na znany lub nieznany bodziec, który jest oceniany jako średnio zagrażający i który pojawił się w otoczeniu, gdzie możliwa jest ucieczka lub eksploracja. / Strach jest silną reakcją emocjonalną jednostki na znany lub nieznany bodziec, który jest oceniany jako wysoce zagrażający w otoczeniu, gdzie nie ma możliwości ucieczki ani eksploracji. Strachowi towarzyszą reakcje autonomicznego układu nerwowego, takie jak pocenie się, ślinienie, dyszenie, niekontrolowane oddawanie moczu lub kału, a nawet opróżnianie zatok przyodbytowych. Obie emocje wiążą się z dystansem bezpieczeństwa oraz dystansem osobniczym i krytycznym.
83
/ Dystans bezpieczeństwa wyznacza granica, od której pies zaczyna odczuwać obawę, dyskomfort, zagrożenie i stara się trzymać intruza poza nią, na przykład stosując strategię unikania, ucieczki, agresję dystansującą, bezruch albo -jeżeli jest to inny pies lub osobnik należący do gatunku zaprzyjaźnionego - przyjmując pozy uspokajające. (Dla łatwiejszego zapamiętania: ang. 4F czyli freeze -zastygnięcie w bezruchu, flight - ucieczka, fight - walka i flirt - flirt.)
/ Dystans osobniczy (dystans krytyczny*) wyznacza granica, od której pies zaczyna odczuwać strach oraz zaczyna stosować strategie obronne i inne mające na celu przetrwanie. Gdy dystans osobniczy (krytyczny) zostanie przekroczony przez intruza, pies ucieknie się do wybuchów gwałtownej agresji albo będzie udawać martwego. Jeżeli intruzem jest drugi pies, to osobnik atakowany może przyjąć pozę uległą.
DB - dystans bezpieczeństwa DO - dystans osobniczy (dystans krytyczny)
*W etologii „dystans krytyczny" przyjęło się rozumieć jako dystans międzygatunkowy, to znaczy stosowany w przypadku zbliżania się do zwierzęcia osobnika innego gatunku. Przekroczenie tego dystansu w sytuacji, gdy ucieczka jest niemożliwa, wywołuje najczęściej desperacki atak mający na celu uratowanie życia. W relacjach z osobnikami tego samego gatunku, a także z przedstawicielami innych gatunków, jeżeli dany osobnik został z nimi zsocjalizowany, zastosowanie znajduje określenie „dystans osobniczy", (przyp. tum.)
84
Pomiędzy dystansem osobniczym (krytycznym) a dystansem bezpieczeństwa pies może wybrać wiele różnych strategii zachowania.
Różne rodzaje agresji obronnej
Powodem wystąpienia agresji obronnej może być każda z następujących sytuacji:
/ przekroczenie dystansu bezpieczeństwa przemieszczającego się psa - agresja dystansująca
/ przekroczenie dystansu bezpieczeństwa psa (lub grupy ekskluzywnej) i/lub granic miejsca odpoczynku - agresja terytorialna
/ przekroczenie dystansu bezpieczeństwa suki chroniącej swoje młode - agresja macierzyńska
/ ingerencja jednostki, z którą pies był prawidłowo socjalizowany, psa lub człowieka - agresja z rozdrażnienia
/ przekroczenie dystansu osobniczego przez jednostkę, która nie jest oceniana jako niebezpieczna, z oznakami obawy (ale nie strachu) - agresja z rozdrażnienia
/ bolesne zabiegi (lub ich przewidywanie) oraz zbliżanie się osoby lub zwierzęcia kojarzonych z bólem (czyli jednostek, które go powodują lub są obecne, kiedy pies doświadcza bólu) - agresja z rozdrażnienia
/ przekroczenie dystansu krytycznego przez jednostkę ocenianą jako niebezpieczna, w sytuacji bez wyjścia, z oznakami strachu - agresja ze strachu
/ obecność drapieżnika lub osobnika, z którym pies nie był prawidłowo socjalizowany i który w jego oczach może stanowić śmiertelne niebezpieczeństwo. Wymienione powyżej rodzaje agresji są uporządkowane rosnąco
pod względem nasilenia.
Kontinuum agresji obronnej
Oddzielenie agresji z bólu od agresji terytorialnej i agresji ze strachu ma sens ze względów dydaktycznych. W rzeczywistości wszyst-
85
kie rodzaje agresji obronnej razem tworzą pewne kontinuum.
Im bliżej strefy osobniczej (krytycznej) i im bardziej, w ocenie psa,
intruz (potencjalny agresor) jest niebezpieczny, tym większą rolę
odgrywa strach i tym brutalniej zwierzę reaguje. Jest to powodem
zmiany sekwencji zachowania:
/ faza grożenia jest coraz mniej ustrukturalizowana i zawiera więcej oznak strachu
/ faza ataku jest coraz mniej kontrolowana i staje się coraz brutal-niejsza, bo pies broni swojego życia
/ faza końcowa, która ma miejsce, jeżeli osobnik znajdzie się w bezpiecznej odległości, zostaje zastąpiona - o ile to możliwe -ucieczką (wyjście awaryjne)
/ faza refrakcji zanika, kiedy zwierzę walczy o przetrwanie; w takiej sytuacji mogą wystąpić wielokrotne akty agresji.
Agresja dystansująca
Na wstępie rozważań przyjrzyjmy się przykładowi.
Oskar jest owczarkiem niemieckim. Od początku był bardzo dobrze socjalizowany. Uczęszczał do „przedszkola dla szczeniąt" oraz na kurs posłuszeństwa. Jego zachowanie wyraźnie się zmieniło, gdy skończył 9 miesięcy. Zaczął szczekać na przypadkowych ludzi na ulicy, ale nie na każdego. Początkowo ujadał na osoby niosące siatki z zakupami, ubrane w kaptur albo idące pod parasolem. Szczekał, przyjmował pozę wysoką, prężył grzbiet i wpatrywał się w przechodniów. Pewnego dnia ruszył do przodu tak mocno, że właścicielowi trudno było utrzymać go na smyczy. W następnej kolejności Oskar zaczął grozić już wszystkim. W końcu pies zerwał się ze smyczy, rzucił na człowieka i ugryzł go w rękę.
Analiza zachowania Oskara
Aby zidentyfikować agresję dystansującą, przyjrzyjmy się poszczególnym jej elementom.
Okoliczności
Pies zachowuje się agresywnie wobec ludzi i psów nienależących do rodziny (lub z którymi nie kontaktował się regularnie od dzieciństwa). Czasami agresja skierowana jest wobec tych, którzy mają jakieś nietypowe cechy, ale rzadko obserwatorowi udaje się przewidzieć, które osoby zostaną zaatakowane. Agresja szybko się uogólnia.
87
W ciągu kilku następnych miesięcy w wyniku powyższych konsekwencji agresja dystansująca przerodzi się w agresję nadmierną wtórną.
Postępowanie w przypadku agresji dystansującej
Agresja dystansująca jest objawem fobii społecznej. Pies manifestuje patologiczną obawę lub patologiczny lęk (fobię) w kontakcie z pewnymi osobami lub psami.
Korygowanie zachowania zwierzęcia za pomocą karania, wymuszania pozy podporządkowania, nie przyniesie spodziewanych rezultatów w przyszłości . Pies zaczyna się bać swojego pana i nie przejawia niepożądanych zachowań w jego obecności, ale wcale nie staje się bardziej ufny, a jego sposób postrzegania świata nie ulega zmianie. Takie zwierzę należy poddać procesowi resocjalizacji i trzeba je nauczyć nowych zachowań, które będą konkurowały z atakowaniem, czyli jedynym znanym mu dotychczas sposobem zachowania.
Cóż więc mógłbym doradzić właścicielom Oskara? Zaproponowałbym im przeciw warunkowanie (patrz rozdział pt. „Leczenie agresji: terapia behawioralna"). W pierwszej kolejności należy jak najszybciej zatrzymać agresję, odwracając uwagę psa lub go karząc. Następnie trzeba skłonić zwierzę, aby skoncentrowało się na swoim właścicielu, aby na niego spojrzało. Gdy tylko uda się nawiązać kontakt wzrokowy, trzeba nagrodzić psa, na przykład dźwiękiem klikera (który został wcześniej skojarzony ze specjalną nagrodą, zwykle jakimś smakołykiem). Po czym od razu należy przejść do polecenia „Siad!" i natychmiast nagrodzić psa (wzmocnienie pozytywne z nagrodą, której siła motywująca jest większa niż siła motywująca bodźca, na który pies chce zareagować atakiem).
Procedurę tę trzeba powtórzyć wiele razy (od 500 do 1000) po to, by wytworzyć nowe skojarzenie, uwarunkować nowy odruch, który będzie konkurował z agresją dystansującą. Wtedy pies będzie miał wybór między dwoma rodzajami zachowania. Dokonanie wyboru
90
między jednym a drugim zachowaniem wymaga czasu. Czas ten właściciel może wykorzystać na próby nakłonienia psa do wybrania opcji korzystniejszej dla społeczeństwa i dla samego zwierzęcia oraz nauczenia go bardziej kontrolowanego i społecznie pożądanego zachowania.
Stosowanie leków o działaniu regulującym wspomaga proces uczenia się i skraca okres leczenia.
Agresja terytorialna
Poniżej przytaczam dwa przykłady agresji terytorialnej.
Jack jest trzyletnim samcem rasy jack russel terier. Gdy tylko człowiek lub pies zbliża się do ogrodzenia, Jack szczeka i atakuje. Ponieważ nie może dosięgnąć intruza, gryzie siatkę otaczającą ogród lub drapie szybę, przez którą widzi przechodniów, kiedy jest w domu. Jednak gdy tylko wchodzący znajdą się w środku, Jack pierwszy biegnie, by ich przywitać. Za to kiedy wychodzą, bez wahania łapie zębami za nogawki spodni albo nawet za łydki.
Jo to trzyletni cocker spaniel. Kiedy słyszy dzwonek do drzwi, staje się bardzo pobudzony, rzuca się do wejścia, a potem skacze na swoją właścicielkę, żebyją ugryźć. Opiekunce z wielkim trudem udaje się go odepchnąć. Trzeba dodać, że porusza się ona na wózku inwalidzkim i niedosłyszy. Potrzebuje Jo, żebyją informował, gdy ktoś dzwoni do drzwi.
Analiza zachowań Jacka i Jo
W jednym i drugim przypadku pies nie ma swojego indywidualnego terytorium. Niemniej jednak może bronić swojego legowiska oraz schronienia. Stado posiada terytorium, którego obszar można określić dzięki pojawiającym się aktom agresji i wyciu (u wilków i niektórych ras psów, między innymi psów polarnych).
93
Okoliczności
Agresję powoduje pojawienie się intruza - psa lub człowieka - na terytorium lub blisko miejsca, gdzie żyje pies. Zwierzę potrafi w krótkim czasie skojarzyć granice posiadłości właściciela ze swoim dystansem bezpieczeństwa. To tak, jakby żywopłot, drzwi i okna stanowiły granice, w których pies czuje się bezpiecznie i może pokazywać potencjalnym intruzom, jak bardzo jest odważny. Kiedy tylko w ogrodzeniu zrobi się dziura, brama lub drzwi się otworzą, wydaje się, że strefa bezpieczeństwa psa znika, a wraz z nią jego arogancja. U psa widać wówczas odwagę, hardość albo lęk przed intruzem czy nieznajomym.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Kto w stadzie broni terytorium? U psów dziko żyjących rola ta przypada osobnikom, które znajdują się na obrzeżach grupy, czyli dorastającym i marginalizowanym młodym dorosłym osobnikom. To one ostrzegają stado. W razie, gdy jest to konieczne, grupa organizuje szyki i interweniują jej dominujący członkowie. Każdy pies żyjący z rodziną ludzką może bronić terytorium: / dominujący, pewny siebie pies kontroluje, kto się pojawia na terytorium i kto je opuszcza; agresja terytorialna, którą przejawia, jest w wysokim stopniu kontrolowana i mało ekspansywna / lubiący się bawić, nieco nadpobudliwy pies wykazuje naprzemiennie dwojakie zachowania - broni terytorium i próbuje podjąć zabawę z tymi nieznajomymi, których akceptuje na swoim terenie / pies o niskim statusie w „stadzie" również może bronić swojego terytorium, ale ucichnie nawet na spokojne polecenie swoich opiekunów / lękliwy, impulsywny, nieufny wobec nieznajomych pies zdecydowanie demonstruje agresję terytorialną; często taki pies przejawia także agresję dystansującą, agresję z rozdrażnienia i ze strachu / lękliwy, ale mało impulsywny pies również broni swojego terytorium, ale stara się unikać kontaktu z intruzami, którzy przekroczyli granice wyznaczające „bezpieczny" teren.
94
Agresja terytorialna pojawia się zwykle w zachowaniach zwierzęcia, kiedy przechodzi ono z okresu dojrzewania w dorosłość. Może także manifestować się wcześniej na skutek lęku lub kiedy pies naśladuje innego psa.
Każdy pies może bronić terytorium swojej grupy. Dopiero analiza całej sekwencji zachowania, łącznie z postępowaniem psa wobec intruza, gdy ten znajdzie się już w granicach terytorium, umożliwi ostateczne zdiagnozowanie stanów emocjonalnych zwierzęcia oraz jego pozycji w hierarchii.
Pozy oraz gesty i mimika
Poza psa zależy od jego pewności siebie. Na ogół, jak długo intruz znajduje się poza strefą bezpieczeństwa (poza granicami posesji), tak długo pies prezentuje pozę wysoką.
Dopiero gdy niechciany gość wejdzie na terytorium psa, możemy poznać jego prawdziwe możliwości poradzenia sobie z intruzem. Pies wybierze atak, ucieczkę, pozy uspokajające, bezruch lub jeszcze inne zachowanie.
Sekwencja zachowania
W fazie grożenia (onieśmielania) pies zbliża się do osobnika, który przekroczył granicę jego terytorium: szczeka, ma zjeżoną sierść, podniesione uszy i ogon, prezentuje pozę wysoką. Zatrzymuje się w odległości kilku metrów, wbija w intruza wzrok i warczy.
Jeżeli intruz na niego patrzy, pies - zgodnie z opisem Patricka Pageata - drapie ziemię tylnymi, a czasami wszystkimi czterema łapami i zaznacza to miejsce moczem. Dalej patrzy na nieproszonego gościa i warczy. Jeśli intruz się nie oddala, pies kilka razy powtarza powyższe czynności.
Gdy niechciany gość wciąż pozostaje na miejscu albo przekracza granice terytorium, pies przechodzi do ataku.
W fazie ataku zwierzę naciera na niepożądanego osobnika, który na ogół cofa się o kilka metrów.
95
W fazie końcowej, pies po odniesieniu zwycięstwa szczeka, ma podniesioną głowę, wyciągniętą szyję i wyprężony ogon.
Kiedy ten ceremoniał dobiegnie końca, oba osobniki mogą podjąć kontakt pod warunkiem, że intruz - pies lub człowiek - zbliży się w pozie niskiej, idąc zakosami, prezentując postawę uspokajania i uległości.
Ta złożona sekwencja zachowania może się ograniczyć do onieśmielających szczęknięć, natarcia na intruza - niekiedy z ugryzieniem - oraz fazy końcowej, która do złudzenia przypomina fazę grożenia. Pies, który żyje w mieszkaniu, rzadko w takich okolicznościach drapie i zaznacza teren moczem. Jakie zachowania możemy u niego zaobserwować? Gdy gość właściciela (intruz) wchodzi do domu, zwierzę grozi, przyjmując pozę wysoką, z podniesionym, powoli poruszanym na boki ogonem i wzrokiem wbitym w intruza. Natychmiast po jego wejściu pies atakuje go, gryząc w sposób kontrolowany. Człowiek krzyczy, wycofuje się i kuli, a właściciel interweniuje, odciągając psa.
Faza refrakcji występuje jedynie wówczas, gdy intruz jest nieobecny lub kiedy wycofa się poza dystans bezpieczeństwa psa, poza jego terytorium.
Konsekwencje
Wydaje się, że celem agresji terytorialnej jest utrzymanie intruza w bezpiecznej odległości. Nagrodą dla psa jest samo osiągnięcie celu. Dlatego - zgodnie z zasadami działania warunkowania sprawczego - pies atakuje szybciej, skracając fazę grożenia lub łącząc dwie fazy: bezgłośnego onieśmielania i ataku. Oznacza to, że pies od razu przechodzi do działania, czyli gryzie.
Postępowanie w przypadku agresji terytorialnej
Obrona terytorium jest naturalnym zachowaniem psa, często pochwalanym przez właścicieli, których pies ostrzega przed niepożądanymi gośćmi na terenie ich posesji. Jak można zauważyć, nie wy-
96
starczy, że pies podnosi alarm, aby był dobrym strażnikiem. Są psy, które bardzo dużo ujadają w ciągu dnia, a nocami wcale nie szczekają, i - kryjąc się pod łóżkiem - wpuszczą złodzieja do domu.
Korygowanie zachowania psa za pomocą kar i poprzez zmuszanie go do przyjęcia pozy uległej (pies leży na grzbiecie przytrzymywany w okolicach szyi) w przyszłości nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Pies zaczyna się bać swojego pana i chociaż nie przejawia zachowań agresywnych w jego obecności, to wcale nie jest bardziej ufny wobec innych, a jego sposób postrzegania świata nie ulega zmianie. Jeżeli chcemy zmienić zachowanie psa, należy poddać zwierzę procesowi resocjalizacji i trzeba je nauczyć nowych zachowań, które będą konkurowały z jego tendencją do atakowania „obcych".
Agresja wobec listonoszy
Listonosz zbliża się do domu, pies szczeka.
Listonosz wrzuca do skrzynki korespondencję, pies ujada jeszcze głośniej.
Listonosz odchodzi, pies się uspokaja.
Agresja psa została nagrodzona: jego groźby i ataki miały na celu wypędzenie listonosza z chronionego terytorium. Dlatego w takich sytuacjach agresja narasta zarówno pod względem nasilenia, jak i częstotliwości występowania.
Jeżeli listonosz znajdzie się naprzeciwko psa i przekroczy strzeżoną granicę, pies go ugryzie. Działanie to z pewnością okaże się skuteczne (czyli zostanie nagrodzone) i w związku z tym w przyszłości będzie mocniejsze i częściej stosowane przez psa. Niestety, taki rozwój sytuacji zdarza się w życiu dosyć często.
Co zrobić, żeby zmniejszyć agresję psa wobec listonosza? Najlepiej, gdyby listonosz systematycznie dawał atakującemu psu jakiś smakołyk, żeby go obłaskawić. To jednak nie wystarczy. Potrzebna jest ingerencja właściciela, który powinien się zająć przeciwwarun-kowaniem zwierzęcia. Właściciel może przerwać atak, wydając
97
komendę (jeśli pies jest posłuszny) lub stosując bodziec zakłócający (np. obrożę szkoleniową ze sprężonym powietrzem). Kolejny krok to przywołanie psa i wydanie komendy „Siad", po wykonaniu której psa należy sowicie nagrodzić. Kilkadziesiąt (lub kilkaset) powtórzeń tej procedury spowoduje, że zwierzę zacznie się wahać, czy wybrać atak na listonosza, czy nagrodę z rąk właściciela. A to daje szansę, że zacznie się zachowywać bezpiecznie zarówno dla siebie, jak i dla otoczenia.
Agresja macierzyńska
Oueen jest sześcioletnią suczką rasy west highland white terier. W swoim kolejnym miocie urodziła właśnie cztery wspaniałe szcze-niaczki. Mają teraz sześć dni. Queen przebywa ze swoimi maluchami w rogu salonu, który został specjalnie dla nich zagospodarowany. Kiedy podchodzę z kamerą, Queen wbija we mnie wzrok, po czym wyskakuje z legowiska, biegnie prosto na mnie, a potem łapie zębami za nogawkę moich spodni i wraca do szczeniaków, dalej się we mnie wpatrując i głucho warcząc.
Analiza zachowania Queen
Agresja macierzyńska jest rodzajem agresji obronnej i może się wahać od umiarkowanej do silnej. Jej celem jest odpędzenie każdego, kto mógłby zrobić krzywdę szczeniętom bez narażania matki na ewentualne rany, co miałoby negatywny wpływ na dalszą laktację. Wobec znajomego psa lub człowieka atak jest raczej umiarkowany. W kontakcie z drapieżcą jest on bezpośredni i brutalny.
Okoliczności
Karmiąca suka chroni swoje młode przed intruzami.
Ten rodzaj agresji ma pewne cechy wspólne z agresją terytorialną i agresją dystansującą. Suka broni miejsca, w którym się schroniła ze szczeniętami. Ponieważ jest to na ogół zaciszny kąt, z którego nie
99
daje się łatwo uciec, agresja manifestowana przez sukę może być brutalna i zawierać elementy strachu.
Agresja macierzyńska częściej się pojawia w obecności szczeniąt, w miejscu porodu lub tam, gdzie młode odpoczywają. Jest jednak równie prawdopodobna podczas ciąży urojonej, jeżeli intruz zbliży się do przedmiotów (np. zabawek) zastępujących szczenięta.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Zmiany hormonalne związane z laktacją oraz obecność szczeniąt (lub zastępujących je przedmiotów) sprzyjają wystąpieniu agresji. Ogół zmian zachodzących w organizmie w okresie karmienia młodych wpływa na łańcuch elementów psychobiologicznych i znajduje odzwierciedlenie w zachowaniu suki.
Agresja macierzyńska - której celem jest chronienie młodych - to zachowanie altruistyczne. Mając na uwadze darwinowską koncepcję doboru naturalnego, naukowcy zastanawiają się nad tym zjawiskiem. Trzeba sięgnąć do socjobiologii, by wykazać, że matka broniąca młodych przed drapieżnikiem - w wieku, w którym są już w stanie przeżyć same lub w grupie - umożliwia przetrwanie większej liczby swoich genów. Nawet jeżeli matka zginie w walce, to najprawdopodobniej niektóre z jej szczeniąt przeżyją i w ten sposób przetrwają jej geny. Takie przewidywania zysków i strat związanych z danym zachowaniem są całkowicie sztuczne. Natura się nimi nie kieruje; wybiera najlepiej przystosowane jednostki, i wygląda na to, że wybrała też gatunki wykazujące zachowania altruistyczne. Nie znamy jeszcze odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje.
Pozy oraz gesty i mimika
Dopóki intruz znajduje się w bezpiecznej odległości od szczeniąt, suka pozostaje w pozie niskiej i nie wydaje żadnych dźwięków. Kiedy „obcy" zbliży się do granicy dystansu osobniczego - przy czym zarówno dystans osobniczy, jak i krytyczny, zwiększają się w wyniku laktacji
100
- suka atakuje, przybierając najbardziej skuteczną pozę, czyli ani się nie wypręża, ani nie zniża. Jeżeli intruz pozostaje w oddaleniu, suka stara się robić wrażenie większej, wbija w niego wzrok i warczy.
Sekwencja zachowania
W czasie fazy onieśmielania suka leży z młodymi i warczy, patrząc przeciągle na intruza.
Po tej krótkiej groźbie, suka przechodzi do ataku, gryząc kilkakrotnie, czasami mocno. Zaprzestaje ataku, kiedy intruz się oddali.
Wówczas wraca do legowiska, macha ogonem, patrząc na szczenięta, i zaczyna je lizać (faza końcowa), co uspokaja i ją, i młode. Rytuał uspokajania wobec intruza nie występuje.
Konsekwencje
W naszych domach nie ma drapieżników stanowiących zagrożenie dla psów. Dlatego macierzyńskie zachowania agresywne są zawsze skuteczne. Ponieważ w tym przypadku hormony i obecność szczeniąt mają duży wpływ na agresję, słabnie ona wraz z ich zniknięciem. Od pokoleń na suki hodowlane wybiera się te, które mają niski poziom agresji macierzyńskiej, i u których agresja ta jest przejściowa.
Postępowanie w przypadku agresji macierzyńskiej
Agresja macierzyńska jest zachowaniem naturalnym.
Łatwiej pojawia się u suk, których pozycja w hierarchii grupy nie jest dobrze określona, które są raczej dominujące i skłonne porwać szczenię innej suki albo niemowlę swoich właścicieli, by bronić do niego dostępu. W takiej sytuacji, należy przyjrzeć się hierarchii całej grupy i ją skorygować. Więcej informacji na ten temat zainteresowani Czytelnicy znajdą w mojej książce pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?).
Zawsze należy respektować potrzeby suki i jej młodych. Jeżeli agresja suki-matki przeszkadza w procesie pierwotnej socjalizacji
101
szczeniąt (w wieku od 3 do 14 tygodni), należy ją oddzielać na jakiś czas od młodych, by te mogły mieć kontakt z ludźmi dorosłymi i dziećmi. Należy również odizolować matkę od szczeniąt w trakcie wizyt gości, aby młode nie uczyły się przez naśladowanie jej zachowań.
Podczas laktacji unikamy stosowania wszelkich tradycyjnych leków. Substancje chemiczne mogłyby przedostać się wraz z mlekiem do organizmów szczeniąt i wpłynąć na ich rozwój. Jeżeli jest to konieczne, należy skorzystać z metod alternatywnych, np. homeopatii. Można także zastosować habituację* i odwrażliwianie (desensy-tyzację). W ostateczności można wykorzystać kontrolę mechaniczną: uwiązanie, kaganiec.
Co zrobić w przypadku poważnej patologii, wymagającej leczenia środkami alopatycznymi? Jeżeli niezbędne jest podanie leku psychotropowego, który przenika do mleka matki, należy jak najszybciej odsądzić szczenięta, podać im preparat mlekozastępczy, ostatecznie powierzyć je innej suce, która je wykarmi, lub psu-sam-cowi, który będzie potrafił je „wychować".
Agresja macierzyńska pojawia się również w czasie ciąży urojonej, w obecności zabawek zastępujących młode. W wyjątkowych sytuacjach ten rodzaj agresji występuje także wtedy, gdy obserwator nie potrafi stwierdzić, gdzie jest przedmiot zastępujący szczenię. Takiemu zachowaniu agresywnemu mogą towarzyszyć zmiany nastroju u suki ze stanami pobudzenia, nadmiernej czujności, nadpobudliwości ruchowej i bezsenności albo stanami depresyjnymi.
Ciążę urojoną, agresję i zmiany nastroju można leczyć farmakologicznie.
*Habituacja - jedna z podstawowych form uczenia się. Reakcja zwierzęcia na dany bodziec słabnie lub zupełnie zanika na skutek długotrwałego lub powtarzającego się z nim kontaktu. Bodziec ten może mieć charakter pozytywny, neutralny lub negatywny, (przyp. tum.)
Agresja z rozdrażnienia
Max to czteroletni owczarek francuski. Zwykle jest spokojny i towarzyski. Pewnego dnia zranił się w udo. „Gdy tylko dotknąłem jego grzbietu, Max odwrócił się i złapał mnie zębami za rękę. Właściwie to bardziej mnie uszczypnął, niż ugryzł. Potem warczał za każdym razem, kiedy patrzyłem w stronę zranionego miejsca. Kilka tygodni później nadal nie można było się zbliżyć do niego od tyłu".
Analiza zachowania Maxa
Agresja z rozdrażnienia to rodzaj umiarkowanej agresji obronnej. Dzięki niej pies jasno i bez nadmiernej impulsywnosci wyraża swoje emocje i intencje, a sekwencja jego zachowań jest czytelna dla otoczenia.
Okoliczności
Agresja z rozdrażnienia jest zjawiskiem dość złożonym, prawdopodobnie dlatego, że pojawia się w różnych sytuacjach obrony. Termin zaproponował Moyer (1968), a następnie używał go także Hey-mer (1977). Jednak większość współczesnych etologówgo nie uznaje, podobnie jak i socjobiologowie, którzy wolą stosować rozróżnienie między agresją wywołaną awersją a agresją wynikającą z frustracji (Barrows, 2001). Niechęć do stosowania nazwy „agresja z rozdrażnienia" wynika, być może, stąd, że odnosi się ona do motywacji
103
wewnętrznej, a konkretnie rozdrażnienia, którego nigdzie nie zdefiniowano. Opis tego rodzaju agresji (znajdujący się poniżej) dotyczy zarówno okoliczności, jak i motywacji związanej z pobudzeniem zmysłów, co dodatkowo potęguje niejasność tego terminu.
Według klasyfikacji Moyera (1968), o której pisze także Pageat (1995), agresję z rozdrażnienia powoduje:
/ atak osobnika (psa lub człowieka), z którym dany pies był prawidłowo socjalizowany / przekroczenie dystansu osobniczego przez osobnika postrzeganego przez psa jako niezagrażającego; widoczne są oznaki rozdrażnienia lub obawy, ale nie strachu; przykładem może być głaskanie lub drapanie psa w sytuacji, kiedy ten, usztywniając ciało, daje do zrozumienia, że nie chce żadnego kontaktu / ból (lub antycypacja bólu) lub zbliżanie się osobnika, który kojarzy się z zadawaniem bólu (w związku z wymierzaną karą cielesną lub wykonywaniem zabiegów związanych z takimi stanami chorobowymi, jak ropień okołozębowy, zapalenie ucha, zapalenie skóry, choroba zwyrodnieniowa stawów); z tego powodu starsze zwierzęta mogą częściej manifestować agresję z rozdrażnienia / deprywacja*, kiedy drażliwy pies jest pozbawiony możliwości zaspokojenia głodu i/lub pragnienia / frustracja, którą powoduje widok obiektu, np. zabawki lub pokarmu, do którego pies nie ma dostępu /pogorszenie funkcjonowania jednego ze zmysłów, np. słabnący wzrok w wyniku postępującego zaniku siatkówki lub głuchota. Ograniczenie widzenia z powodu długiej sierści zasłaniającej oczy jest częstą przyczyną agresji z rozdrażnienia, okazywanej przez psa szczególnie wobec dzieci, które przyciąga widok zwierzaka przypominającego maskotkę. Z tym rodzajem agresji może się zetknąć każdy z nas.
I *Deprywacja - stan braku zaspokojenia silnej potrzeby, np. biologicznej, emocjonalnej I (przyp. tłum.)
104
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Agresja z rozdrażnienia jest charakterystyczna dla psa drażliwego, zdenerwowanego, zaniepokojonego, niezadowolonego, pobudzonego, zirytowanego, krzywdzonego, zmuszanego do czegoś itp. Drażliwe usposobienie lub uczucie rozdrażnienia i złości stanowią odpowiedź na liczne czynniki zewnętrzne, na przykład zabiegi medyczne, ale także czynniki wewnętrzne, jak złe samopoczucie spowodowane głodem, pragnieniem, niezaspokojoną potrzebą zabawy czy niezaspokojonym popędem seksualnym. Przyczyną drażli-wości mogą być stany depresyjne lub lękowe.
Hormony płciowe również sprzyjają pojawieniu się agresji z rozdrażnienia. Oznacza to, że ryzyko wystąpienia agresji rośnie w okresie dojrzewania, u samic w czasie rui, a u samców, gdy wyczuwają wydzielane przez suki feromony.
Pozy oraz mimika i gesty
Poza psa zależy od jego pozycji w hierarchii społecznej w stosunku do ofiary. Jeżeli status psa jest wyższy, przyjmie wtedy pozę wysoką, jeżeli niższy - niską. Prezentowana poza jest mieszaniną pewności siebie (poczucia bezpieczeństwa) i obawy przed kontaktem. Dlatego nawet pies stojący wysoko w hierarchii grupy może, przyjmując pozę wysoką, okazywać pewne cechy uległości (położone uszy, opuszczony ogon, obniżony zad i jednocześnie wyprężony przód tułowia).
Pies o niskim statusie społecznym, przejawiając agresję z rozdrażnienia, leży ze zgiętymi łapami na boku; wydaje ciche, głuche pomruki; ma położone uszy, „czerwone" oczy*, uciekający wzrok.
Sekwencja zachowania
Sekwencja zachowania zależy od dwóch czynników. Są to: / przewidywany kontakt / pozycja psa w hierarchii społecznej.
*Efekt „czerwonych" oczu wiąże się z czerwonym odbłyskiem makaty odblaskowej, widocznym w wyniku rozszerzenia źrenic. Makata odblaskowa jest to warstwa błony naczyniowej leżąca bezpośrednio pod siatkówką, (przyp. tłum.)
105
Jeżeli pies jest do czegoś przymuszany albo poddawany bolesnym zabiegom przez domownika lub osobnika należącego do gatunku zaprzyjaźnionego (tutaj, ze względu na sytuację, zwanego agresorem), faza grożenia jest skrócona lub w ogóle nie występuje, faza ataku ogranicza się do częściowo kontrolowanego ugryzienia, a faza końcowa pojawia się dopiero wówczas, gdy agresor się oddali. Czasem trudno jest odróżnić agresję z rozdrażnienia od agresji ze strachu. Ta druga jest jednak bardziej brutalna i mniej kontrolowana, choć również pojawia się jako reakcja na przekroczenie dystansu osobniczego (lub krytycznego) danego osobnika.
Opisane poniżej sekwencje zachowań, przytoczone za Pageatem, odnoszą się tylko do sytuacji, kiedy pies może przewidzieć frustrację lub bolesne zabiegi.
Zwierzę często ma wtedy rozszerzone źrenice uwidaczniające czerwony lub fluorescencyjny odbłysk światła od makaty odblaskowej. Zjawisko to sprawia, że pies wydaje się mieć „szalone spojrzenie".
W fazie grożenia głowa psa jest cofnięta, uszy położone, sierść zjeżona, a wargi uniesione. Zwierzę wydaje z siebie pomruki.
Faza ataku następuje natychmiast po fazie grożenia lub jej towarzyszy. Pies wyrzuca głowę do przodu, gryzie szybko, kilkakrotnie, końcami zębów, powodując raczej drobne obrażenia, chyba że trafi na delikatne części ciała (np. twarz dziecka).
Wraz z oddaleniem się niechcianego osobnika agresja momentalnie znika. Jak w przypadku wszystkich rodzajów agresji obronnej, tak i tutaj nie występuje rytuał uspokajania przeciwnika. Natomiast uspokaja się sam pies, odzyskując komfort emocjonalny.
Jeżeli jednak nieprzyjaciel nadal jest w pobliżu, faza grożenia powtórzy się i - w razie konieczności - nastąpi ponowny atak. Zachowanie to będzie się powtarzało aż do momentu oddalenia się przeciwnika.
Jeśli pies wygra konflikt, wtedy pozostaje na miejscu albo - korzystając z tego, że udało mu się ugryzieniem doprowadzić do prze-
106
rwania kontaktu - odchodzi w poszukiwaniu spokojniejszego miejsca. Pies oddala się powoli, cały czas powarkując. Osobnik mający wyższą pozycję w hierarchii grupy przyjmuje pozę wysoką, a ten, który ma niższy status - niską: ucieka w poszukiwaniu schronienia z tułowiem przy ziemi, ze skulonym grzbietem i ogonem podkulonym między tylnymi łapami.
Możemy też spotkać się z agresją przemieszczoną, która nie zależy od pozycji zwierzęcia w stadzie. Wyobraźmy sobie psa, który jest agresywny wobec innych psów i rzuca się na nie, idąc na smyczy. Jeżeli właściciel przytrzymuje zwierzę, szarpiąc smycz, może sprawiać mu ból lub wywołać u niego frustrację. Wówczas istnieje ryzyko, że pies się odwróci i ugryzie osobę znajdującą się najbliżej, czyli na ogół prowadzącego go na smyczy człowieka. W tej sytuacji nie występuje faza grożenia. Ugryzienie - które może być pojedyncze lub wielokrotne -jest słabo kontrolowane, a jego efektem są siniaki.
We wszystkich powyższych przypadkach okres refrakcji pojawia się dopiero wówczas, gdy pies odzyska spokój i nie grozi mu już niechciany kontakt.
Konsekwencje
Jeżeli konsekwencje zachowania psa są dla niego pozytywne, czyli udaje mu się odzyskać spokój, to w przyszłości tego typu agresja będzie występowała częściej.
Jeżeli zaatakowany osobnik stoi wyżej w hierarchii społecznej w stosunku do atakującego psa i skarci swojego przeciwnika, wówczas może się on podporządkować i znieruchomieć albo odpowiedzieć jeszcze większą agresją (agresja ze strachu).
Postępowanie w przypadku agresji z rozdrażnienia
Czasami agresja z rozdrażnienia wiąże się z bolesną chorobą lub raną wymagającą zabiegów pielęgnacyjnych. Zwykle psem opiekuje się osoba, którą ten najlepiej toleruje albo najbardziej lubi.
107
Osoba ta może się stać ofiarą agresji, a więź pomiędzy nią i zwierzęciem ulegnie całkowitej przemianie. Pies może żywić do takiej osoby ambiwalentne uczucia: miłości i niechęci. Każde spotkanie z tym człowiekiem budzi w nim niepokój, pojawia się faza grożenia, zanim jeszcze dojdzie do kontaktu fizycznego (dotknięcie czy samo zbliżenie się do psa). Takie właśnie zachowanie Pageat nazywa „zespołem agresywności reaktywnej towarzyszącej stanom bólowym", czyli zaburzeniem, w którym ból spowodowany chorobą wiąże się z nasileniem zachowań agresywnych (patrz rozdział pt. „Klasyfikacja zaburzeń zachowania: zaburzenia lękowe spowodowane bólem"). Mamy tu do czynienia z warunkowaniem klasycznym* (emocji oraz związanym z odczuwaniem bólu), a także sprawczym (agresja jest skutecznym sposobem trzymania danej osoby na dystans), dlatego właściwą terapią behawioralną jest przeciwwarunkowanie (patrz rozdział pt. „Terapia agresji"). Zależy nam, żeby - po wyleczeniu bolesnego schorzenia, ewentualnie po farmakologicznym zniesieniu odczuwania bólu - wytworzyć skojarzenie danego człowieka (bodziec wyzwalający agresję uwarunkowaną) z sytuacją pozytywną, jak zabawa czy podawanie ulubionego pokarmu.
W przypadku agresji z rozdrażnienia leczenie farmakologiczne często odgrywa znaczącą rolę, ponieważ ten rodzaj agresji zwykle jest jednym z klinicznych objawów lęku i zaburzeń nastroju. Agresja zmniejszy się, kiedy wyleczymy zaburzenia leżące u jej podłoża.
*Warunkowanie klasyczne polega na skojarzeniu dowolnego bodźca obojętnego (warunkowego) z bodźcem bezwarunkowym (wywołującym wrodzoną reakcję ruchową lub fizjologiczną). Na skutek tego procesu możliwe staje się uzyskanie danej reakcji za pomocą bodźca warunkowego, (przyp. tłum.)
Agresja ze strachu
Rox to rudy jamnik długowłosy. Przebywa na obserwacji w szpitalu ze względu na obecność w przewodzie pokarmowym ciała obcego, które sprawia mu ból. Gdy pomocnik lekarza weterynarii otworzył klatkę i wyciągnął rękę, aby wyjąć psa, ten bardzo mocno ugryzł go w nadgarstek. W tym samym momencie w pomieszczeniu pojawił się nieprzyjemny zapach - pies momentalnie oddał mocz i kał. Cały czas wpatrywał się w pomocnika szeroko otwartymi oczami.
Analiza zachowania Roxa
Często mówi się, że „psy gryzą ze strachu". To wielkie nieporozumienie. Według etologii, z agresją ze strachu mamy do czynienia w wyjątkowej sytuacji - kiedy pies, który się boi i nie ma możliwości ucieczki, z całą mocą i bez żadnej kontroli broni się przed zagrożeniem, walcząc o przeżycie. Brak kontroli powoduje, że agresja ze strachu jest bardzo niebezpieczna i przyczynia się do powstania poważnych obrażeń. Mówiąc, że jest to wyjątkowa sytuacja, trzeba jednak zauważyć, że ryzyko ugryzienia istnieje w przypadku 40% strachliwych psów, które w zależności od okoliczności raz uciekają, a raz atakują.
Okoliczności
Kontekstem wystąpienia agresji ze strachu jest -jak nazwa wskazuje - pojawienie się strachu przed faktycznym lub przewidywanym
109
atakiem ze strony osobnika, który przekroczył dystans krytyczny psa, w sytuacji bez wyjścia (realnej lub wyobrażonej). Warto tu zauważyć, że na przykład pies wychowany w klatce nie ma możliwości, aby nauczyć się uciekać. Oznacza to, że prawdopodobnie wśród jego strategii jest tylko zastyganie w bezruchu i atak, natomiast nie ma ucieczki.
Pies, który przyjmuje pozę uspokajania albo podporządkowania i pomimo to zostaje (bezzasadnie) skarcony, może uciec się do agresji z rozdrażnienia albo ze strachu. Zwierzę, które zaatakuje z rozdrażnienia i zostanie brutalnie ukarane, również może okazać agresję ze strachu. Wszystkie sytuacje samoobrony, kiedy pies nie ma którędy uciec, mogą doprowadzić do wystąpienia agresji ze strachu. Nawet konflikt między psem i jego panem (np. o fotel) może doprowadzić do agresji ze strachu, jeżeli właściciel nie pozostawi zwierzęciu drogi odwrotu.
Istnieje duże ryzyko, że okoliczności wyzwalające strach zautomatyzują występowanie agresji na drodze warunkowania klasycznego (procesu warunkowania emocji i czynności mimowolnych, np. strachu, który na zasadzie odruchu pojawia się w określonej, zawsze tej samej sytuacji). Niestety, zbyt często można obserwować zautomatyzowany strach i zautomatyzowaną agresję obronną u psów przyprowadzanych do lekarza weterynarii. Zwierzęta te zachowują się wspaniale we wszystkich okolicznościach oprócz wizyty w lecznicy.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Wszystkie psy, jak wszystkie istoty żywe, potrafią odczuwać strach. Kiedy dany osobnik się boi, przestaje się zachowywać w zwyczajny dla siebie sposób i ucieka się do schematów nieświadomych i skrajnych strategii postępowania, których celem jest ocalenie życia.
Jednostka (pies lub człowiek), która cierpi z powodu zaburzeń hormonalnych (jak niedoczynność tarczycy), stanów lękowych, chwiej-ności nastroju, fobii i innych, ma większą tendencję do reagowania agresją ze strachu.
110
Pozy oraz gesty i mimika
Strach wyrażany jest pozą niską. Pies ma szeroko otwarte oczy i rozszerzone źrenice, położone uszy, podkulony ogon. Występują u niego także objawy ze strony autonomicznego układu nerwowego, takie jak pocenie się, niekontrolowane oddawanie moczu i kału, opróżnianie zatok przyodbytowych.
Sekwencja zachowania
W przypadku agresji ze strachu nie występują wyraźnie wyodrębnione fazy sekwencji zachowania.
Poza niska i objawy emocjonalne (rozszerzone źrenice, położone uszy, podkulony ogon, drżenie, bezwolne oddawanie moczu i/lub kału, opróżnianie zatok przyodbytowych, dyszenie, ślinienie się) stanowią przejawy odczuwanego przez zwierzę strachu. Poza tym pies grozi, głucho pomrukując, cofając wargi i odsłaniając kły. Czasami pozę niską (leżącą) zastępuje poza stojąca, przypominająca wysoką. W tej pozie obserwuje się jednak u psa mimowolne oznaki strachu.
Kiedy dystans bezwzględnej obrony (dystans krytyczny) zostanie przekroczony, pies przystępuje do desperackiego ataku - gryzie w sposób niekontrolowany, przyczyniając się do powstania poważnych ran i szkód.
Faza końcowa i rytuał uspokajania w ogóle nie występują. Po ugryzieniu pies ucieka lub się chowa, gotowy ponownie zaatakować, kiedy ktoś spróbuje wtargnąć do jego schronienia.
Konsekwencje
Pies walczy o przetrwanie. Zachowania agresywne wywołane strachem skutecznie mu to umożliwiają. Nie podlegają one jednak warunkowaniu instrumentalnemu. Strachowi towarzyszą skrajne stany emocjonalne i poznawcze, co często powoduje, że zwierzę traci zdolność uczenia się, cierpi na swoistą amnezję. Można się nawet zastanawiać, co pies pamięta z całej sytuacji.
111
Postępowanie w przypadku agresji wywołanej strachem
Agresja ze strachu jest naturalnym zachowaniem. Każdy osobnik, tak pies, jak i człowiek, może się pewnego dnia znaleźć w sytuacji bez wyjścia i zachować agresywnie. Bardzo ważne wtedy jest obliczenie poziomu zagrożenia. W każdym razie, pojawienie się agresji ze strachu należy traktować jako wypadek, a nie zwyczaj.
Trzeba także zauważyć, że agresja ze strachu należy do często występujących objawów zaburzeń lękowych. Wówczas należy leczyć zaburzenia leżące u jej podłoża, żeby zmniejszyć zagrożenie związane z atakami.
Agresja przemieszczona
Loulou jest pięcioletnim mieszańcem, z wyglądu przypominającym foksteriera. Jego właścicielka to starsza pani, która niedosłyszy i porusza się na wózku inwalidzkim. Kiedy ktoś dzwoni do drzwi, Loulou, bardzo pobudzony, zaczyna ujadać. Po głośnym obszczekaniu drzwi, wskakuje swojej pani na kolana i próbuje ugryźć ją w szyję.
Rex to trzyletni doberman. Jest silnym psem, który na widok innego psa, natychmiast zaczyna szczekać, warczeć i wyrywa się, by go zaatakować. Gdy tylko właścicielka szarpnie za smycz, pies odwraca się i gryzie ją w rękę.
Analiza zachowania Loulou i Rexa
Agresja przemieszczona nie jest typową agresją - ofensywną czy obronną. Może wywodzić się z każdego rodzaju agresji i towarzyszy jej wysoki poziom pobudzenia. Jej szczególny charakter polega na tym, że nie jest zwrócona przeciwko bodźcowi, który ją wyzwolił (na ogół nieosiągalnemu), lecz kieruje się przeciwko innemu obiektowi, znajdującemu się bliżej i dostępnemu.
Okoliczności
Na agresję przemieszczoną ma wpływ kilka czynników: / stan pobudzenia psa, który zwiększa jego motywację do zaatakowania
113
/ niedostępność obiektu, który wywołał reakcję agresywną / dostępność obiektu neutralnego lub takiego, który ogranicza dostęp do obiektu wyzwalającego agresję.
Jeżeli pies zostanie pobudzony przez dźwięk dzwonka do drzwi, czyli przez obecność gościa, jego motywacja do obrony swojego terytorium może wzrosnąć. Jeśli przybysz stoi za drzwiami i jest nieosiągalny, pies może szukać ofiary, by wyrazić agresję. Ofiarą staje się zwykle osobnik (człowiek, pies lub inne zwierzę), który akurat znalazł się tak blisko psa, że przekroczył jego dystans bezpieczeństwa. Pies zawsze woli zaatakować obiekt, który się porusza lub który przeszkadza mu w okazaniu agresji, niż obiekt nieruchomy. Zwierzę może traktować ciągnięcie za smycz, wymachiwanie rękami, patrzenie na niego lub karcenie głosem jako ingerencję, która prowokuje agresję przemieszczoną.
Agresja przemieszczona wiąże się najczęściej z: / agresją z rozdrażnienia / agresją terytorialną / agresją konkurencyjną.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Agresję przemieszczoną obserwuje się szczególnie u psów pobudliwych i impulsywnych:
/ pies pobudliwy jest czujny i reaktywny; gotowy odpowiedzieć na każde zaproszenie do zabawy lub ataku; szybko traci panowanie nad swoimi ruchami i kontrolę nad siłą ugryzienia; jego zabawy zamieniają się w podgryzanie; początkowo niegroźne zachowania przeradzają się w nadmierną agresję; pobudliwy pies uspokaja się powoli; jego pobudzenie jest długotrwałe / pies impulsywny reaguje natychmiast, jakby bez zastanowienia; jego reakcje są szybkie, odruchowe, automatyczne; atak jest mało przewidywalny i mało kontrolowany; pobudzenie psa może nagle wygasnąć.
114
Z pobudliwością i impulsywnością wiążą się zaburzenia reaktywności i samokontroli, często występują one u psów z nadruchliwo-ścią.
Pozy oraz gesty i mimika
Nie ma pozy ani mimiki lub gestów typowych dla agresji przemieszczonej. Pies manifestuje pozę i mimikę zgodnie z rodzajem agresji podstawowej, z którą wiąże się agresja przemieszczona. Ponieważ pies atakuje natychmiast, nie ma czasu przybierać nowych póz.
Sekwencja zachowania
W przypadku agresji przemieszczonej atak jest bezpośredni, a faza grożenia nie występuje.
Kiedy pies zda sobie sprawę, że gryzie przyjaciela (np. swojego właściciela), może zaniechać ataku. Wówczas ugryzienie staje się kontrolowane i zwierzę zaczyna przyjmować pozy uspokajające. Pies wraca do równowagi emocjonalnej, gryząc, co oznacza, że dzięki agresywnemu zachowaniu jego pobudzenie spada do poziomu, który pozwala mu na nowo reagować adaptacyjnie. W takiej sytuacji zachowanie psa wygląda, tak jakby „zapomniał", że ugryzł i skąd wzięła się agresja przemieszczona. Jeżeli ugryziona osoba się złości albo płacze, pies zachowuje się w sposób komplementarny - przyjmuje pozę uspokajania, jeżeli ugryziony człowiek okazuje gniew, lub przejawia zachowania opiekuńcze, jeżeli ofiara jest smutna.
Konsekwencje
Zachowania wywołane agresją przemieszczoną wyrażają emocje psa i powodują, że zwierzę się uspokaja. Agresja przemieszczona wiąże się z reakcjami odruchowymi, impulsywnymi, dlatego jest mało podatna na działanie kar i nagród. Nawet jeżeli pies zostanie ukarany (ofiara zareaguje agresywnie, gryząc napastnika, albo wymierzy karę w inny sposób, np. dając głośnego klapsa lub przytrzymując leżącego na brzuchu lub grzbiecie psa przy ziemi), nie będzie to miało wpływu na odruchowe gryzienie pod wpływem impulsu.
115
Gdyby pies atakował wolniej, a nie odruchowo, automatycznie, można by starać się wpłynąć na agresję przemieszczoną, wykorzystując konsekwencje negatywne, karzące.
Postępowanie w przypadku agresji przemieszczonej
Agresja przemieszczona ma charakter automatyczny. Spotykamy ją u psów o osobowości wybuchowej lub impulsywnej. Z tego powodu należy raczej leczyć to zaburzenie osobowości niż samo zachowanie agresywne. W leczeniu zaburzeń osobowości skuteczniejsze okazują się środki farmakologiczne niż terapia behawioralna. Niemniej, pożyteczne mogą się okazać wszelkie techniki, które zwiększą samokontrolę psa.
Jak starałbym się rozwiązać problemy z zachowaniem psów przedstawione w przykładach na początku rozdziału?
Loulou, który atakuje swoją poruszającą się na wózku panią, dostałby lek zmniejszający impulsywność. Jego właścicielce poleciłbym trzymanie na kolanach albo w zasięgu ręki niewielkiego, automatycznie otwieranego parasola. W momencie wybuchu agresji psa na dźwięk dzwonka do drzwi, mogłaby łatwo obronić się nim przed Loulou. Powinna również wykorzystać moment zaskoczenia psa: wydać komendę „Siad", po czym go nagrodzić.
Rex, doberman, który gryzie swoją panią, gdy ta ciągnie smycz, by powstrzymać go przed atakami na inne psy, także zostałby poddany leczeniu farmakologicznemu, zmniejszającemu impulsywność. Ponadto właścicielce poradziłbym, aby była czujna na spacerach i uprzedzała reakcje Rexa na widok innych psów, kształtując jego zachowanie za pomocą przeciwwarunkowania.
Agresja ofensywna
Różne rodzaje agresji ofensywnej
Agresja ofensywna, czyli kiedy pies zbliża się do atakowanego osobnika, obejmuje następujące zachowania: / lekkie kąsanie i popychanie, występujące u nadruchliwego szczenięcia i młodego psa / rywalizację z innym psem o zasoby albo przywileje / rywalizację z człowiekiem o zasoby albo przywileje / prowokowanie innego psa do walki (w układzie jeden na jednego) / prowokowanie człowieka do walki (w układzie jeden na jednego) / frustrację wynikająca z braku, niedostępności lub opóźniania się
oczekiwanego pozytywnego wydarzenia / zachowania drapieżne, polowanie (niekiedy z konsumpcją ofiary) / pogoń za ruchomym obiektem (biegnącym człowiekiem, jadącym
rowerem, samochodem) / częste i automatyczne reagowanie gwałtownym atakiem jako konsekwencja warunkowania instrumentalnego / natychmiastowy atak w przypadku choroby somatycznej.
Agresja ofensywna a kontrola ugryzień
Ze względu na to, czy ugryzienia są kontrolowane, czy też nie, występują dwa rodzaje agresji ofensywnej. Psy żyjące w stadzie,
117
razem polują i współpracują ze sobą. Obrażenia lub kalectwo jednego z członków grupy może mieć katastrofalne skutki dla całego stada. Wewnątrz grupy istnieje silna kontrola ugryzień: rany powodujące kalectwo nie powinny wystąpić. Poza grupą działa zupełnie inna reguła - można zranić zwierzę należące do innego stada, a ofiarę się atakuje i zabija po to, by ją zjeść.
Jednak kontrola ugryzień wewnątrz grupy nie zawsze jest zapewniona. Dzieje się tak z różnych powodów: /w przypadku psów z nadruchliwością /w przypadku psów o osobowości dyssocjalnej /w wyniku warunkowania sprawczego /w wyniku interwencji właścicieli, którzy przeszkadzają psom
w rozwiązywaniu konfliktów.
Agresja konkurencyjna między psami
„Max i Fred to dwa golden retrievery. Można powiedzieć, że dobrze się ze sobą dogadują. Max pojawił się u nas pierwszy. Freda wzięliśmy później. Wszystko układało się pomyślnie do momentu, kiedy Fred skończył dziewięć miesięcy. Wtedy zaczęły się pierwsze konflikty. Potem kolejne, gdy Fred miał półtora roku. Później sytuacja się ustabilizowała. Ale od kilku miesięcy, odkąd Max zachorował, psy zaczęły znowu ze sobą walczyć. Nie zdarza się to nigdy, kiedy są same. Psy śpią razem i bawią się w ogrodzie. Ale kiedy Fred szczeka na przechodnia, Max podgryza go w szyję, choć niezbyt mocno. Ponadto, co cztery tygodnie, bójki zaczynają się od nowa, zbiega się to z czasem, kiedy moja żona ma... okres. Wtedy wystarczy, żeby weszła do pokoju, gdzie są psy, i od razu zaczyna się walka".
Analiza zachowania Maxa i Freda
Agresja konkurencyjna jest naturalnym zachowaniem psa. Występuje ona:
/ podczas rywalizacji o jakiś przywilej, zasoby, których nie ma wystarczająco dużo - agresja konkurencyjna / aby uprawomocnić albo podważyć status w hierarchii (kiedy jest wystarczająca ilość zasobów) - agresja hierarchiczna.
119
Okoliczności
Psy rywalizują ze sobą, aby:
/ zdobyć pokarm
/ mieć kontrolę nad daną przestrzenią
/ mieć kontrolę nad partnerem społecznym - przymierze
/ mieć kontrolę nad partnerem seksualnym - dobór w pary
/ panować nad szczeniętami - macierzyństwo (dotyczy suk).
W przypadku hierarchizacji - agresji hierarchicznej - pies zachowuje się agresywnie bez wyraźnej przyczyny lub też wykorzystuje zasoby, by sprowokować innego osobnika.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Motywacja ma istotny wpływ na konkurencyjne zachowania agresywne. W okresie, gdy suki przechodzą ruję motywacja seksualna przeważa nad dążeniem do zachowania dostępu do pożywienia. Dominujące samce rywalizują o możliwość pokrycia samicy. W tym czasie psy stojące niżej w hierarchii społecznej mogą się do woli najeść, nie przestrzegając przywilejów związanych z dostępem do pokarmu. Poza tym okresem dominujące psy ostentacyjnie karcą te o niższym statusie, jeżeli nie czekają one na swoją kolej spożywania posiłku.
Analogicznie, motywacja i priorytety każdego psa zależą od aktualnego stanu poszczególnych elementów psychobiologicznych.
Jednostka zmienia się w czasie, a szczególnie w okresie rozwoju. Tak jak pokazał to Pageat, pierwszy wzrost poziomu agresywności ma miejsce w wieku czterech miesięcy. Jej celem jest stabilizacja całej grupy społecznej i ustalenie hierarchii ze względu na dostęp do pożywienia. Drugi okres zwiększonej agresywności przypada na czas dojrzewania płciowego (między piątym a dziewiątym miesiącem) i utrzymuje się przez kilka miesięcy. W tym okresie dorastający pies jest niestabilny i często przeciwstawia się dorosłym osobnikom. Trzeci taki okres pojawia się między dwunastym a dwudziestym czwartym miesiącem życia i kończy się osiągnięciem stabilizacji w hierarchii społecznej grupy.
120
Poniższa tabela pozwala spisać przywileje każdego psa w danej grupie społecznej.
Przywileje A B C D
Pierwszy zaczyna jeść; sam decyduje o porze posiłku i tempie jedzenia; je w obecności świadków.
Sam decyduje, gdzie chce spać: w sypialni, na fotelu, na środku pokoju.
Kontroluje przejścia między pokojami oraz przemieszczanie się osób: staje im na drodze albo zajmuje miejsce, z którego wszystko widać.
Nie pozwala ludziom ani psom przystąpić do grupy lub ją opuścić (wejść do pokoju lub z niego wyjść).
Ma możliwość realizacji popędu seksualnego jako pierwszy.
Nie wypełnia poleceń, za które nie jest nagradzany.
Decyduje o porze wychodzenia na spacer, miejscu i częstości spacerów.
Decyduje o tym, kiedy chce się bawić, i narzuca innym zabawę (jej rodzaj i czas trwania).
Razem:
Ewolucja agresji konkurencyjnej w trakcie rozwoju osobniczego
Poniżej zamieszczam wykres pokazujący, jak rozwija się agresja konkurencyjna w czasie. Na osi pionowej zaznaczone jest nasilenie
121
agresji konkurencyjnej, a na osi poziomej - wiek psa od narodzin do dorosłości.
Zgodnie z obserwacjami Pageata, linia ciągła przedstawia naturalny i spodziewany rozwój agresji u psa rodzinnego. Linią przerywaną zaznaczono ewolucję agresji u psa, któremu w okresach dojrzewania płciowego i osiągania pełnej dojrzałości udawało się wygrywać i zdobywać wyższy status. Krzywa wykropkowana przedstawia rozwój agresji u psa, któremu udawało się wygrywać we wszystkich okresach zwiększonej agresywności.
<D
60
ca
u
ca Z
/ /
/ / i / s
3-4 miesiące okres dojrzewania płciowego pełna dojrzałość Ewolucja agresywności a wiek psa (na podstawie Pageata)
Pozy oraz gesty i mimika
Pozy zależą od statusu społecznego każdego z konfrontujących się psów oraz od ich pewności siebie i odwagi w chwili konfrontacji. Osobnik dominujący przyjmie pozę wysoką, a ten o niższej pozycji społecznej - niską. Niektóre psy demonstrują pozę wysoką niezgodną z ich statusem w grupie. Jest to próba manipulacji: oczywiście, psy stojące wyżej w hierarchii nie dadzą się zwieść - podejmą wyzwanie i przywrócą porządek kłapnięciami zębów.
122
W zakresie mimiki charakterystycznej dla agresji konkurencyjnej
możemy zaobserwować:
/ cofnięcie warg i zmarszczenie skóry na nosie, powodujące odsłonięcie górnych siekaczy; znaczenie tego przekazu to: „Zamierzam zaatakować"
S otwarcie pyska, zmarszczenie nosa, odsłonięcie zębów (siekaczy i kłów), co oznacza: „Zamierzam ugryźć".
Sekwencja zachowania
W czasie fazy onieśmielania (grożenia) pies warczy, ma zjeżoną sierść, wypręża ciało i patrzy nieruchomo w oczy drugiego osobnika.
Podczas ataku pojawiają się różnego rodzaju ugryzienia, od lekkiego chwytu bez zaciskania, krótkiego szczypnięcia, poprzez kontrolowane i przytrzymane ugryzienie, kłapnięcie zębami w powietrzu (ruch intencjonalny), po mocne ugryzienie z pociągnięciem. To ostatnie jest niezbędne, aby przewrócić przeciwnika.
Faza końcowa następuje wówczas, gdy jeden z walczących przyjmuje pozę niską, wykonuje rytuał uspokajania lub uległości, a zwycięzca staje w pozie wysokiej. Najniższą jest poza uległości - pies leży nieruchomo na grzbiecie albo na boku, z wszystkimi łapami w powietrzu i wyciągniętą szyją. Kluczową rolę odgrywa tu bezruch, gdyż ta zrytualizowana poza ma na celu zahamowanie agresji zwycięzcy. Dominant opiera jedną lub obie przednie łapy na ciele przeciwnika, liże okolice ugryzienia, liże lub podgryza głowę, bierze do pyska pysk pokonanego psa.
Agresja może się zatrzymać na etapie grożenia i tak się najczęściej dzieje.
Jeżeli pies musi zaatakować i ugryźć, kontrola ugryzienia zależy od różnicy statusu osobników oraz od impulsywności gryzącego psa. Im wyżej w hierarchii stada stoi zwierzę, które gryzie, i im niższą pozycję zajmuje jego przeciwnik, tym bardziej ugryzienie jest kontrolowane (stanowi wówczas jedynie przestrogę). Natomiast, jeśli oba psy są na jednym poziomie w hierarchii stada albo ich status
123
Pies dominujący (po prawej) bierze do swojego pyska pysk pokonanego przeciwnika (po lewej)
jest nieokreślony, celem ugryzienia jest złapanie w zęby skóry przeciwnika i popchnięcie go ciałem, żeby się przewrócił. Zwykle zwierzę, które upadnie, przegrywa walkę. W takiej sytuacji ugryzienia stają się mocne i przytrzymane.
Pokonany pies ma prawo być niezadowolony z utraty pozycji - oddala się wtedy z miejsca konfliktu, warcząc, zamiast położyć się bez ruchu w pozie uległości. Jeżeli zwycięzca podąży za pokonanym przeciwnikiem, ten może zacząć przejawiać oznaki agresji obronnej, a jeśli dominant ugryzie go ponownie, to może nawet okazać agresję ze strachu, czyli odpowiedzieć gwałtownym atakiem.
Po zakończonym konflikcie, zwycięzca paraduje dumny, utrzymując pozę wysoką i pokazując się wszystkim członkom grupy. Może także stanąć okrakiem nad pokonanym psem, położyć mu na barku łapę i polizać rany po ugryzieniu. W ten sposób dominujące zwierzę w pozie wysokiej „oznajmia" pokonanemu, że „sprzeczka" się zakończyła.
Konsekwencje agresji konkurencyjnej między psami
Wygrana bitwa nie oznacza wygranej wojny ani otrzymania tytułu psa dominującego w grupie społecznej. Sukces ten przynosi zwycięzcy jedynie tymczasowy uprzywilejowany dostęp do danego za-
124
sobu. Aby osiągnąć dominującą pozycję, trzeba stoczyć niejedną walkę, a przede wszystkim zdobyć i utrzymać przywileje oraz doprowadzić do uznania tego faktu przez innych.
Sukces pewnych strategii lub zastosowanych przez psa technik walki spowoduje, że będą się one powtarzały. Na ogół, rezultatem procesu warunkowania instrumentalnego jest skrócenie fazy grożenia, nasilenie fazy ataku oraz ograniczenie rytuałów uspokajania.
Agresja jest akceptowalna, o ile jest dostosowana do okoliczności, nie pociąga za sobą okaleczeń i kończy się wraz z najmniejszymi przejawami uległości zwyciężonego zwierzęcia. Jeżeli natomiast jest ona przyczyną poważnych obrażeń, a oznaki poddania się przeciwnika nie powstrzymują dalszych ugryzień, to mamy do czynienia z agresją nadmierną wtórną, czyli z patologią.
Więcej hałasu niż szkody
Agresja konkurencyjna nigdy nie powinna się kończyć poważnymi obrażeniami. Jest to swoista gra, w której przeciwnicy są dla siebie partnerami i przyjmują komplementarne pozy. Jeżeli ich pozycje w hierarchii społecznej nie są jasno określone, każdy z psów może się popisywać, „nadymać", starać się robić na drugim wrażenie większego, by wystraszyć konkurenta, przy czym każda ze stron może uważać, że jej status jest wyższy. Starcie pozwala zweryfikować, kto miał rację, a kto się mylił. W takiej sytuacji ważne jest, czy przeciwnicy są podobnej wielkości. Jeżeli tak nie jest, konflikt może się zakończyć poważnymi obrażeniami.
Na świecie istnieją setki ras psów, a ich waga waha się od jednego do stu kilogramów, co oznacza, że nie wszystkie mają równe szanse. Wszystko byłoby dobrze, gdyby pies był świadomy tego, jak jest duży - to pozwoliłoby mu ocenić swoją masę i siłę oraz możliwości przeciwnika, a także przewidzieć wynik walki. Jednak wygląda na to, że psom brakuje odpowiednich umiejętności poznawczych albo inteligencji, gdyż oceniają przeciwnika raczej po jego pozach, gestach
125
i mimice niż po wielkości. Mały impulsywny piesek nie waha się zaatakować mastiffa.
Zwierzę mniejsze o połowę od drugiego uczestnika konfliktu może zostać niebezpiecznie zranione, a kiedy jego masa stanowi jedną piątą masy przeciwnika, to takie spotkanie może się dla niego skończyć śmiercią.
Jednakże, jeżeli psy są podobnej wielkości, podczas starcia nie powinno dojść do poważnych obrażeń. Jeśli zdarzają się niebezpieczne zranienia, to trzeba rozważyć, czy agresja konkurencyjna nie jest powodowana zaburzeniami zachowania.
Postępowanie w przypadku agresji konkurencyjnej między psami
Dominujący pies nie powinien zachowywać się agresywnie, chyba że nie ma innego wyjścia, kiedy na przykład: / jego przywileje są systematycznie podawane w wątpliwość / pozy dominujące nie wystarczają, by wyzywający osobnik okazał
uległość / pies cierpi z powodu stanów lękowych, ponieważ stale musi być
czujny, żeby utrzymać swoją pozycję w stadzie.
Nie wszystkie psy stanowią wzór równowagi emocjonalnej i psychicznej. Trzeba się więc liczyć z tym, że możemy spotkać: / psa impulsywnego i gotowego do ataku w każdych okolicznościach / nadruchliwego psa wyzywającego lub psa, który nie stosuje się do
żadnych zasad / psa dominującego cierpiącego na zaburzenie lękowe lub depresję, który przestał w pełni panować nad swoimi zachowaniami.
Dlatego konieczne jest diagnozowanie na różnych poziomach. Ocenie hierarchii grupy społecznej powinna towarzyszyć diagnoza każdego z psów, w celu sprawdzenia, czy nie mamy do czynienia z zaburzeniami emocjonalnymi albo zaburzeniami zachowania.
Agresja konkurencyjna między psami i ludźmi
Jim jest trzyletnim labradorem.
„Kupiliśmy labradora - opowiada właścicielka - bo słyszeliśmy, że to łagodne psy. Wygląda na to, że Jim jest wyjątkiem potwierdzającym regułę! Nie to, że nigdy nie bywa spokojny. Owszem, zdarza mu się. Ale pod warunkiem, że ma na to ochotę. Jest miły, kiedy chce, żeby go głaskać. Ale gdy ktoś ma zamiar go dotknąć, kiedy leży na swoim posłaniu, wtedy wydaje z siebie groźne pomruki. Nigdy nikogo nie ugryzł, ale już mu się zdarzyło uszczypnąć zębami! Czasami bierze moją rękę do pyska i ciągnie mnie do kuchni. Nie puszcza ręki, dopóki nie dostanie swojego ciasteczka. Nie warczy przy jedzeniu, chyba że je świńskie ucho. Wtedy kładzie się w przejściu między kuchnią i jadalnią i nikt już nie może tamtędy przejść. Dlatego niechętnie dajemy mu uszy i kości. Poza tym kradnie ubrania... to znaczy, bieliznę. I to moją bieliznę. Trochę to irytujące, bo wybiega z nią do ogrodu, a gonienie za nim w trakcie porannego ubierania nie należy do przyjemności. Zresztą, gdy chcę mu ją odebrać, ostrzegawczo odsłania zęby. Mogę powiedzieć, że dzięki Jimowi nauczyłam się odkładać rzeczy na miejsce..."
127
Analiza zachowania Jima
Czy pies przyzwyczajony do życia z ludźmi zachowuje się w kontakcie z nimi tak, jak wobec innych psów? Dla uproszczenia przyjmijmy, że tak, chociaż przeczuwamy, że nie jest to do końca prawda. Pies ma do swojej dyspozycji repertuar zachowań typowych dla swego gatunku, wzbogacony o „zapożyczenia" zaczerpnięte z języka ludzi oraz pewne indywidualne modyfikacje charakterystyczne dla każdego osobnika.
Z drugiej strony, człowiek nie zachowuje się tak, jak pies. Nie reaguje ani jak dominant, ani jak osobnik wyzywający, ani jakby stał nisko w hierarchii społecznej. Jego bronią nie są zęby (a jeżeli nawet, to raczej słabą), za to może trzymać w ręku przedmiot działający na odległość (np. kij, smycz, pejcz). Zwykle też odmawia walki, w której dochodzi do kontaktu ciało-ciało i rzadko gryzie swojego psa (trochę szkoda, bo do trzeciego miesiąca życia jest to użyteczne, później może jednak stać się niebezpieczne). Poza tym człowiek nie respektuje zasady przerwania agresywnego zachowania, kiedy przeciwnik się podporządkowuje - najczęściej wtedy dalej bije pokonanego psa (który wciąż warczy), aż do momentu, gdy zwierzę ucichnie.
Człowiek jest istotą delikatną. Ugryziony, krwawi i wpada w panikę. Kończy walkę bez rytuału uspokajania lub uległości. Nie kładzie się, nie nieruchomieje i nadal grozi pomimo przegranej.
Okoliczności
Rywalizacja pomiędzy psem a człowiekiem może toczyć się o następujące przywileje: / dostęp do pożywienia / kontrolę przestrzeni / kontrolę partnera społecznego / kontrolę potencjalnego partnera seksualnego / zajmowanie się nowo narodzonym dzieckiem/szczenięciem
(dotyczy suk).
128
Podobnie jak w przypadku agresji konkurencyjnej między psami, agresja między psem a człowiekiem może pojawiać się w dwóch rodzajach sytuacji:
/ gdy występuje rywalizacja o zasoby, których nie ma w wystarczającej ilości - agresja konkurencyjna / gdy następuje weryfikacja pozycji w hierarchii (kiedy ilość zasobów jest wystarczająca) - agresja hierarchiczna.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Tabela przywilejów zaprezentowana w rozdziale opisującym agresję konkurencyjną między psami dotyczy także rywalizacji między psami i ludźmi. Więcej informacji na temat hierarchii Czytelnicy znajdą we wspomnianej książce pt. Mon chien est-il dominantl (Czy mój pies jest dominujący?).
Pozy oraz gesty i mimika
Pozy psa prezentującego ten rodzaj agresji są podobne do tych,
które zostały opisane przy okazji omawiania agresji konkurencyjnej
między psami. Pozy człowieka są bardziej złożone:
/ poza wyrażająca pewność siebie - sylwetka wyprostowana, nieruchomy wzrok skierowany na grzbiet psa, gładka twarz, mięśnie rozluźnione, gesty spokojne i kontrolowane, pewny krok (emocje neutralne)
/ poza agresywna - sylwetka pochylona do przodu, spojrzenie skierowane w oczy psa, brwi zmarszczone, widoczne zęby albo otwarte usta, mięśnie napięte, gesty zamaszyste, krok sztywny (gniew)
/ poza uległości - tułów odchylony do tyłu, wzrok odwrócony, gładka twarz, szeroko otwarte oczy, szyja schowana w ramionach, plecy zgarbione, słabo zaznaczone gesty, niepewny krok (obawa lub wątpliwości).
Pies musi nauczyć się rozumieć ten język, a to wcale nie jest dla niego łatwe.
129
Sekwencja zachowania
Sekwencja zachowania psa konkurującego z człowiekiem jest porównywalna do sekwencji zachowania występującego w tej samej sytuacji, ale między psami.
Kiedy pies, który wygrał konflikt, kładzie jedną lub obie przednie łapy na kolanie albo klatce piersiowej człowieka, liże go w okolicy miejsca ugryzienia, liże albo podgryza jego włosy lub uszy, człowiek uważa, że pies okazuje w ten sposób skruchę. Głaszcze psa i akceptuje tym samym swoje podporządkowanie, nie zdając sobie sprawy, że w pojęciu psa jest na przegranej pozycji. Poza tym, człowiek zachowuje się jak osobnik wyzywający: najpierw akceptuje przywileje psa, a potem wciąż je podważa. Pies może uznać, że człowiek go celowo prowokuje.
Kiedy pies zostaje pokonany, ma prawo być z tego powodu niezadowolony i może znieruchomieć, nadal warcząc. Gdy właściciel wciąż na niego krzyczy albo nawet dotyka, pies może się zachować agresywnie ze strachu, a zatem bardzo brutalnie. W sytuacji, kiedy człowiek zwyciężył, zwierzę może się także oddalić, warcząc, zamiast położyć się bez ruchu. Jeśli właściciel za nim podąży, może spowodować, że pies zareaguje agresją obronną.
Skóra człowieka jest znacznie bardziej delikatna niż skóra psa, dlatego zwierzę z łatwością ją uszkodzi, jeśli nie będzie doskonale kontrolowało siły ugryzienia. Możemy jednak nauczyć psa takiej kontroli chwytu, by potrafił szczypać zębami, nie pozostawiając śladów.
W związku z tym, że człowiek nie przestrzega zasad zrytualizowa-nej komunikacji w rywalizacji hierarchicznej, za sprawą warunkowania instrumentalnego skraca się faza grożenia, nasila faza ataku (także częstotliwość jej występowania) i zredukowane zostają rytuały uspokajania. Dosyć szybko sytuacja taka prowadzi do agresji nadmiernej wtórnej.
130
Więcej hałasu niż szkody?
Agresja konkurencyjna nigdy nie powinna się kończyć poważnymi obrażeniami. Gdy występuje między dwoma psami, stanowi swoistą grę. Niestety, ludzie nie potrafią brać w niej udziału na zasadach obowiązujących w świecie zwierząt, więc często dochodzi do uszkodzeń ciała.
Ponadto pies jest dużo silniejszy od człowieka. Nawet jeżeli masa przeciwników jest porównywalna, to nie są sobie równi pod względem siły. Jak już wspominałem przy okazji obliczania poziomu zagrożenia, człowiek może stanąć do równej walki z psem, którego masa stanowi jedną piątą, najwyżej jedną czwartą jego własnej. Z tego punktu widzenia - tak obecnie modne - posiadanie psów ras olbrzymich nie jest zbyt rozsądne. Na szczęście człowiek ma przewagę intelektualną nad zwierzęciem i wierzy, że jest w stanie zapanować nad psem, o czym także udaje mu się przekonać samo zwierzę.
Postępowanie w sytuacji agresji konkurencyjnej między psem i człowiekiem
Psy stojące zarówno wysoko, jak i nisko w hierarchii społecznej, mogą prezentować konkurencyjne zachowania agresywne w sytuacji, gdy nie ma wystarczającej ilości zasobów. Jeżeli poda się psu posiłek albo smakowitą kość, a po chwili je zabierze, zanim pies zaspokoi głód, to nawet u zwierzęcia o niskim statusie społecznym wywoła się w ten sposób agresywne zachowania konkurencyjne.
Dominujący pies nie powinien zachowywać się agresywnie, chyba że nie ma innego wyjścia, na przykład w sytuacji, kiedy: / pozy i zachowania dominujące nie wystarczają, żeby uzyskać dane
zasoby / u psa rozwinął się lęk, ponieważ bez przerwy musi być czujny,
żeby utrzymać swoją pozycję, albo dlatego, że właściciele wysyłają
niejednoznaczne lub sprzeczne komunikaty.
131
Największe problemy stwarzają następujące sytuacje: / na spacerze pies nikomu nie pozwala się zbliżyć do swojej pani
(albo suka do swojego pana) / dominująca suka porywa noworodka swojej właścicielki / pies albo suka nie pozwala swoim właścicielom wyjść z domu albo do niego wejść, nie pozwala przemieszczać się swobodnie po mieszkaniu / pies zawiązuje koalicję z jednym z właścicieli przeciwko drugiemu / oprócz prezentowania zachowań agresywnych, pies również znakuje moczem w domu / swoim agresywnym zachowaniem pies prowokuje właścicieli / pies okazuje agresję hierarchiczną wobec uległych bądź niedojrzałych osobników (dzieci).
Problemy te należy rozwiązywać, analizując elementy psychobio-logiczne oraz przyglądając się funkcjonowaniu rodziny-stada.
Szczególnie zainteresowanych tą tematyką odsyłam do mojej książki pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?), w całości poświęconej postępowaniu z dominującym psem.
Agresja zaborcza
Hooligan jest trzyletnim jamnikiem szorstkowłosym. Ma zwyczaj wykradania kuchennej ściereczki i zabierania jej do swojego koszyka. Gdy ktoś próbuje mu ją wtedy odebrać, pies powarkuje, cofa wargi, powoduje, że „przeciwnik" rezygnuje po kilku podejściach. Podobnie wykrada rzeczy z łazienki, z kosza na brudną bieliznę, i biega po ogrodzie z majtkami w zębach, czym wprawia swoich państwa w zażenowanie.
Analiza zachowania Hooligana
Agresję zaborczą można zaobserwować u psa broniącego przedmiotu lub obiektu, który sobie przywłaszczył. Szkoła francuska medycyny behawioralnej zalicza ten rodzaj zachowań do agresji hierarchicznej. Natomiast szkoła amerykańska klasyfikuje ją oddzielnie, właśnie jako agresję zaborczą. Niewątpliwie u niektórych psów potrzeba posiadania nie wiąże się z zabieganiem o dominującą pozycję w stadzie.
Okoliczności
Pies zabiera przedmiot, również jedzenie, albo staje, siada lub kładzie się przed tym przedmiotem, jedzeniem, osobą, drugim psem, kotem lub innym zwierzęciem, i broni do nich dostępu. Czasami pies chce sprowokować swoich państwa i przychodzi pokazać im
133
daną rzecz. Staje się agresywny jedynie wtedy, gdy właściciele próbują mu ją odebrać. Co motywuje psa do tego rodzaju zachowań? Jeżeli próbuje on zdobyć dany przedmiot albo sprzymierzyć się z drugim psem, ewentualnie z człowiekiem, i rywalizuje o to z innymi, to możemy mówić o agresji konkurencyjnej lub hierarchicznej. Kiedy pies broni przedmiotu lub obiektu, który do niego należy albo który sobie przywłaszczył, mamy do czynienia z agresją zaborczą.
W wyniku obserwacji setek psów postawiłem następujące hipotezy na temat źródeł agresji zaborczej (lista ta nie jest prawdopodobnie kompletna):
/ pies, prowokując właścicieli, weryfikuje swoją pozycję w hierarchii rodziny-stada / pies domaga się zabawy, takiej jak pogoń za drugim osobnikiem
lub gonitwa za zabawką na sznurku / pies szuka na ubraniach albo bieliźnie feromonów - liże materiał
i bierze go do pyska / pies nieustannie szuka przedmiotów, których mógłby pilnować
lub które mógłby nosić -jest to czynność przymusowa / pies przywłaszcza sobie wszystkie zabawki, gromadzi je na swoim
posłaniu albo w innej kryjówce -jest to czynność przymusowa / pies broni partnera społecznego (człowieka, który w pojęciu psa, do niego należy) przed jego współmałżonkiem lub innymi członkami rodziny / pies broni partnera seksualnego (w pojęciu psa) przed współmałżonkiem / pies broni dziecka przed rodzicami, którym nie pozwala się do
niego zbliżyć / pies broni pokarmu, kości albo wymiocin (swoich albo innego
psa) / pies broni danego przedmiotu podczas epizodu jednobiegunowe-go z podwyższonym nastrojem - pies raz ma nastrój neutralny, to znów staje się nadpobudliwy i agresywny; w psychiatrii człowieka klasyfikowane jako epizod manii lub hipomanii
134
/ pies broni się przed zdjęciem mu obroży.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
W przypadku agresji zaborczej wyraźnie widać, że pies wybrał jakiś przedmiot lub ma przymus szukania, posiadania lub pilnowania go, kiedy już go zdobędzie.
Pozy oraz gesty i mimika
Pies wykazujący agresję zaborczą zachowuje się wyzywająco, podobnie jak w przypadku agresji konkurencyjnej, albo obronnie, co przypomina agresję z rozdrażnienia. W zależności od swojego statusu, zwierzę przybiera pozę wysoką (dominant), niską (niski status społeczny) lub ambiwalentną (osobnik wyzywający). Mimika wyrażająca groźbę jest jasna i podobna do występującej w sekwencji konkurencyjnych zachowań agresywnych.
Sekwencja zachowania
Sekwencja zachowania przebiega typowo i można ją porównać do sekwencji agresji konkurencyjnej.
Okoliczności
Na ogół psu udaje się zabrać przedmiot, który uważa za swój, i obronić go przed kimś, kto chce mu go odebrać. Może też bronić osobnika (człowieka lub psa), blokując do niego dostęp. Jego zachowanie - porywanie przedmiotów i ich pilnowanie - zostaje nagrodzone; takie działania wraz z upływem czasu i kolejnymi udanymi próbami będą się nasilały, aż wreszcie pies zacznie atakować bezpośrednio, pomijając fazę grożenia, czyli będzie manifestował agresję nadmierną wtórną.
Postępowanie w przypadku agresji zaborczej
Kiedy pies lubi zabierać pewne przedmioty, najprościej jest schować je w bezpiecznym, niedostępnym dla niego miejscu. Może się zdarzyć, że zwierzę zacznie się wówczas interesować czymś zupełnie innym, a nie sposób przecież wszystkiego schować przed psem.
135
Kiedy pies broni dostępu do konkretnej osoby, proponuje się właścicielom, aby zawiązali koalicję przeciwko zwierzęciu, czyli żeby stanęli przed nim jedno obok drugiego, trzymając się pod ramię, podobnie jak w przypadku problemów dotyczących hierarchii.
Jeżeli pies prezentuje zachowania kompulsywne lub wahania nastroju, to wówczas należy go poddać przede wszystkim leczeniu farmakologicznemu.
W przypadku agresji zaborczej wskazana jest analiza hierarchii rodziny-stada i ewentualna jej modyfikacja.
Agresja między psami
należącymi do różnych
grup społecznych
Scott jest czteroletnim samcem rasy terier szkocki. Uwielbia spacery, które są dla niego okazją do atakowania innych psów-sam-ców. Scott rozpoznaje je z daleka. Przybiera wtedy pozę wysoką, „zadziera nosa i udaje ważniaka". Psy najpierw obwąchują sobie wzajemnie okolicę krocza, potem uszu i powarkują na siebie. Wreszcie Scott odwraca się tyłem do drugiego psa i podnosi łapę, by oddać mocz na pobliski krzak. Drugi samiec postępuje podobnie. Scott wraca i powtarza czynność. Na ogół na tym kończy się interakcja między psami.
Czasami Scott kładzie łapę na szyi drugiego psa albo staje nad nim okrakiem, jeżeli tamten - co się rzadko zdarza -jest od niego mniejszy.
Kiedy Scott spotyka suki, przeciąga się, pochyla głowę i podnosi tył ciała, zachęcając do zabawy. Gdy trafia na szczeniaki, obwąchuje je przez chwilę, a potem odchodzi w swoją stronę.
Analiza zachowania Scotta
Dlaczego pies „udaje ważniaka", spotykając inne psy? Dlaczego suki „testują" inne samice? Dlaczego tak się zachowują, skoro
137
nie żyją w tej samej grupie społecznej, nie dzielą ze sobą zasobów, nie zabiegają o przywileje?
Kiedy nieznajomi ludzie przypadkowo spotykają się na spacerze w lesie lub w górach, pozdrawiają się wzajemnie, ale nikt nikogo nie pyta o status społeczny. Informacja, czy mijany turysta lub spacerowicz jest szefem firmy, stajennym, czy kierowcą ciężarówki, nie ma w takiej sytuacji znaczenia. Wydaje się, że psy, owszem, mają potrzebę poinformowania siebie nawzajem o swojej tożsamości i statusie społecznym. Ponieważ przyjmowane przez nie pozy i sekwencje zachowań przypominają te, występujące wewnątrz stada, mamy prawo sądzić, że psy z różnych grup, gdy spotkają się poza swoim terytorium, próbują względem siebie zająć pozycje w hierarchii. Wygląda to tak, jakby dwa psy nie mogły wspólnie egzystować na tym samym terenie bez określenia hierarchicznej relacji między sobą. Działanie takie ma sens, jeżeli psy będą następnie ze sobą spędzać czas, razem się bawić, dzielić przestrzeń lub inne zasoby. Ale jaki jest cel takiego zachowania w sytuacji, kiedy zwierzę podchodzi do przypadkowego osobnika, daje mu się „rozpoznać", a następnie odchodzi do kolejnego?
Ten rodzaj zachowań występujący między samcami lub samicami należy odróżnić od agresji dystansującej i agresji terytorialnej, które również mogą być manifestowane względem psów spoza własnej grupy społecznej.
Okoliczności
Spotkania między psami poza terytorium ich rodziny-stada sprzyjają wystąpieniu agresji, która może być: / konkurencyjna - kiedy istnieje powód rywalizacji, np. patyk do
zabawy lub jedzenie znalezione na spacerze / hierarchiczna (czy raczej hierarchizująca) -jej celem jest określenie pozycji społecznej psów wobec siebie.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Jednym z głównych motywów agresji między psami tej samej płci,
138
szczególnie pomiędzy samcami, jest popęd seksualny. Wydawać by się mogło, że za jego wzrost odpowiadają hormony płciowe. Udomowiony pies, w przeciwieństwie do swoich dzikich kuzynów, zatracił cykliczność pojawiania się popędu płciowego. Mając zapewnioną wystarczającą ilość pożywienia, nie musi walczyć o przetrwanie, może przejawiać zachowania seksualne przez cały rok (oczywiście nasilają się one w czasie, gdy suki mają ruję). Tego typu zachowania szybko stają się dla psa przyjemnością lub przyzwyczajeniem, i tracą związek z oddziaływaniem hormonów płciowych.
Pozy oraz gesty i mimika
Pozy, gesty i mimika, przypominają te, które opisałem w rozdziale o agresji konkurencyjnej między psami.
Sekwencja zachowania
Kolejne akty zachowania są również podobne do tych, opisanych w rozdziale dotyczącym agresji konkurencyjnej między psami.
Konsekwencje
Agresja między psami - między samcami lub między samicami -podlega działaniu warunkowania instrumentalnego: zwiększa się częstość występowania i nasilenie ataków, natomiast redukuje faza grożenia i rytuały uspokajania zamykające konflikt. Ponadto można zaobserwować utratę kontroli siły ugryzienia oraz dalsze gryzienie przeciwnika, który przyjął pozę uległości. Agresja ma również tendencję do rozszerzania się na przedstawicieli płci przeciwnej oraz młode psy, a nawet szczenięta. Mamy wówczas do czynienia z agresją nadmierną wtórną.
Nie bez znaczenia są interwencje właścicieli. Wszystkie psy mają naturalną skłonność do walki. Jednak niewielu właścicieli akceptuje taką naturę swoich zwierząt. Dlatego ludzie starają się unikać konfliktów, do jakich dochodzi między psami, nie dopuszczać do nich i/lub je przerywać. Wtedy psu może się wydawać, że pan stanął po jego stronie, a to powoduje, że zwierzę jest tym bardziej chętne
139
do walki. Dodatkowo - w odczuciu psa - konflikt, który nie zakończył się rytuałami dominacji i uległości to konflikt... wygrany.
Wiele dorastających psów - na które wpływają nowe, jeszcze nieuregulowane hormony - przyjmuje pozy asertywne wobec innych psów: grozi, atakuje, wreszcie trafia na osobnika większego od siebie, który bez trudu przewraca je na ziemię, a to zmusza je do zmiany zdania na temat swojej siły i pozycji. Takie wydarzenie jest niezbędne, aby młode zwierzę nauczyło się życia w społeczności psów. Jest to również dramatyczne przeżycie dla właścicieli, którym wydaje się, że ich pupil padnie ofiarą wielkiego, złego psiska (notabene: czarnego, jak często wynika z ich opowieści). W związku z tym interweniują, narażając siebie, a ich działania sprzyjają występowaniu zachowań agresywnych u zwierzęcia. Pies, wybawiony z opresji przez właściciela-obrońcę, zaczyna żywić przekonanie, że w kolejnych starciach niczego nie ryzykuje. Odtąd bezkarnie oszczekuje i prowokuje inne psy.
Właściciele nie ponoszą pełnej odpowiedzialności za przekształcenie się naturalnej agresji wewnątrzgatunkowej w agresję nadmierną wtórną. Pies może się jej nauczyć spontanicznie i samodzielnie. Jeżeli zwierzę, prawidłowo socjalizowane ze swoim gatunkiem, zostanie zaatakowane i na skutek tego zdarzenia przeżyje psychiczny i/lub fizyczny uraz, to stanie się wyczulone na osobnika, który je zaatakował. Pies może wykazywać czujność lub wręcz agresję wobec psów podobnych do agresora, a stopniowo wobec psów w ogóle. Istnieje prawdopodobieństwo, że u zaatakowanego rozwiną się też zachowania związane z przewidywaniem spotkania z innym psem, takie jak agresja dystansująca, świadczące o wewnątrzgatunkowej fobii społecznej. Agresja dystansująca, która wynika z antycypacji, jest objawem zaburzenia zachowania. W takiej sytuacji nie może być już mowy o typowej agresji między psami, ale o agresji obronnej dystansującej, z rozdrażnienia, ze strachu albo nawet o agresji nadmiernej wtórnej wobec przedstawicieli własnego gatunku.
140
Postępowanie w przypadku agresji między psami należącymi do różnych grup społecznych
Konflikty między psami, bez względu na to, gdzie się rozgrywają, stanowią część ich życia. Gryzienie i przepychanki to dla nich codzienność. One w ten sposób dyskutują. Ponieważ psy mają obowiązek zachowywać się w sposób cywilizowany, być dobrymi obywatelami, szanować tych, z którymi się stykają, ludzie powstrzymują ich bójki. Zwierzęta nie mają już do nich prawa. A do czego mają prawo? Do patrzenia z miłością na swojego właściciela? Do koncentrowania się wyłącznie na swoim panu i niezwracania uwagi na inne psy?
Pozwólmy psom się socjalizować i rozwiązywać konflikty po swojemu. Psy są niczym średniowieczni rycerze, którzy nie mogli żyć bez turniejów i honorowych pojedynków na kopie.
Agresja między psami staje się problemem, kiedy: / psy istotnie różnią się masą ciała - jeden z nich waży ponad dwa
razy tyle co drugi / dochodzi do rozwoju agresji nadmiernej wtórnej.
Jak sobie z tym radzić, opisałem w podrozdziale dotyczącym postępowania w przypadku agresji nadmiernej wtórnej.
Zachowania łowcze
„Mój border collie zagryzł mi w ciągu niedługiego czasu trzy koty. Mam w domu dziewięć kotów. Pies zaczął z nami mieszkać, gdy był już dorosły. Na początku stosunki między zwierzętami układały się poprawnie. Po sześciu tygodniach znalazłam martwego kota. Pies miał na pysku krew. Przez miesiąc po tym incydencie był spokój. A potem znalazłam drugiego zagryzionego kota w pobliżu otworu w drzwiach, przez który zwierzaki wychodzą na zewnątrz, gdy drzwi są zamknięte. Kolejnego kota pies zaatakował w samym przejściu.
Pies goni koty w ogrodzie, ale tam potrafią mu uciec. W domu pozornie daje im spokój, ale leży i jak zahipnotyzowany wpatruje się w nie bezustannie. Na początku je obwąchiwał, łaził za nimi, ale go odpędzaliśmy, złościliśmy się i przestał..."
Analiza zachowania łowczego
Pies jest drapieżnikiem i może polować na wszystko, co da się zjeść. Jeżeli nie jest głodny, poluje na obiekty, które się poruszają i nie są, w jego rozumieniu, przedstawicielami zaprzyjaźnionego gatunku. Ofiarą może stać się osobnik będący w danym momencie w ruchu, z którym pies nie został zsocjalizowany. Jest to bardzo istotny element, gdyż można tu zastosować prewencję polegającą na socjalizacji szczenięcia przed ukończeniem przez nie
143
trzeciego miesiąca życia z różnymi grupami osobników, na przykład dziećmi w różnym wieku, kotami, drobiem.
Okoliczności
Okoliczności, które wyzwalają zachowania łowcze - od czatowania do ataku - mogą być bardzo różnorodne i czasami mało przewidywalne. Zewnętrznym czynnikiem wyzwalającym jest poruszający się osobnik. Jeżeli potencjalna ofiara pozostaje nieruchoma, pies może ją podszczypywać i podgryzać, a kiedy uda mu się ją sprowokować do ucieczki, rozpoczyna gonitwę i kąsanie. Dany osobnik staje się ostatecznie dla psa ofiarą, gdy zaczyna się poruszać w charakterystyczny, chaotyczny sposób.
Zdarza się, że dany pies ma określone preferencje związane z obiektem swoich polowań. Celem jego są na przykład tylko koty albo ptaki.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Za skłonność do zachowań łowczych odpowiedzialny jest w pewnym stopniu czynnik genetyczny. Jeżeli szczenię rasy myśliwskiej pochodzi z linii użytkowej, istnieje większe prawdopodobieństwo (ryzyko), że będzie w przyszłości polować. Wówczas wewnętrzna motywacja kłóci się z socjalizacją, ale nie można z góry powiedzieć, który czynnik przeważy i będzie się manifestował w zachowaniach. Na przykład, nie ma pewności, że wyżeł, od siódmego tygodnia życia socjalizowany z kotami, nie będzie wciąż tropił jednego z nich w domu, a w ogrodzie za nim gonił i na niego szczekał.
Wydaje się, że również genetycznie uwarunkowana jest skłonność niektórych dużych osobników do polowania na małe psy. Duży pies potrafi złapać małego za skórę na szyi i potrząsać nim, podobnie jak uczyniłby to z kotem albo szczurem. Można się zastanawiać, czy nastąpiło u nich prawidłowe wpojenie własnego gatunku i czy rozpoznają wszystkie psy jako przedstawicieli tego gatunku. Wydaje mi się, że w niektórych przypadkach duże psy nie traktują
144
małych psów jak członków swojego gatunku, lecz jak potencjalne ofiary, o czym świadczy chwyt z potrząsaniem.
Również głód jest elementem pobudzającym do polowania. Jego wpływ jest jednak zminimalizowany, gdyż prawie wszystkie psy żyjące z ludźmi mają zapewnioną wystarczającą ilość pokarmu, by najeść się do syta. Pełny brzuch jedynie częściowo zmniejsza reaktywność na czynniki wyzwalające zachowania drapieżne, ale nie zapominajmy, że pies poluje również dla samego faktu polowania, a nie tylko po to, żeby jeść. Ruch ofiary jest wystarczającym czynnikiem wyzwalającym chęć polowania.
Istotny jest także efekt grupowy. Jeżeli jeden z psów poluje na ofiarę, inne go naśladują (sprzyja temu udzielanie się emocji). Psy w grupie również rywalizują między sobą i próbują podzielić (żywą) zdobycz między siebie.
Pozy oraz gesty i mimika
W przypadku zachowań łowczych nie pojawiają się żadne pozy ani mimika czy gesty charakterystyczne dla agresji. Pies jest silnie pobudzony emocjonalnie w sposób charakterystyczny dla sytuacji polowania, zachowanie jego nie przypomina żadnych innych rodzajów agresji. Pysk pozostaje gładki.
Sekwencja zachowania
W zależności od tego, jak duża jest ofiara, istnieją dwie charakterystyczne sekwencje zachowań łowczych.
Pies poluje na małe osobniki indywidualnie. Skacze na nie ze złączonymi przednimi łapami, wyprostowanym pionowo ogonem, postawionymi uszami i zjeżoną sierścią na grzbiecie. Aby unieruchomić - zmęczyć - ofiarę, musi wykonać kilka skoków. Chwyta zdobycz zębami i mocno nią potrząsa, żeby złamać jej kręgosłup.
Na duże ofiary psy polują w grupie. Jest to dobrze zorganizowane przedsięwzięcie, wymagające współpracy członków stada. Samotny pies może odważyć się zaatakować duże zwierzę, ale szanse
145
powodzenia takiej akcji są niewielkie. Kiedy poluje grupa psów, zwierzęta rywalizują między sobą, co je dodatkowo zachęca do wysiłku. Atak staje się wówczas bardziej brutalny. Jeżeli ofiara jest niewielka, zostaje - dosłownie - żywcem rozerwana na strzępy.
W przypadku zachowań drapieżnych wobec ludzi, można zaobserwować różne rodzaje ugryzień: ugryzienia w nogę z próbą przerwania ścięgien, by uniemożliwić ucieczkę; ugryzienia w szyję - niewątpliwie, żeby rozerwać duże naczynia krwionośne i osłabić ofiarę; ugryzienia w kark oraz wyrywanie płatów skóry (na żywej zdobyczy).
Konsekwencje
Im większym sukcesem kończy się polowanie, tym większą dla psa stanowi nagrodę, ma tu więc miejsce wzmocnienie pozytywne. Dla ofiary polowanie może zakończyć się nawet śmiercią. Poziom zagrożenia osiąga maksimum.
Postępowanie w przypadku zachowań łowczych
Bardzo trudno jest zmniejszyć częstotliwość występowania i nasilenie zachowań łowczych. Łatwo natomiast spowodować, że będą się pojawiały częściej i z większym nasileniem. Pies chętnie się uczy, jak polować lepiej, czyli skuteczniej. Właściciele często zwracają się z pytaniem, jak zaradzić problemom z psem polującym na ptactwo, koty, małe psy albo... ludzi.
Każdego roku pojawia się pewna liczba wypadków, w których samotne psy lub stada psów poważnie albo nawet śmiertelnie gryzą ludzi. Na ogół ofiarami padają dzieci i osoby starsze. W przypadku ataku psa lub psów na dziecko rozpoznajemy dwa typy sekwencji zachowania:
1. indywidualnie - pies próbuje skoczyć ze złączonymi łapami na dziecko albo na wózek dziecięcy, ewentualnie kąsa poruszające się w obronie ręce, które są w zasięgu psiego pyska; zachowuje się tak, jak wobec ofiary o niewielkiej masie ciała, którą następnie łapie w zęby za kark i potrząsa, by złamać jej kręgosłup
146
2. w grupie - psy mogą zaatakować osobę, której gesty są nerwowe
lub osłabione; dzieci stanowią łatwą zdobycz dla sfory błąkających
się psów.
Nie ma możliwości leczenia tej konkretnej formy agresji, dlatego w razie jej zdiagnozowania należy bezwzględnie odseparować psa od dziecka.
Jednym z nielicznych sposobów zredukowania zachowań łowczych jest prawdziwie traumatyczna dla psa konfrontacja w obecności ofiary. Powtarzanie: „Nie!", bicie, potrząsanie psa za skórę na szyi - na dłuższą metę nie przynosi efektu. Wstrząsającym doświadczeniem jest na przykład brutalna kara jako odpowiedź już na pierwszą próbę polowania, powtarzana przy okazji każdej kolejnej agresji łowczej. Pies musi skojarzyć to doświadczenie z potencjalną ofiarą, a nie ze swoim właścicielem.
Agresja gończa
Julie, młoda bokserka, czuje się najszczęśliwsza, gdy może biegać po lesie i okolicznych polach. Jej małym grzeszkiem są jednak pogonie za biegaczami i rowerzystami, którzy podobnie jak ona znajdują upodobanie w kontakcie z naturą. Pewnego dnia Julie złapała biegnącego człowieka za spodnie i je rozdarła. Mężczyzna nakrzy-czał na właścicielkę. Od tej pory Julie wychodzi na spacery na smyczy, jej wolność została znacznie ograniczona.
Analiza zachowania Julie
Wydaje się, że agresja gończa to rodzaj agresji łowczej, który nie kończy się zabiciem ofiary. Pies biegnie za poruszającym się obiektem lub człowiekiem i próbuje go ugryźć. Różnica między dwoma wymienionymi rodzajami agresji związana jest z procesem socjalizacji psa. Jeżeli zwierzę zostało zsocjalizowane z danym obiektem, to będzie go jedynie gonić i na tym poprzestanie; w przeciwnym razie będzie demonstrować zachowania drapieżne.
Okoliczności
Okoliczności, które wyzwalają u psa agresję gończą, są bardzo zróżnicowane, ale na ogół przewidywalne. Pies „specjalizuje się" w reagowaniu pogonią na pewne, określone bodźce. Zewnętrznym wyzwalaczem zachowania gończego jest obiekt w ruchu, na przykład
149
biegacz, rowerzysta, człowiek na deskorolce lub rolkach, dziecko na hulajnodze, motor, samochód, kosiarka do trawy.
Szczególną odmianę agresji gończej okazują owczarki. Zaganianie stada jest pochodną zachowań łowczych. Gdy pracują, można u nich zaobserwować typowe pozy niskie, z tułowiem wyciągniętym przy ziemi, wolnymi ruchami skierowanymi w stronę ofiary, po których następuje szybki bieg i kontrolowane ugryzienia w dolną część tylnych kończyn. Oczekuje się, że pies, podgryzając nogi krów, owiec czy... ludzi, będzie kontrolował nacisk zębów (choć nie zawsze mu się to udaje). Pies atakuje ofiarę od tyłu: może na przykład kąsać w nogi biegnących ludzi bez względu na to, czy są to jego właściciele, czy inne osoby spotkane na spacerze.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Czy na występowanie i rozwój agresji gończej u danej jednostki ma wpływ dziedziczność? Jeszcze nie znamy odpowiedzi na to pytanie. Wygląda na to, że tego typu agresja występuje niekiedy rodzinnie u psów gończych. Czy mamy wtedy do czynienia z uczeniem się przez naśladowanie, czy motywacja wiąże się z zachowaniami łowczymi? Jedno i drugie jest możliwe.
Przyzwyczajanie psa do różnych ruchomych bodźców (np. ludzi na rowerach, wrotkach, biegających) w młodym wieku (w okresie socjalizacji psa) redukuje zachowania gończe. Jeżeli właściciel (lub inna osoba, z którą pies jest związany) uprawia jogging, jeździ na rowerze, to na ogół (choć nie zawsze) zachowania gończe nie są tak bardzo nasilone.
Pozy oraz gesty i mimika
W przypadku zachowań gończych nie występują pozy ani mimika czy gesty charakterystyczne dla agresji. Pies ma gładki pysk i dobrze się bawi, jego zachowanie nie ma nic wspólnego z innymi formami agresji. Pewny siebie pies może przyjąć pozę wysoką, jeżeli jest przekonany, że mu się uda skłonić ofiarę do ucieczki.
150
Sekwencja zachowania
Zachowanie gończe przypomina zachowanie łowcze w przypadku polowania na ofiarę dużych rozmiarów. Pies się czai, po czym rzuca się w pogoń, a następnie, jeżeli to możliwe, gryzie ofiarę w nogi.
Goniąca grupa jest zawsze bardziej agresywna niż pojedynczy osobnik, a dzieje się tak w związku z rywalizacją między jej członkami.
Konsekwencje
W rezultacie działań łowczych pies otrzymuje wzmocnienie pozytywne. Zachowanie atakującego rzadko zostaje ukarane przez ofiarę. Aby tak się stało, musiałaby się ona zatrzymać i fizycznie skarcić swojego prześladowcę. Jednak wygląda na to, że atakowany często obawia się goniącego go zwierzęcia i nie jest w stanie go ukarać. Natomiast łatwiej mu jest obwiniać za zaistniałą sytuację właściciela.
Zdarza się, że pies atakuje koła samochodów, wtedy konsekwencje mogą być tragiczne. Oprócz ryzyka przejechania zwierzęcia, istnieje niebezpieczeństwo, że jego zęby uwięzną w oponie, która pociągnie za sobą zwierzę. Spotkałem się z takimi sytuacjami. Kończą się one wielokrotnymi złamaniami szczęk, których nie daje się już złożyć.
Postępowanie w przypadku agresji gończej
Jak już wcześniej napisałem, jednym ze sposobów redukowania zachowań łowczych jest uczestniczenie psa w prawdziwie traumatycznym dla niego doświadczeniu, w obecności jego typowej ofiary. Mówienie: „Nie!", bicie, potrząsanie psa za skórę na szyi nie przynoszą oczekiwanych efektów.
Bardziej elegancką (niż doświadczenia traumatyczne) metodą redukowania zachowań gończych jest przeciwwarunkowanie, czyli uczenie psa zachowania alternatywnego. Zwierzę ma wówczas wybór pomiędzy dotychczas stosowanym a nowym sposobem postępowania.
Kiedy pies nie jest na smyczy i znajduje się w pewnej odległości
151
od swojego pana, właściciel w każdej chwili musi być w stanie przerwać pogoń. Pomocna może się okazać zdalnie sterowana obroża, zawierająca zbiorniczek ze sprężonym powietrzem albo specjalnym zniechęcającym sprayem. Jej nagłe działanie spowoduje, że pies poczuje się zaskoczony i na chwilę się zatrzyma. Wtedy należy go zawołać, a kiedy do nas podbiegnie, sowicie nagrodzić.
Taki sposób postępowania - przeciwwarunkowanie - został zaproponowany właścicielce Julie, bokserki z przykładu przytoczonego na początku rozdziału. Wytrwale pracowała ze swoją suczką i dzięki temu po pewnym czasie Julie mogła się cieszyć pełną wolnością na spacerach. Teraz, kiedy widzi biegnącego człowieka albo rowerzystę, szuka swojej właścicielki, biegnie do niej i przy niej siada.
Agresja nadmierna
„Mam suczkę rasy owczarek belgijski. Zawsze reagowała nerwowo i nieco agresywnie, ale dotąd można było przewidzieć jej ataki. Warczała, jeżyła sierść, cofała wargi - wtedy staraliśmy się jej nie dotykać. Od niedawna, powiedziałabym, przechodzi od razu do ataku. Już nie szczypie, tylko gryzie. Proszę spojrzeć na moje ręce. Ślady są sprzed tygodnia. A widzi pan te dziury? Zaczynam się jej bać. A gdyby tak ugryzła dziecko! Moja córka za kilka tygodni urodzi dziecko... Kiedy wróci po urlopie macierzyńskim do pracy, my, dziadkowie, będziemy opiekować się niemowlęciem. Jestem tak bardzo przywiązana do mojej suczki. Co mamy robić?"
Analiza zachowania nadmiernie agresywnego
Omawiając różne typy agresji, sygnalizowałem, że mogą się one przekształcić w agresję nadmierną wtórną. Istnieje jeszcze inny rodzaj agresji nadmiernej - agresja nadmierna pierwotna. Ten rodzaj zaburzenia pojawia się nagle, a nie narasta stopniowo. Ugryzienia są niekontrolowane. Można także zaobserwować odejście od typowej sekwencji zachowania.
Trzecim rodzajem agresji nadmiernej jest agresja na komendę, której pies zostaje nauczony przez tresera. Omówię ją w kolejnym rozdziale.
153
Okoliczności
Agresja nadmierna może wystąpić w każdych okolicznościach.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Skłonność do agresji nadmiernej pierwotnej świadczy o poważnych zaburzeniach funkcjonowania danego osobnika. Trzeba się liczyć z tym, że u takiego zwierzęcia mogą występować na przykład choroby organiczne (guzy mózgu, zaburzenia wydzielania wewnętrznego), zaburzenia zachowania (osobowość wybuchowa), stan dysocjacji (przypominający schizofrenię u ludzi).
Natomiast występowanie agresji nadmiernej wtórnej świadczy o utracie zdolności adaptacyjnych, regresji z poziomu świadomego działania do poziomu odruchu. Nie oznacza to, że psy, które manifestują tego rodzaju agresję, są mniej inteligentne, lecz że w określonych okolicznościach reagują impulsywnie, bezrefleksyjnie, nie dostosowując swojego zachowania do rzeczywistej sytuacji.
Brak funkcji adaptacyjnej takiego zachowania świadczy o tym, że mamy do czynienia z patologią.
Pozy oraz gesty i mimika
Nie można wyróżnić póz charakterystycznych dla agresji nadmiernej pierwotnej.
W przypadku agresji nadmiernej wtórnej pies przyjmuje pozy wysokie. Zwierzę nabiera pewności siebie dzięki dużej liczbie wygranych, a przynajmniej nieprzegranych konfliktów.
Sekwencja zachowania
Sekwencja zachowania chrakterystyczna dla agresji nadmiernej pierwotnej i wtórnej odbiega od typowej sekwencji zachowań agresywnych - jest nielogiczna i niefunkcjonalna.
Nie występuje właściwa faza początkowa i może dojść do następujących sytuacji:
/ pies atakuje bez wcześniejszego onieśmielania, atak jest bezpośredni i nieprzewidywalny
154
/ onieśmielanie występuje jednocześnie z atakiem / onieśmielanie pojawia się po ataku.
Atak jest bezpośredni, brutalny, a ugryzienia nie są kontrolowane. Może się on powtarzać wielokrotnie, zanim pies się uspokoi, a jego poziom pobudzenia obniży się.
Nie występuje również charakterystyczna faza końcowa: pies gryzie do czasu, aż przeciwnik się oddali. Zwierzę nie przestaje atakować:
/ kiedy przeciwnik okazuje uległość S kiedy rywalizuje z przedstawicielem płci przeciwnej / kiedy przeciwnikiem jest szczenię albo jeszcze nie w pełni dorosły
pies.
Zdrowy pies w takich okolicznościach zaprzestaje ataku.
Pies nie manifestuje rytuału uspokajania ani rytuału dominacji po zakończeniu fazy ataku.
Nie istnieje okres refrakcji. Pies w każdej chwili może ponownie zaatakować. Atak go nie uspokaja, nie zmniejsza jego motywacji do kolejnego natarcia.
Konsekwencje
Na zmniejszenie agresji nadmiernej nie można wpłynąć za pomocą kar i nagród. Została ona zautomatyzowana -jest wyzwalana jakby za naciśnięciem przycisku. Problem więc polega na tym, że nie można jej powstrzymać ani nawet zmniejszyć, ponieważ nie występuje reakcja na karę. Można ją natomiast leczyć farmakologicznie.
Postępowanie w przypadku agresji nadmiernej
Gdy u psa zostanie zdiagnozowana agresja nadmierna pierwotna lub wtórna, należy przede wszystkim obliczyć poziom zagrożenia oraz przyjrzeć się systemowi rodzinnemu, w którym żyje pies: czy system jest w stanie poradzić sobie ze zwierzęciem z tego typu zaburzeniami. W razie konieczności psa należy poddać eutanazji. Jeżeli
155
nie zdecydowano się na takie rozwiązanie, często konieczne jest zastosowanie leków albo usunięcie psu kłów.
W sytuacji opisanej na początku rozdziału zaproponowałbym podjęcie natychmiastowego leczenia farmakologicznego i terapii. Gdyby to okazało się niewystarczające, usunąłbym psu kły. Wreszcie wraz z pojawieniem się w domu niemowlęcia, jeżeli pies wciąż byłby niestabilny i nieprzewidywalny, odseparowałbym zwierzę od dziecka. A gdyby okazało się, że właściciele są w niebezpieczeństwie pomimo zastosowanego leczenia, zaleciłbym eutanazję psa.
Agresja na komendę
Pewnego dnia zostałem zaproszony jako specjalista zajmujący się zachowaniami psów do wzięcia udziału w debacie telewizyjnej. Wśród rozmówców znalazł się również pracownik ochrony, właściciel psa szkolonego przez profesjonalnego tresera. Pokazano nam film z popisami zwierzęcia. Pies występował w odgrywanej scence, w której bandyta-pozorant napadał na wychodzącą z supermarketu młodą kobietę z dzieckiem. Kiedy ochroniarz podał psu komendę, zwierzę, machając ogonem, bezzwłocznie zaatakowało. Złoczyńca trzymał broń w prawej dłoni, a pies rzucił się na lewą. Zaatakowany znał swoją rolę, więc natychmiast podniósł obie ręce do góry, sygnalizując w ten sposób, że został zwyciężony przez psa. Wówczas ochroniarz przywołał zwierzę do siebie, ono jednak dalej kąsało pozoranta. Dopiero po trzeciej komendzie przywołującej, pies przestał gryźć.
Analiza zachowania agresywnego na komendę
Podczas debaty telewizyjnej, przez grzeczność, nie skomentowałem przedstawionej sytuacji. Znam psy, które wykonują swoją pracę bez zarzutu. Znam też inne, które nie nauczyły się wszystkich elementów socjalizacji, kontroli oraz rozpoznawania niezbędnych w ich pracy czynników. Takie psy wykorzystują do swoich celów to, czego nauczyły się w trakcie szkolenia. Gryzą - i to mocno - w razie najmniejszego konfliktu.
157
Nie jestem zwolennikiem pomysłu, żeby amatorzy uczyli psy atakować i gryźć na komendę. Moim zdaniem jest to zadanie, którego powinni się podejmować wyłącznie profesjonaliści.
Poniżej wyjaśniam powody swojego stanowiska.
Okoliczności
Pies powinien podejmować działania wyłącznie na komendę. Tymczasem stwierdzamy, że w życiu codziennym atakuje bez polecenia.
Pies musi odróżniać wroga od przyjaciela. Aby to było możliwe, trzeba go bardzo dobrze zsocjalizować, żeby akceptował wszystkich i nie był wobec nikogo podejrzliwy, a następnie poddać warunkowaniu na charakterystyczne gesty u szczególnych osobników. Tego rodzaju szkolenia prowadzone są bardzo rzadko. Poza tym stwierdzam, że na ogół psy trenowane w zachowaniach agresywnych na komendę nie zostały wcześniej wystarczająco dobrze zsocjalizowane. Ich umiejętność rozróżniania, a także poziom inteligencji nie są wystarczające.
Dodatkowo, nawet jeśli podczas treningów czynniki wyzwalające zachowania agresywne są dla psa oczywiste, łatwe do odczytania, to w życiu codziennym mogą być zdecydowanie mniej wyraźne.
Jednostka (elementy psychobiologiczne)
Pies, który wykonuje pracę, musi posiadać wysoki poziom inteligencji, być zrównoważony, zdrowy fizycznie i psychicznie, stabilny pod względem nastroju i emocji, nie może być impulsywny, ale powinien działać szybko. Stwierdza się, że większość psów, których praca wymaga atakowania na komendę, jest niestabilna, impulsywna, a gryzienie wpojone psom na drodze warunkowania staje się mechaniczne i sprawia, że agresja przekształca się w agresję nadmierną wtórną, która -jak już wiemy -jest zachowaniem patologicznym.
Pozy oraz gesty i mimika
W zachowaniach agresywnych na komendę pies przyjmuje pozy wysokie. Czasem obserwujemy pozy charakterystyczne dla... zabawy. Najwyraźniej gryzienie sprawia psu ogromną przyjemność.
158
Sekwencja zachowania
Pies musi reagować na polecenia swojego przewodnika.
Agresja na komendę jest nabyta - nie występuje w odpowiedzi na potrzebę biologiczną i jest wyuczona na drodze warunkowania instrumentalnego -jej sekwencja przypomina sekwencję agresji nadmiernej. Nie występuje faza grożenia ani spontanicznego zakończenia zachowania agresywnego. Nie występuje też faza refrakcji. Pies atakuje bezpośrednio i na komendę, gryząc mocno konkretną część ciała, zgodnie z poleceniem.
Ucząc psa od wczesnego wieku ataku z gryzieniem, sprzyjamy wzmacnianiu chwytu zębami, podczas gdy w normalnych warunkach matka szczenięcia, jak i właściciele, dokładają starań, by zwiększyć kontrolę siły ugryzienia. Tak więc w sytuacji, gdy pies musi ugryźć, na przykład w obronie własnej, istnieje ryzyko, że zrobi to mocno i przede wszystkim nieodpowiednio do okoliczności.
Konsekwencje
Jeżeli pies jest zrównoważony, a zachowań agresywnych na komendę nauczyli go profesjonaliści, wtedy atak na komendę stanowi formę obrony ludzkiej społeczności.
Jeśli natomiast pies nie jest stabilny emocjonalnie, był niewłaściwie socjalizowany, a naukę gryzienia odbył według źle przygotowanego programu, to jest naprawdę niebezpieczny.
Postępowanie w przypadku problemów spowodowanych uczeniem agresji na komendę
Zbyt często musiałem się zajmować zaburzeniami zachowania będącymi efektem wyuczonego gryzienia na komendę, dlatego nie polecam tego typu treningu dla psów rodzinnych.
Problemy dotyczące psów sportowych i psów pracujących dla człowieka, które wykorzystują do swoich celów wyuczone elementy szkolenia, leczę tak, jak przypadki agresji nadmiernej wtórnej, bo tym faktycznie jest agresja na komendę.
^T'
Dziedziczenie agresji
Geny mają przemożny wpływ na rozwój zachowań agresywnych. Nasileniu agresji sprzyjają takie cechy psa, jak pobudliwość, impulsywność, reaktywność, brak lub słaba kontrola ugryzień, a także sposób, w jaki pies postrzega świat. Wiele psów, które zostały prawidłowo zsocjalizowane, w okresie przejścia od dojrzewania do dorosłości całkowicie się zmienia i upodabnia do jednego ze swoich rodziców. Psy te bardzo często manifestują agresję dystansującą i terytorialną - dwa typy zachowań związane z tymi samymi predyspozycjami. Również zachowania łowcze są uwarunkowane genetycznie.
Genetycy twierdzą, że w ciągu kilku lat byliby w stanie - dysponując odpowiednimi środkami finansowymi - zlokalizować geny odpowiedzialne za skłonność do zachowań agresywnych. To jest prawdziwe wyzwanie dla kynologów. Ich badania i odkrycia umożliwią w przyszłości selekcję psów pod względem przydatności do hodowli. Wybór osobników spełniających wymagania hodowców będzie się odbywał na podstawie łatwych do przeprowadzenia testów genetycznych.
Muszę w tym miejscu dodać, że nie istnieje „gen agresji" czy poszczególne geny odpowiedzialne za jej konkretne rodzaje. Można
161
raczej mówić o wielu genach (być może setkach genów), które mają wpływ na motywację zachowań agresywnych.
Predyspozycje rasowe?
Każda rasa ma swoją historię, a osobniki do niej należące wykorzystywano do określonych celów. Oczywiste jest więc, że istnieją rasy psów, wśród przedstawicieli których można by się spodziewać większej liczby agresywnych osobników niż w innych rasach. Tymczasem, żadne dotychczasowe badania naukowe nie udowodniły zależności pomiędzy rasą a liczbą agresywnych osobników. Aby móc wyciągnąć wiarygodne wnioski, należałoby z każdej rasy wybrać losowo dobraną reprezentatywną grupę stu przedstawicieli, którzy zostaliby poddani naukowo uprawomocnionemu testowi agresywności. Procedurę tę należałoby przeprowadzić w każdym kraju, gdyż rasy hodowane w różnych państwach różnią się między sobą. Ponadto badania trzeba by konsekwentnie powtarzać co 5 lat, ponieważ cechy ras zmieniają się zgodnie z obowiązującą w danym okresie modą. Wzorzec każdej rasy uwzględnia też opis pożądanych cech psychicznych, jednak mało kto zwraca uwagę na te kilka linijek. Zawarta we wzorcu charakterystyka dotyczy w ogromnej części cech fizycznych psa. Dotychczas nie stwierdzono żadnej korelacji pomiędzy wyglądem (typem somatycznym) a zachowaniem psa.
Wszelkie stwierdzenia przeciwko którejś z ras jako bardziej agresywnej niż inne nie znajdują naukowego uzasadnienia.
Selekcja hodowlana
Co ma większy wpływ na rozwój zachowań agresywnych: geny czy środowisko? Nikt nie zna odpowiedzi na to pytanie. Przyjmuje się, że średnio za skłonność do agresji geny odpowiadają w 30-50 procentach. Oznacza to, że dziedziczność wpływa na zachowania manifestowane przez osobniki w danej populacji. Jej wpływ jest na tyle duży, że można dokonywać selekcji, na przykład w ten sposób,
162
aby pies rodzinny nie był agresywny, impulsywny lub lękliwy. Psy przeznaczone do pracy powinny pochodzić ze specjalnych hodowli, w których przy selekcji uwzględnia się zarówno zdolność do socjalizacji, jak i do walki, po to by wybrane zwierzęta umiały dobrze walczyć, ale jednocześnie miały wysoki poziom samokontroli.
Najmniejsze zaniedbanie w selekcji hodowlanej powoduje, że rodzą się osobniki z zaburzeniami, co nie jest korygowane na drodze bezlitosnego doboru naturalnego jak kiedyś, kiedy to jednostki nie-potrafiące się komunikować albo panować nad własną agresywnością były wykluczane ze stada.
W selekcji hodowlanej można również wyodrębniać rodziny i linie bardzo agresywne. Wybiera się je w celu uzyskania psów do walk. W ciągu kilku pokoleń w takich liniach otrzymuje się „klony", wszystkie prezentują podobne patologiczne zachowania.
Wybór szczenięcia częściowo powinien się opierać na analizie zachowania jego rodziców. Jeżeli oboje są lub jedno z nich jest agresywne (agresja dystansująca), to z doświadczenia mogę powiedzieć, że istnieje od 25 do 50 procent ryzyka, że szczenię także będzie agresywne, gdy osiągnie dojrzałość.
Determinacja genetyczna zachowania a leczenie
To, że dane zachowanie jest w pewnym stopniu zdeterminowane genetycznie, nie oznacza, że nie można go zmienić. Można skorzystać z leczenia farmakologicznego. Trzeba jednak pamiętać o tym, że w im większym stopniu źródłem zaburzeń są geny i struktura mózgu, tym dłużej będzie trwało leczenie.
Agresja a rozwój psa
Czy środowisko, w którym dorasta szczenię, ma wpływ na manifestowaną przez nie agresję? Jeżeli odpowiedź na to pytanie jest twierdząca, to w celu uniknięcia niepożądanych zachowań można zastosować środki zapobiegawcze.
Pierwsze miesiące życia psa odgrywają podstawową rolę w rozwoju identyfikacji z własnym gatunkiem (wpojenie), uczeniu się rytuałów komunikacji wewnątrzgatunkowej i samokontroli, określaniu gatunków zaprzyjaźnionych (socjalizacja) oraz ustalaniu poziomu „normalnego" nasilenia bodźców pochodzących ze środowiska, który w przyszłości będzie stanowił punkt odniesienia (habituacja). Ponieważ czynniki te wywierają wpływ na emocje i struktury poznawcze, z całą pewnością nie pozostają bez znaczenia w kwestii zachowania agresywnego.
Identyfikacja z gatunkiem
Szczenię rodzi się bez świadomości, do jakiego gatunku należy. Od momentu narodzin do czternastego tygodnia życia ma możliwość nauczyć się, że jest psem. W kontakcie z innymi psami następuje wpojenie i odtąd szczenię potrafi utożsamiać się ze swoim gatunkiem. Ten typ uczenia się ma charakter ponadindywidualny i dotyczy konkretnego gatunku, co oznacza, że kontakt z dowolnym psem dowolnej rasy pozwala szczenięciu przyswoić sobie symboliczne pojęcie
165
gatunku „pies" i zapobiec wewnątrzgatunkowym zachowaniom łowczym. Procesowi temu daleko do ideału; zdarza się, że niektórzy przedstawiciele ras olbrzymich atakują małe psy. Podejrzewam, że mają tu znaczenie czynniki genetyczne, ale hipotezę tę należałoby zweryfikować. Identyfikację z gatunkiem można wzmocnić, socjalizując szczenię z psami o różnym wyglądzie i różnej wielkości, jeszcze wtedy, gdy przebywa ono u hodowcy, albo podczas zajęć w „psim przedszkolu", do którego powinno zacząć uczęszczać w czasie jak najkrótszym od momentu zamieszkania u nowego właściciela.
Szczenię leży na grzbiecie, podczas gdy matka wylizuje okolicę jego krocza, aby wyzwolić odruch wydalania.
Poza podstawami, które umożliwiają ukierunkowanie zachowań społecznych, seksualnych i związanych z zabawą dorosłego zwierzęcia, szczenię musi się także nauczyć komunikować z przedstawicielami swojego gatunku. Mam na myśli przyswajane przez zwierzę rytuały, które omówiłem wcześniej. Dla zmniejszenia poziomu agresji wewnątrz danej grupy społecznej należącej do gatunku drapieżnego (zmniejszenia niebezpieczeństwa śmiertelnych bójek, do których może dojść w takich społecznościach) ogromne znaczenie ma umie-
166
jętność hamowania własnej agresji, czyli samokontrola, oraz umiejętność regulowania agresji innych za pomocą rytuałów uspokajania i uległości. Nawet jeśli wszystkie psy posługują się tą samą mową ciała, nie oznacza to, że jest to zdolność wrodzona.
Na rysunku powyżej przedstawiona jest interakcja suki i szczenięcia: szczenię leży na grzbiecie, a matka, liżąc okolicę krocza, wywołuje u niego odruch wydalania*. Pozycja ta jest później wykorzystywana w rytuale podporządkowania.
Obserwując interakcje matek z młodymi lub dorosłych psów ze szczeniętami podczas zajęć w „psim przedszkolu", szybko można zauważyć, że dorosłe zwierzęta prezentują zachowania „wychowawcze". Interweniują po to, by kontrolować poczynania młodych, a te uczą się hamować działania dorosłych osobników, zastygając w bezruchu, kładąc się i obracając na grzbiet.
Brak takich interakcji „wychowawczych" pozbawia psa okazji do wykształcenia w sobie dostatecznej kontroli, tym samym zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia u dorosłego psa nadruchliwości, a także zaburzeń komunikacji, charakterystycznych dla osobowości dyssocjalnej.
Określenie gatunków zaprzyjaźnionych (socjalizacja)
W przeciwieństwie do wpojenia wewnątrzgatunkowego, które dotyczy całego gatunku, socjalizacja jest tylko częściowa. Nawet w przypadku człowieka, w stosunku do którego proces ten jest szczególnie ułatwiony, tak jakby dochodziło do podwójnego (obok własnego gatunku) wpojenia, socjalizacja z kilkoma różnymi osobami nie prowadzi do jej uogólnienia na wszystkich ludzi. To tak, jakby różne osoby należały do odmiennych gatunków: do gatunku ludzi białych, czarnych, żółtych, do gatunku mężczyzn, kobiet, gatunku ludzi dorosłych, dzieci, gatunku ludzi poruszających się na dwóch
I *Odruch wydalania nie występuje spontanicznie w pierwszych trzech tygodniach życia I szczenięcia, (przyp. tłum.)
167
Interakcje „wychowawcze" matki z jednym z jej szczeniąt
nogach, raczkujących niemowląt itd. Do takich wniosków doszedłem na podstawie obserwacji zachowań łowczych psów wobec niektórych osób, pomimo socjalizacji tych zwierząt z kilkoma typami ludzi.
W tej książce postawiłem hipotezę, że pies zachowuje się względem człowieka tak, jak wobec przedstawicieli swojego gatunku. Opisana powyżej sytuacja jest kolejnym odstępstwem od tej tezy. Pies może prezentować zachowania łowcze wobec niektórych osób, pomimo że jest z ludźmi częściowo zsocjalizowany. Wydaje się, że im więcej szczenię ma pozytywnych kontaktów z różnymi osobami, tym łatwiej rozpoznaje gatunek ludzki. Nauczenie się symbolicznego pojęcia gatunku wymaga także zdolności poznawczych, na które częściowy wpływ mają geny. Dlatego korzystne jest eliminowanie z puli potencjalnych reproduktorów psów, które atakują ludzi. Dla dobra ludzi selekcjonuje się takie zwierzęta, które łatwo się socjalizują z człowiekiem, a ograniczona liczba doświadczeń zdobytych w młodym wieku uogólnia się na cały gatunek.
Kładę nacisk na ten rodzaj socjalizacji z uwagi na bezpieczeń-
168
stwo publiczne. Podobne rozumowanie można zastosować w przypadku różnych gatunków zwierząt domowych, takich jak koty, na które psy bardzo chętnie polują, króliki, drób.
Pies może manifestować różne zachowania agresywne wobec osobników, z którymi nie jest zsocjalizowany. Najczęściej są to: / polowanie - na zwierzę niewielkich rozmiarów lub - gdy uczestniczy stado psów - na dużą ofiarę; ofiarą może się stać kot lub kura, ale także dziecko albo starsza osoba / pogoń - za poruszającymi się obiektami
/agresja skierowana przeciwko potencjalnemu drapieżnikowi - wobec przeciwnika dużych rozmiarów lub postrzeganego jako niebezpieczny, pies może prezentować np. agresję dystansującą, z rozdrażnienia lub ze strachu; zachowania psa są tym brutalniejsze, im bardziej niebezpieczny wydaje mu się jego przeciwnik.
Ustalenie poziomu odniesienia dla homeostazy
Poziom odniesienia dla homeostazy to próg stymulacji (np. poziom nasilenia dźwięku lub nasilenia ruchu w otoczeniu), będący tolerowaną przez psa dolną (górną) granicą, powyżej (poniżej) której zwierzę zachowuje równowagę emocjonalną, homeostazę. Gdy pies dorasta w środowisku ubogim w bodźce zmysłowe, wówczas jego progi reagowania ustalają się na niskich poziomach. Ten stan stwarza problemy, jeśli w późniejszym wieku zwierzę zostanie przeniesione w bardziej stymulujące, bogatsze pod względem nasilenia, liczby i różnorodności bodźców środowisko. Ustalone wcześniej poziomy odniesienia przestaną wtedy pasować do zastanej rzeczywistości. Za każdym razem, kiedy poziom stymulacji przekracza (w sensie ilościowym albo jakościowym) górny próg, co wywołuje reakcję u psa, zwierzę czuje się przestymulowane i w związku z tym przeżywa stres. Stresem nazywam reakcję organizmu, jego próbę adaptacji w stanie umysłowego i emocjonalnego cierpienia. Reakcja ta pociąga za sobą krótko- i długotrwałe zmiany neurochemiczne, czyli zmiany wszystkich elementów psychobiologicznych.
169
Zestresowany pies przeżywa emocje (np. obawę, strach, lęk, rozdrażnienie), które sprzyjają pojawieniu się reakcji obronnych, również agresywnych.
Okres dojrzewania płciowego
Dojrzewanie płciowe to czas burzy hormonalnej, przemian fizycznych, zmian zachodzących w zachowaniu, wahań nastroju oraz wprowadzania nowych sposobów komunikowania się. To kolejny okres wrażliwy*, w którym pies uczy się swojej roli w grupie i zaczyna wykazywać tendencję do dystansowania się względem obcych. W związku z tym następują charakterystyczne dla tego okresu zjawiska: / wewnątrz grupy - zerwanie więzi z matką, zastąpienie jej przywiązaniem do grupy, obowiązkowa hierarchizacja i wynikające z tego konflikty / poza grupą - obrona własnego stada i należącego do niego terytorium.
Podsumowując, stwierdzam, że dojrzewanie płciowe jest newralgicznym okresem, podczas którego dochodzi do: / zerwania więzi z matką / hierarchizacji /desocjalizacji / pojawienia się terytorializmu.
Jak napisałem w rozdziale dotyczącym agresji dystansującej, sposób postrzegania świata przez psa może się znacząco zmienić w trak-
*Okres wrażliwy (ang. sensibleperiod, fr. periode sensible) - termin najściślej związany z uczeniem się na drodze wpajania: wpajanie z definicji zachodzi tylko w określonym tzn. wrażliwym okresie rozwoju osobniczego.
W przypadku psów termin ten jest stosowany zwykle w odniesieniu do tzw. okresu socjalizacji, ponieważ jest to faza, w której szczególnie łatwo dochodzi do uczenia się pewnych zachowań oraz uogólniania doświadczeń, które zostają utrwalone na całe życie (co jest w znacznym stopniu, ale nie wyłącznie związane ze zjawiskiem wpajania). Ze względu na znaczenie procesów zachodzących w okresie dojrzewania płciowego dla rozwoju zwierzęcia oraz trwałe skutki doświadczeń w nim zebranych i skłonności do ich uogólniania, Autor proponuje uznać tę fazę życia za następny okres wrażliwy.
170
cie jego rozwoju. Odnoszę wrażenie, że oddziaływanie niektórych genów manifestuje się z opóźnieniem w okresie między dojrzewaniem płciowym a osiągnięciem pełnej dojrzałości. Możliwa jest więc w tym czasie zmiana osobowości danego zwierzęcia. Obserwuje się na przykład więcej ofensywnych zachowań agresywnych wobec osobników - psów lub ludzi - nienależących do grupy społecznej danego psa, chociaż wcześniej nie był w sytuacji spotkania z nimi agresywny.
Wewnątrz grupy
Istnieje duże prawdopodobieństwo (jest to jednak wyłącznie hipoteza), że hormony i feromony odpowiadają częściowo za zmiany nastroju dorastającego samca, zwiększenie liczby konkurencyjnych zachowań agresywnych, częstsze agresywne zaczepianie pozostałych członków stada - pomimo wielokrotnie przegrywanych konfliktów. Dorosłe zwierzęta w konfrontacji z dorastającym psem stają się mniej tolerancyjne. Kładzenie łapy na szyi, zabawa w stawanie okrakiem nad innym osobnikiem są teraz traktowane jak najbardziej poważnie i zdecydowanie karcone.
Proces zmian w zachowaniu dojrzewającego psa trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy i, zwykle w wyniku poniesionych przez zwierzę porażek, wygasa. Czy w tym okresie następuje kastracja psychiczna? Nie zostało to stwierdzone, ale zachowania psa zostają wyregulowane, a system społeczny, do którego należy, się uspokaja.
Jeżeli dojrzewającemu psu udaje się zwyciężać w konfliktach, to nie zachodzi ani regulacja zachowań psa jako jednostki, ani systemu społecznego jako całości. W wieku dorosłym proces zmian w zachowaniu i osobowości psa rozpoczyna się od nowa lub pogłębia.
Powyższe zjawiska stanowią część procesu hierarchizacji, czyli przyjęcia roli społecznej w hierarchii stada. Więcej informacji na ten temat Czytelnicy znajdą w książce pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?).
171
Poza grupą
Przywiązanie do własnej grupy, uczestniczenie we wspólnych działaniach, a także przyjęcie roli społecznej w hierarchii powoduje, że dorastający pies zaczyna dokonywać rozróżnienia między swoim stadem a światem zewnętrznym. Członkowie grupy są osobnikami, z którymi komunikuje się w zrozumiały sposób, stosując rytuały osobnicze. Członkowie innych grup mają własne rytuały. Ich komunikacja jest niejednoznaczna, a więc trzeba zachować ostrożność. W okresie dojrzewania szczenię integruje się ze swoją grupą, bierze udział w działaniach społecznych i wystrzega się obcych. Każdy z tych elementów rozwoju społecznego psa zbiega się w czasie z kształtowaniem się zachowań mających na celu obronę grupy i terytorium. Szczekanie w obecności intruza pojawia się spontanicznie lub wiąże się z naśladowaniem dorosłych członków stada. U psa pojawia się również sekwencja zachowań charakterystycznych dla agresji terytorialnej.
Z drugiej strony okres dojrzewania płciowego to okres szczególnej wrażliwości (okres wrażliwy), w czasie którego następuje wzrost nieufności do wszystkiego, co nowe, oraz łatwo dochodzi do trwałego zapamiętywania („wpajania") i uogólniania negatywnych doświadczeń. Niektóre psy stają się nieufne w nietypowych lub nowych dla nich sytuacjach albo wobec osób, z którymi rzadko się spotykają. To uwrażliwienie może prowadzić do fobii społecznej i/lub fobii związanych z nadmiarem bodźców w otoczeniu. W tym czasie u psa rozwija się lub nasila agresja dystansująca.
Podsumowując powyższe rozważania, stwierdzam, że rozwój osobniczy ma ogromny wpływ na dalszą ewolucję zachowań agresywnych danej jednostki. Prześledzenie dynamiki tej ewolucji pozwala czasem postawić diagnozę i przedstawić rokowanie: / Zachowania agresywne wystąpiły we wczesnym okresie życia, w trakcie rozwoju jednostki stopniowo się nasilają - należy wziąć pod uwagę między innymi zaburzenia osobowości (osobowość im-
172
pulsywną, wybuchową, dyssocjalną) oraz zaburzenie z nadruchliwością.
/ Agresja w środowisku rodzinnym, która pojawiła się w okresie dojrzewania, nawraca falami - trzeba się zastanowić, czy hierarchia stada nie jest zaburzona.
/ Agresja poza środowiskiem rodzinnym (np. dystansująca, wewnątrzgatunkowa, terytorialna) ujawniła się nagle w okresie między dojrzewaniem a dorosłością - należy rozważyć wpływ genów, manifestujący się z opóźnieniem. Bez względu na to, jakie jest źródło agresji, trzeba pamiętać, że
rzadko się zdarza, by znikła ona samoistnie. Wraz z upływem czasu
zachowania agresywne mają raczej tendencję do nasilania się aż do
przemiany w agresję nadmierną wtórną.
r
Diagnoza agresji
Na tym etapie lektury Czytelnicy zapewne potrafią już w większości przypadków określić rodzaj agresji, z jakim mają do czynienia. W tym rozdziale wykonamy kolejny krok naprzód. Jeszcze raz na potrzeby naszych rozważań opiszmy złożoną całość za pomocą prostych elementów.
W celu postawienia diagnozy i dokonania oceny zagrożenia na kilku poziomach posłużymy się następującymi pytaniami: / Czy zachowanie agresywne psa jest przystosowawcze (prawidłowe), czy patologiczne? / Czy pies prezentujący dane zachowanie agresywne jest dobrze
przystosowany, czy zaburzony? / Czy grupa, w której pies zachowuje się agresywnie, jest dobrze
przystosowana, czy zaburzona? / Czy można określić poziom zagrożenia, jakie stanowi pies wewnątrz swojej grupy społecznej? / Czy można określić poziom zagrożenia, jakie stanowi pies dla
społeczeństwa? / Czy możemy postawić diagnozę zaburzenia, wskazując konkretną jednostkę wymienioną w klasyfikacji zaburzeń zachowania?
175
Czy zachowanie agresywne jest przystosowawcze, czy patologiczne?
Oceniając zachowanie psa, bierze się pod uwagę analizę okoliczności, sekwencji zachowania, kontroli ugryzienia oraz konsekwencji agresji. Kwestie te zostały omówione we wcześniejszych rozdziałach książki.
Czy pies manifestujący zachowanie agresywne jest dobrze przystosowany, czy zaburzony?
Analiza elementów psychobiologicznych pozwoli lekarzowi weterynarii zajmującemu się zaburzeniami zachowania lub innemu specjaliście (np. etologowi) stwierdzić, czy zwierzę cierpi na jakiś rodzaj zaburzeń organicznych, zaburzenia zachowania lub inne. Odwołujemy się tutaj do medycyny behawioralnej.
Poziom funkcjonowania psa można ocenić według tabeli zamieszczonej w Załączniku 3.
Czy grupa, w której pies zachowuje się agresywnie, jest dobrze przystosowana, czy zaburzona?
Specjalista, który - niczym sędzia - musi postawić werdykt dotyczący agresywności danego psa, nie może rozważać jego zachowania w oderwaniu od środowiska, w którym on żyje. Celem jest określenie poziomu zagrożenia, jakie pies stwarza w konkretnym środowisku, oraz stwierdzenie, do jakiego stopnia samo środowisko jest współodpowiedzialne za istniejący problem.
Analiza relacji społecznych oraz struktury hierarchicznej grupy pomaga określić:
/ czy i w jaki sposób przestrzegane są reguły /jaki jest podział przywilejów w grupie / czy występuje zgodność komunikacji wewnątrz grupy / czy istnieje spójność komunikacji każdego osobnika w grupie, czyli
zgodność wysyłanych komunikatów oraz emocji wyrażanych
176
za pomocą mowy ciała (możliwość występowania sprzecznych przekazów).
Elementy te mogą sprzyjać pojawianiu się zachowań agresywnych lub powodować ich nasilanie.
Czy można określić poziom zagrożenia, jakie stanowi pies wewnątrz swojej grupy społecznej?
Poziom zagrożenia należy określić przed wprowadzeniem leczenia. Patrz rozdział pt. „Ocena poziomu zagrożenia".
Czy można określić poziom zagrożenia jakie stanowi pies dla społeczeństwa?
Nie istnieje żaden wzór, który można zastosować, aby obliczyć poziom zagrożenia, jakie stanowi pies dla osobników spoza grupy, czyli dla społeczeństwa. Pomocna w określeniu tego poziomu jest analiza wszystkich omówionych w rozdziale zagadnień, dodatkowo pamiętać należy o zasadach etycznych oraz obowiązującym prawie. Taka ocena poziomu zagrożenia jest zawsze subiektywna.
Czy możemy postawić diagnozę zaburzenia, wskazując konkretną jednostkę wymienioną w klasyfikacji zaburzeń zachowania?
Klasyfikację zaburzeń zachowania ze szczególnym uwzględnieniem towarzyszących im zachowań agresywnych Czytelnicy znajdą w kolejnym rozdziale książki.
Klasyfikacja zaburzeń zachowania
Postawienie diagnozy nozologicznej, czyli zaklasyfikowanie problemu lub zwierzęcia, przynosi wiele korzyści. Ułatwia porozumiewanie się specjalistów między sobą oraz prowadzenie badań klinicznych, a w niektórych przypadkach także wybór leczenia, który dokonywany jest niejako automatycznie (choć taka strategia nigdy nie jest najlepsza).
Wskazanie konkretnego rozpoznania nie jest jednak najważniejsze w terapii psa zachowującego się agresywnie. Postępowanie kliniczne opiera się przede wszystkim na ocenie objawów występujących u zwierzęcia, a także na ocenie całego systemu, do którego ono należy.
Nazwanie zaburzenia stanowi część strategii terapeutycznej, ale trzeba pamiętać, że słowa, którymi je opisujemy, mają inny wydźwięk dla właściciela, a inny dla specjalisty. Podanie rozpoznania przez lekarza sprawia, że otacza go nimb eksperta. Wie, o czym mówi. Używając danego terminu, na przykład lęk, socjopatia, dyssocjalizacja, specjalista odnosi go do konkretnego zaburzenia. Ale co znaczy ten termin dla właściciela? Może go nie znać i poczuć się przez to wykluczony z rozmowy, może też nadawać mu zupełnie inny sens. W drugim przypadku podanie rozpoznania stanie się źródłem
179
nieporozumienia i może doprowadzić do zerwania więzi terapeutycznej nawiązanej w czasie wywiadu.
Istnieją różne systemy diagnostyczne. W krajach francuskojęzycznych najbardziej rozpowszechniony jest system zaproponowany przez Patricka Pageata*. Ma on swoje zalety, ale też pewne wady. Mówiąc o tych ostatnich, mam na myśli przede wszystkim stosowanie niektórych terminów w innych znaczeniach, niż występują one w powszechnym użyciu oraz w psychiatrii człowieka, co wydaje się czasem mało praktyczne.
Systemy diagnostyczne tworzone są w znacznym stopniu arbitralnie i w ramach takiej czy innej konwencji. Dzieje się tak nawet wówczas, gdy owe systemy opierają się na statystycznej analizie dużej grupy objawów. Człowiek nie potrafi przetwarzać jednocześnie wielu informacji, więc selekcjonuje je w subiektywny sposób. Ponadto skupiając się na określonej grupie symptomów, łatwo może przeoczyć te, które do danej grupy nie należą. Dlatego jednostki klasyfikacyjne należy traktować jak schematy służące celom dydaktycznym i pamiętać, że nie odzwierciedlają one wiernie rzeczywistości. Mając te zastrzeżenia na uwadze, można jednak z powodzeniem posługiwać się niżej przedstawionym systemem diagnostycznym także w praktyce klinicznej.
Zgodnie z tym, co powiedziałem wyżej, pozostaje sklasyfikować różne jednostki nozologiczne dla celów dydaktycznych. Podział przedstawiony w „Podręczniku diagnostycznym i statystycznym zaburzeń psychicznych" (Diagnostic and Statistical Manuał oj Mental Disorders - DSM, obecnie czwarte wydanie, czyli DSM-IV) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego ma wartość także dla lekarza weterynarii, zajmującego się medycyną behawioralną, mimo
*Patrick Pageat, autor Pathologie du comportement du chien (Patologia zachowania psów), jako pierwszy przedstawia w swojej książce model czy szkołę psychiatrii weterynaryjnej, zwaną czasem „szkołą francuską". Jego podejście do zagadnienia wyraźnie różni się od podejścia reprezentowanego przez większość autorów anglojęzycznych (choć i między nimi występują nieraz znaczne różnice). Wspomniana książka została wydana po raz pierwszy w 1995 roku. Miała też swoje drugie, poprawione wydanie w roku 1998, i na to wydanie najczęściej powołuje się Dehasse. (przyp. tłum.)
180
że został opracowany na potrzeby psychiatrii człowieka. W klasyfikacji Pageata można odnaleźć pewne podobieństwa do systemu diagnostycznego zawartego w DSM-IY
Kategorie diagnostyczne zaburzeń zachowania
Poniżej przedstawiam moją klasyfikację zaburzeń zachowania psów:
/ Zaburzenia rozwojowe
/ Zaburzenia lękowe
/ Zaburzenia nastroju
/ Zaburzenia z powtarzaniem sekwencji ruchowych
/ Zaburzenia dysocjacyjne
/ Zaburzenia zachowania związane z zaburzeniami fizjologicznymi
/ Zaburzenia spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych
/ Symulacje
/ Zaburzenia dotyczące struktury społecznej
/ Zaburzenia organizacji terytorialnej
/ Zaburzenia funkcji poznawczych
/ Zaburzenia seksualne niesklasyfikowane gdzie indziej
/ Zaburzenia odżywiania niesklasyfikowane gdzie indziej
/ Zaburzenia snu niesklasyfikowane gdzie indziej
/ Zaburzenia osobowości
/ Inne zaburzenia.
Zachowania agresywne towarzyszą wielu wyżej wymienionym zaburzeniom. W tej książce nie przedstawię każdej jednostki klasyfikacyjnej, w opisie której wymienia się objawy agresji. Odsyłam Czytelników do autorów opisu poszczególnych jednostek, zwłaszcza Pageata. Moim zamiarem jest: / wymienić zaburzenia oraz rodzaje agresji pojawiające się wśród
ich kryteriów diagnostycznych / stworzyć repertorium objawów i zaburzeń, na które trzeba zwrócić uwagę.
181
Lista zaburzeń i towarzyszących im zachowań agresywnych
Zaburzenia rozwojowe
Zespół nadwrażliwości i nadruchliwości (z.n.n.) / brak kontroli ugryzienia / agresja z rozdrażnienia
Zaburzenie z nadruchliwością
/ agresja z rozdrażnienia
/ nadruchliwość, nadpobudliwość, agresja towarzysząca nadpobudliwości
Zespół deprywacji sensorycznej /agresja w obronie własnej, zwłaszcza agresja dystansująca, z rozdrażnienia i ze strachu
Zaburzenia lękowe
Lęk uogólniony, fobia społeczna, lęk wywołany utratą rytuałów itd.
Wszystkie typy agresji obronnej, a zwłaszcza: / agresja dystansująca / agresja z rozdrażnienia / agresja ze strachu / agresja terytorialna
Zaburzenia nastroju
Depresja przewlekła, zespół nadmiernego przywiązania u psów dojrzałych / agresja z rozdrażnienia
Zaburzenia jedno- i dwubiegunowe (nazywane również przez
Pageata „dystymicznymi") / agresja dystansująca / agresja z rozdrażnienia / agresja ze strachu
182
Epizody utraty samokontroli lub zaburzenie okresowe z napadami wściekłości (u Pageata dystymia cocker spanieli*)
/ agresja zaborcza
/ agresja dystansująca
/ agresja z rozdrażnienia
/ agresja ze strachu
Zaburzenia dysocjacyjne
/ agresja łowcza
/ agresja z rozdrażnienia
/ agresja zaborcza
/ agresja nadmierna (pierwotna)
Zaburzenia zachowania związane z zaburzeniami fizjologicznymi
Zespół agresywności reaktywnej towarzyszącej stanom bólowym / agresja z rozdrażnienia, która ewoluuje, przemieniając się w agresję nadmierną / agresja nadmierna
Wzrokowe omamy elementarne spowodowane dystrofią siatkówki / agresja łowcza
Zaburzenia spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych
Wzrokowe omamy elementarne / agresja łowcza / agresja z rozdrażnienia
Podawanie substancji psychoaktywnych, na przykład pochodnych fenotiazyny, butyrofenonu, benzamidu, benzodiazepiny w dawkach odhamowujących
* Pageat użył terminu „dystymia" w innym znaczeniu, niż ma on w psychiatrii człowieka, gdzie oznacza przewlekłe, lecz łagodne zaburzenie nastroju o charakterze depresyjnym, (przyp. tłum.)
183
/ agresja konkurencyjna / agresja z rozdrażnienia / agresja zaborcza / agresja gończa / agresja nadmierna
Podawanie substancji psychoaktywnych, na przykład pochodnych fenotiazyny, butyrofenonu, benzamidu, benzodiazepiny w dawkach wywołujących uspokojenie i dezorientację
/ agresja z rozdrażnienia
/ agresja ze strachu
Zaburzenia organizacji społecznej
Zaburzenie dostosowania się do struktury hierarchicznej, nazywane też przez Pageata „socjopatia", zarówno w grupach złożonych z ludzi i psów, jak i grupach samych psów
y agresja konkurencyjna
/ agresja z rozdrażnienia
/ agresja terytorialna
Zaburzenia funkcji poznawczych
Nadmierna agresywność u starych psów
/ agresja nadmierna (pierwotna)
y zanik hamowania agresji wobec osobnika, który przyjął pozę uległą, lub wykazującego cechy młodzieńcze
Zespół dezorientacji u starych psów i depresja inwolucyjna* / Różne rodzaje agresji w samoobronie
Zaburzenia osobowości
Osobowość dyssocjalna (dyssocjalizacja wg Pageata)
* Depresja inwolucyjna - zaburzenie nastroju występujące u starych psów, związane z upośledzeniem funkcji poznawczych. Dochodzi do postępującej utraty zachowań wyuczonych w procesie socjalizacji oraz w ciągu życia z człowiekiem. Chore zwierzęta tracą umiejętność zachowania czystości w domu, wracają do oralnej eksploracji otoczenia, nie reagują na dobrze znane komendy i mają trudności w organizacji interakcji społecznych. Występują zaburzenia snu typowe dla depresji przewlekłej, (przyp. tłum.)
184
/ agresja z rozdrażnienia / agresja konkurencyjna / agresja nadmierna
/ brak hamowania agresji wobec osobnika, który przyjął pozę uległą, lub wykazującego cechy młodzieńcze
Osobowość wybuchowa / agresja nadmierna
Osobowość impulsywna / agresja z rozdrażnienia
Repertorium przejawów agresji oraz zaburzeń, którym mogą one towarzyszyć
Celem stworzenia poniższego repertorium było ułatwienie powiązania określonych zachowań psa - istotnych w przypadku diagnozowania agresji - z zaburzeniami, w przebiegu których mogą one wystąpić. Jeśli dane zachowanie w konkretnym kontekście może być również prawidłowe, zostało to zaznaczone.
Agresja, rozpoznanie różnicowe z chorobą somatyczną guz mózgu, wpływ kortykosteroidów, padaczka, fukozydoza (angielski springer spaniel), ziarniniakowe zapalenie opon mózgowych i mózgu, wodogłowie, niedoczynność tarczycy, zatrucie ołowiem, brak zakrętów mózgowych, robaczyca, zakażenie pierwotniakami (neosporoza, toksoplazmoza), toczeń rumieniowaty układowy
Agresja, dystansująca fobia społeczna
Agresja, gończa, osoby biegnące, rowery, motocykle, samochody itd. prawidłowa, zespół deprywacji, osobowość impulsywna, z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością itd.
185
Agresja, brak hamowania wobec osobnika o cechach młodzieńczych lub przyjmującego pozę uspokajającą albo uległą osobowość dyssocjalna
Agresja, utrata hamowania wobec osobnika o cechach młodzieńczych lub przyjmującego pozę uspokajającą albo uległą nadmierna agresywność u starych psów
Agresja, łowcza agresja łowcza, zespół deprywacji itd.
Agresja, macierzyńska prawidłowa
Agresja, macierzyńska, ciąża urojona zaburzenie wydzielania wewnętrznego, z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość dyssocjalna, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej
Agresja, miejsce odpoczynku prawidłowa, lęk, depresja, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej itd.
Agresja, nadmierna, pierwotna zmiana organiczna w mózgu, zaburzenie wydzielania wewnętrznego, osobowość dyssocjalna itd.
Agresja, nadmierna, wtórna wszystkie zaburzenia, którym towarzyszy agresja
Agresja, obronna strach, lęk, fobia specyficzna, fobia społeczna itd.
Agresja, ofensywna osobowość dyssocjalna, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, fobia społeczna, zaburzenie dysocjacyjne, epizody utraty samokontroli, agresja łowcza
186
Agresja, pokarm prawidłowa, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, zaburzenie odżywiania
Agresja, pokarm, poza niska strach, głód, uległość, lęk
Agresja, pokarm, poza wysoka dominant, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, osobowość dysso-cjalna
Agresja, pokarm, w sytuacji zbliżania się kogokolwiek (wszystkie pozy) prawidłowa, strach, lęk, osobowość dyssocjalna, zaburzenie odżywiania, głód
Agresja, pokarm, w sytuacji zbliżania się właściciela (poza wysoka) dominant, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej
Agresja, rozdrażnienie (dotyk, zabiegi, ból i inne) prawidłowa, lęk, z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość dyssocjalna, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej itd.
Agresja, między samcami prawidłowa, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej
Agresja, między samicami prawidłowa, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej
Agresja, seksualna nadmierny popęd seksualny, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej
Agresja, społeczna: obecność w pobliżu/ przymierze z ludźmi/ psami zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, osobowość dyssocjalna
Agresja, strach prawidłowa, lęk itd.
187
Agresja, terytorialna prawidłowa, fobia społeczna, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej itd.
Agresj a, zaborcza prawidłowa, epizody utraty samokontroli
Agresj a, zagrożenie osobowość dyssocjalna, osobowość wybuchowa, osobowość impulsywna, zaburzenie dysocjacyjne, agresja łowcza, zaburzenie jednobiegunowe
Impulsywność, niecierpliwość w czekaniu na swoją kolej z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość impulsywna, osobowość wybuchowa
Impulsywność, nieumiejętność panowania nad własnym podnieceniem; pies staje się nadmiernie pobudzony, co prowadzi do niekontrolowanej agresji lub stereotypii z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość impulsywna, osobowość wybuchowa
Komunikacja, mowa ciała, poza ambiwalentna prawidłowa (wahanie), okres dojrzewania płciowego, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, lęk z powodu utraty rytuałów
Komunikacja, mowa ciała, poza niska prawidłowa (uspokajanie)
Komunikacja, mowa ciała, poza wysoka prawidłowa (asertywność)
Komunikacja, mowa ciała, poza wysoka, w kontekście karania prawidłowa (asertywność), dominant, zaburzenie dotyczące hierarchii społecznej, osobowość dyssocjalna itd.
188
Nastrój, pobudliwy, nadmierny z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość impulsywna, osobowość wybuchowa, zaburzenie jednobieguno-we, zaburzenie dwubiegunowe
Reaktywność, nadmierna (zob.także Impulsywność): pies reaguje nawet na najsłabsze bodźce z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, osobowość impulsywna, osobowość wybuchowa
Skrócony opis kilku ważniejszych zaburzeń
Poniżej Czytelnicy znajdą kryteria diagnostyczne kilku ważniejszych, tj. najczęściej spotykanych, zaburzeń. Opracowując kryteria diagnostyczne poszczególnych jednostek, korzystałem z opisów zawartych w podręczniku DSM-IV oraz książce autorstwa Pageata pt. Pathologie du comportement du chien (Patologia zachowania psów).
Zaburzenie z nadwrażliwością i nadruchliwością
Poniższy opis jest adaptacją opracowania Pageata.
Kryteria diagnostyczne:
A. Zaburzenie obserwuje się u szczeniąt w wieku powyżej ośmiu tygodni i młodych osobników dojrzałych (przy czym objawy pojawiły się przed ukończeniem czwartego miesiąca życia). Charakteryzuje się występowaniem obiektywnych i koniecznych objawów trwających przez prawie cały czas i niemal codziennie. Są to: / brak kontroli siły ugryzienia lub aktywności motorycznej (np. ugryzienia w czasie zabawy są bolesne, pies przewraca partnerów, uderzając w nich swoim ciałem) / niezdolność do zahamowania aktywności, pomimo wykonania pełnej, skutecznej sekwencji; wielokrotne powtarzanie sekwencji od początku, jakby w ogóle nie występował okres refrakcji (pies wykazuje nadmierną ruchliwość, nie przestaje się bawić i skłaniać
189
do zabawy innych, nawet gdy jego partnerzy są bardzo zmęczeni) / nadmierna czujność i brak habituacji, co może prowadzić między
innymi do trudności w szkoleniu / niemożność zaspokojenia głodu (żarłoczność, rzucanie się na miskę, pochłanianie pokarmu w ciągu kilku sekund) / skrócenie czasu snu (mniej niż osiem godzin na dobę) bez zmian w cyklu snu (choć okresy śnienia obserwuje się rzadko).
B. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
C. Zmiany w zachowaniu nie są naturalną konsekwencją zbyt małej uwagi ze strony właściciela (zaburzenie spowodowane niedostateczną uwagą ze strony właścicieli), niedostatku ruchu lub niedostatecznego wyszkolenia.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Stawiając rozpoznanie, należy określić stopień zaburzenia:
/ zaburzenie z nadwrażliwością i nadruchliwością stopnia I: objawy
od pierwszego do trzeciego w punkcie A / zaburzenie z nadwrażliwością i nadruchliwością stopnia II: wszystkie objawy wymienione w punkcie A.
Uwagi:
Należy zauważyć, że wiele psów nadmiernie aktywnych posiada częściową lub okresową, a nawet pełną kontrolę siły ugryzienia poza okresami nadmiernej pobudliwości. Choć stosuje się u nich podobne leki i podobną terapię, co u pacjentów z zespołem nadwrażliwości i nadruchliwości, nie można w ich przypadku postawić tego samego rozpoznania. Według Pageata do zdiagnozowania omawianego zaburzenia niezbędne jest spełnienie pierwszego kryterium, mówiącego o braku umiejętności kontrolowania siły ugryzienia.
190
Zaburzenie z nadruchliwością
Zaburzenie z nadruchliwością jest adaptacją „zespołu deficytu uwagi z nadruchliwością", opisanego w podręczniku DSM-IY Kryteria diagnostyczne:
A. Zaburzenie występujące u młodych psów, które pojawia się przed ukończeniem czwartego miesiąca życia, charakteryzuje się występowaniem niemal przez cały czas prawie codziennie obiektywnych objawów nerwowości i nadruchliwości:
/ pies, zmuszony do pozostawania w jednym miejscu, często usiłuje się przemieszczać lub wymknąć / nadmiernie i nieadekwatnie do sytuacji biega, wspina się i skacze / często ma trudności z zachowaniem umiaru i samokontroli w zabawie / jest w ciągłej gotowości do podjęcia aktywności / często nadmiernie wokalizuje (np. pojękuje, szczeka, wyje).
B. Obiektywne objawy impulsywności występujące przez większość czasu, niemal codziennie:
/ pies często reaguje na słabe bodźce, zanim zdoła dostosować reakcję do sytuacji (np. wokalizacja w reakcji na najmniejszy hałas)
/ często ma trudności z czekaniem na swoją kolej (np. rzuca się na miskę z pokarmem, zanim zostanie postawiona na podłodze)
/ często przerywa innym lub narzuca swoją obecność (np. włącza się do zabawy innych bez uprzedniego przyjęcia pozy zaproszenia do zabawy lub pozy uspokajającej)
/ często wydaje się niezdolny do zapanowania nad swoim podnieceniem, nadmiernie się pobudza, co prowadzi do niekontrolowanej agresji lub stereotypii*.
* Stereotypia - regularne powtarzanie względnie niezmiennej sekwencji ruchów, które nie mają żadnego wyraźnego celu lub funkcji. Przykładami stereotypii są: rytmiczne chodzenie (np. poruszanie się dużych drapieżników w ogrodach zoologicznych tam i z powrotem, zawsze po tej samej trasie), kręcenie się w kółko, gonienie własnego ogona, (przyp. tłum.)
191
C. Obiektywne objawy braku koncentracji i rozproszenia uwagi występujące prawie przez cały czas niemal każdego dnia:
/ pies ma trudności z koncentracją podczas zachowań badawczych i działania (np. pospiesznie i powierzchownie eksploruje przedmioty znajdujące się w nieznanym pomieszczeniu, często wraca do badania tych samych obiektów)
/ często wydaje się nie słuchać, kiedy się do niego mówi lub gdy się go upomina
/ często nie wykonuje poleceń w czasie szkolenia (nie należy brać pod uwagę sytuacji, w których stosowane są nieprawidłowe techniki szkoleniowe)
/ łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych
/ często wydaje się być opornym na habituację (upośledzenie uczenia się poprzez habituację) i nie pamięta przedmiotów lub środowiska, które właśnie eksplorował (zachowuje się tak, jakby miał do czynienia z nowymi bodźcami).
D. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
E. Zmiany w zachowaniu nie są normalną konsekwencją niewystarczającej uwagi ze strony właściciela (zaburzenie spowodowane niedostateczną uwagą ze strony właścicieli), niedostatku ruchu lub niedostatecznego wyszkolenia.
F. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Stawiając rozpoznanie, należy określić typ zaburzenia:
Zaburzenie z nadruchliwością / typu łączonego lub mieszanego / z przewagą nieuwagi / z przewagą nadpobudliwości i impulsywności
192
/ z przewagą impulsywności
/w częściowej remisji
/ wrażliwe na test z metylofenidatem lub dekstroamfetaminą.
Uwagi: Trzeba zaznaczyć, że wymienione objawy trudno jest precyzyjnie ocenić, co bywa przyczyną nadużywania powyższego rozpoznania.
Fobia społeczna
Fobia społeczna polega na reagowaniu strachem w określonej sytuacji społecznej, podczas gdy pozostałe interakcje przebiegają prawidłowo.
Kryteria diagnostyczne:
A. Silny, nieustępujący strach przed jedną lub kilkoma określonymi interakcjami społecznymi lub w sytuacji narażenia na kontakt z obcymi zwierzęciu osobnikami (ludźmi, psami).
B. Narażenie na kontakt z sytuacją powodującą reakcję fobiczną wywołuje natychmiastowe wystąpienie strachu. Może się on przejawiać w kilku formach, takich jak bezruch (zahamowanie behawioralne), przylgnięcie do obiektów przywiązania, wokalizacja charakterystyczna dla niepokoju, gwałtowne próby ucieczki, agresja dystansująca, agresja ze strachu lub działania przerzutowe*.
C. Strach* * jest nadmierny i niedostosowany do zagrożenia związanego z bodźcem (interakcją).
D. Zwierzę unika sytuacji fobicznej lub znosi ją, odczuwając silny, paniczny strach.
E. Zachowania towarzyszące fobii istotnie zakłócają normalne
* Działanie przerzutowe to zachowanie pojawiające się poza swoim normalnym kontekstem behawioralnym w sytuacji konfliktu motywacyjnego, tzn. gdy dochodzą do głosu co najmniej dwa przeciwstawne popędy (np. strachu i wściekłości). Zachowania przerzutowe zawsze wywodzą się z zachowań instynktowych i mogą należeć na przykład do zachowań z repertuaru pobierania pokarmu (np. dziobanie nieistniejących ziaren przez ptaki) lub pielęgnacji ciała (np. poprawianie włosów w sytuacji zakłopotania u ludzi, wylizywanie się u zwierząt), (przyp. tłum.)
**W niniejszej książce przyjęto następującą definicję strachu: jest to reakcja fizjologiczna i motoryczna w obliczu realnego lub wyobrażonego niebezpieczeństwa. Termin
193
funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
F. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak fobia specyficzna lub uogólniona.
Stawiając rozpoznanie, należy określić typ fobii społecznej. Fobie społeczne można podzielić ze względu na gatunek, w obecności którego występują: /typ wewnątrzgatunkowy: w sytuacjach społecznych z udziałem
przedstawicieli własnego gatunku / typ międzygatunkowy (sytuacje społeczne z udziałem ludzi): w stosunku do określonej kategorii osób, np. dzieci, kobiet, mężczyzn, osób starszych / typ międzygatunkowy (sytuacje społeczne z udziałem innych gatunków, poza człowiekiem): w stosunku do określonych kategorii osobników innego gatunku, z którym zwierzę było socjalizowane
a także ze względu na liczbę sytuacji wywołujących reakcję fobiczną: / typ specyficzny: zwierzę reaguje strachem tylko w określonej sytuacji społecznej / typ uogólniony: zwierzę reaguje strachem w większości sytuacji społecznych, w których spotyka się z określoną kategorią osobników.
lęk definiowany jest natomiast zgodnie z kryteriami diagnostycznymi Zaburzenia lękowego uogólnionego. Główna różnica między strachem i lękiem polega na tym, że strach wywoływany jest przez konkretny, dający się zidentyfikować bodziec, natomiast w przypadku lęku nie można takiego bodźca wskazać. Lęk ma charakter nieokreślony, jest „rozmyty". Strach może być zarówno reakcją prawidłową (wobec realnego zagrożenia), jak i patologiczną (np. w przypadku fobii). Lęk zawsze ma charakter patologiczny. W tym miejscu dla porządku warto zauważyć, że w psychiatrii człowieka terminu „strach" używa się tylko w odniesieniu do reakcji prawidłowych. Gdy reakcja jest nieadekwatna do wywołujących ją bodźców lub sytuacji, tak jak w przypadku fobii, mówi się o lęku, a nie strachu, (przyp. tłum.)
194
Zaburzenie lękowe uogólnione
Kryteria diagnostyczne:
A. Zachowania charakterystyczne dla odczuwania strachu albo obawy przed przewidywanym zagrożeniem, występujące często i nadmiernie, niewywoływane przez obiektywne, określone i powtarzające się bodźce.
B. Występowanie kilku z następujących objawów:
/ zachowania w obronie własnej, takie jak bezruch (zahamowanie), unikanie, ucieczka, agresja dystansująca, agresja z rozdrażnienia lub ze strachu
/ objawy silnego niepokoju, takie jak uczepienie się, przylgnięcie do obiektu przywiązania (np. właściciela), wokalizacja oznaczająca niepokój
/ nadmierna pobudliwość autonomicznego układu nerwowego
/wzmożona czujność, np. ciągłe rozglądanie się, uskoki jako reakcja na bardzo słabe bodźce
/ obawa przed przewidywanymi zagrożeniami (antycypacja) i inne zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnym i poznawczym, takie jak nadmierna ostrożność, nieśmiałość
/działania przerzutowe, takie jak wylizywanie się, chodzenie, jedzenie, picie.
C. Zachowania lękowe istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia (np. niedoczynności lub nadczynności tarczycy), nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak fobia specyficzna lub uogólniona.
195
Zaburzenie lękowe wywołane utratą rytuałów
Zaburzenie to, opisane przez Pageata (1998), występuje po utracie przez zwierzę uspokajających rytuałów, na przykład gdy zostanie ono usunięte z grupy społecznej.
Kryteria diagnostyczne:
A. Występowanie wyraźnych i obiektywnych objawów strachu lub lęku, wymienionych w opisie zaburzenia lękowego uogólnionego.
B. Objawy wystąpiły po tym, gdy rytuały uspokajające, w których zwierzę brało udział, uległy zmianie, szczególnie gdy nastąpiły zmiany w grupie społecznej, do której zwierzę należało (przeniesienie do innej rodziny-stada lub do chowu kojcowego w większym skupisku psów).
C. Zachowania lękowe istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności oraz jego aktywność społeczną i są typowe dla unikania lub wycofywania się z sytuacji społecznych:
/ zwierzę nie inicjuje interakcji społecznych / zwierzę stara się pozostać samo, utrzymuje dystans w stosunku do innych osobników.
D. Występują co najmniej dwa z następujących objawów:
/ agresja dystansująca, z rozdrażnienia albo ze strachu, gdy inny osobnik zbliża się do zwierzęcia lub je dotyka
/ stereotypie wywodzące się z zachowań uspokajających lub z działań przerzutowych
/ zapalenie skóry spowodowane wylizywaniem
/ objawy neurowegetatywne, gdy inny osobnik zbliża się do zwierzęcia lub je dotyka
/ ambiwalentne sygnały komunikacyjne.
E. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia (np. niedoczynności lub nadczynności tarczycy), nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich le-
196
piej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak fobia specyficzna lub uogólniona.
Zaburzenie lękowe spowodowane bólem Kryteria diagnostyczne:
A. Zmiany w zachowaniu są bezpośrednią konsekwencją bólu lub bolesnej choroby, przy czym cierpiące zwierzę mogło, ale nie musiało być, poddawane zabiegom.
B. Występują wyraźne i obiektywne objawy lęku, wywołanego obecnością osoby, która znajdowała się w pobliżu psa, kiedy doświadczył silnego bólu (np. w trakcie choroby powodującej napady bólu lub podczas bolesnych zabiegów); występuje co najmniej jeden z poniższych objawów:
/ reakcje unikania lub ucieczki
/ agresja w obronie własnej, mogąca się przerodzić w agresję nadmierną
/ zachowania towarzyszące lękowi (wymienione w opisie zaburzenia lękowego uogólnionego) lub fobii, z obawą przed przewidywanym zbliżaniem się innych osobników lub kontaktem fizycznym.
C. Zachowania lękowe istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej, na przykład leku przeciwzapalnego lub przeciwbólowego, i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Stawiając rozpoznanie, należy wskazać przyczynę bólu i okoliczności, w których wystąpiło zaburzenie lękowe: / zaburzenie lub choroba, która powoduje ból / powód wystąpienia zaburzenia lękowego (spontanicznie lub po
zabiegach przeprowadzanych u psa) S zachowania towarzyszące zaburzeniu (zahamowanie behawioralne, agresja w obronie własnej).
197
Epizod jednobiegunowy z podwyższonym nastrojem
Kryteria tego zaburzenia zostały opracowane na podstawie opisu zaburzenia dwubiegunowego typu I (DSM-IV), epizodu maniakalnego (DSM-IV) i dystymii jednobiegunowej (Pageat).
Kryteria diagnostyczne:
A. Wyraźnie wyodrębniony okres podwyższonego nastroju, ze wzmożoną czujnością, ruchliwością i reaktywnością bądź drażliwością, utrzymującego się przynajmniej kilka dni.
B. Obiektywne objawy występujące przez większą część dnia, niemal codziennie, przynajmniej przez tydzień:
/ hiposomnia (obniżenie zapotrzebowania na sen)
/ pobudzenie psychomotoryczne
/ nadmierna czujność
/ nadmierna pobudliwość, stan stałej gotowości, nadreaktywność
(reaguje nawet na najsłabsze bodźce) / łatwe rozpraszanie się.
C. Mogą wystąpić także objawy dodatkowe, takie jak:
/ agresja dystansująca lub z rozdrażnienia, wywoływana bardzo słabymi bodźcami
/ zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych: zachowania stereotypowe lub nawet stereotypie
/ słabsze reakcje na dobrze znane polecenia z zakresu posłuszeństwa lub reakcje przypadkowe
/ okresy znieruchomienia lub wpatrywania się, trwające ponad 10 sekund
/ zwężenie źrenic towarzyszące rozpoczęciu fazy podwyższonego nastroju.
D. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
E. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpo-
198
średnimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Stawiając rozpoznanie, należy określić: / konkretną sytuację wyzwalającą (np. ciąża urojona) / czy występowanie zaburzenia zależy od pór roku (np. występuje
wiosną) / czy między epizodami podwyższonego nastroju następuje powrót
do normalnego zachowania / czy u psa współwystępuje inne zaburzenie, np. zaburzenie
z nadruchliwością lub zaburzenie osobowości / inne cechy charakterystyczne.
Epizody utraty samokontroli lub zaburzenie okresowe z napadami wściekłości
Zburzenia to zostało opisane w literaturze anglojęzycznej jako „zaburzenie z wściekłością" (ragę disorder) cocker spanieli lub Springer spanieli albo pod nazwą „dystymii cocker spanieli" (Pageat, 1998), co kwalifikuje je jako jedno z zaburzeń jednobiegunowych z podwyższonym nastrojem; pojawia się też w literaturze pod nazwą „epizod utraty samokontroli". Ja klasyfikuję to zaburzenie jako osobną jednostkę ze względu na wybuchowy charakter epizodów z nasileniem agresji oraz ze względu na różnorodność i zmienność nastroju psa. Może on w ciągu kilku minut z dobrze wychowanego towarzysza człowieka przeistoczyć się w rozwścieczone zwierzę, co nasuwa na myśl przemianę osobowości znaną z klasycznego opowiadania grozy pt. „Dr Jekyll i Mr Hyde" (porównanie za Pageat, 1998).
Kryteria diagnostyczne:
A. Wyraźnie wyodrębniony okres nastroju nadmiernie drażliwego i agresywnego, utrzymujący się nie dłużej niż od kilku godzin do kilku dni.
B. Zaburzenie to charakteryzuje się występowaniem kilku z następujących obiektywnych objawów:
199
/ pobudzenie psychomotoryczne
/wzmożona czujność /
/ nadmierna pobudliwość, stan ciągłej gotowości, nadreaktywność (łatwo reaguje na wszelkie bodźce)
/ agresja zaborcza: pies kradnie przedmioty i atakuje każdego, kto się do nich zbliży lub na nie spojrzy
/ agresja w obronie własnej i dystansująca wobec osobnika, który spojrzy na psa, zbliży się do niego lub go dotknie.
C. W czasie trwania epizodu mogą występować także różne objawy dodatkowe, takie jak:
/ zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych: zachowania stereotypowe lub nawet stereotypie
S słabsze reakcje na dobrze znane polecenia z zakresu posłuszeństwa lub reakcje przypadkowe
/ okresy znieruchomienia lub wpatrywania się, trwające ponad 10 sekund
/ zwężenie źrenic towarzyszące rozpoczęciu okresu nastroju nadmiernie drażliwego i agresywnego.
D. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
E. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia (np. padaczki z wyładowaniami w płacie skroniowym), nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku o działaniu odhamowującym) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Zespół dysocjacyjny
Jako pierwszy zaburzenie to opisał Pageat. Wykazuje ono liczne podobieństwa do występującej u ludzi schizofrenii.
Kryteria diagnostyczne:
A. Zaburzenie, którego początek przypada na czas pomiędzy
200
okresem poprzedzającym dojrzewanie płciowe a ukończeniem przez psa pięciu lat, charakteryzuje się postępującymi zmianami w zachowaniach adaptacyjnych i rosnącą liczbą zachowań patologicznych.
B. Zaburzenie charakteryzuje się występowaniem obiektywnych objawów kilkakrotnie w ciągu dnia, niemal codziennie. Należą do nich: / stopniowe zamykanie się na bodźce pochodzące z otoczenia
/ nawracające halucynacje o stałej tematyce
/ stereotypie podczas halucynacji
/ okresy otępienia z nasileniem zachowań pielęgnacyjnych
/ osobowość impulsywna lub unikająca w okresie przed wystąpieniem objawów choroby
/ objaw dodatkowy
•jedno- lub obustronne rozszerzenie komór mózgu.
C. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania.
Uwagi: Zespół dysocjacyjny występuje rzadko. Nie należy go mylić z zaburzeniem jednobiegunowym z podwyższonym nastrojem lub epizodami utraty samokontroli. Stereotypie mogą występować także w przebiegu innych zaburzeń, na przykład lękowych; stawiając rozpoznanie, trzeba więc brać pod uwagę cały zespół objawów.
Zaburzenie dostosowania się do struktury hierarchicznej
Najlepszego opisu tego zaburzenia dokonał Pageat (1995-1998). Nadał mu nazwę „socjopatia", co w zamiarach autora miało prawdopodobnie nawiązywać do „patologii systemu społecznego", nie zaś do zwyczajowego użycia tego terminu w psychiatrii
201
człowieka i w znaczeniu potocznym, gdzie oznacza „osobowość antyspołeczną". Zaburzenie to pokrywa się w pewnym stopniu z tym, co kryje się pod nazwą „agresja dominacyjna"*.
W rzeczywistości jest to zaburzenie przystosowania się, ponieważ pies nie potrafi zaadaptować się do narzuconej mu struktury społecznej.
Kryteria diagnostyczne:
A. Częsty i/lub nadmierny dostęp do przywilejów dominacyjnych, takich jak posiadanie lub kontrolowanie dostępu do pokarmu i/lub do miejsca, w którym odbywa się karmienie, oraz do uprzywilejowanego miejsca (odpoczynku, spania itp.), nieograniczona możliwość uzyskiwania uwagi ze strony właścicieli, wchodzenie w interakcje i koalicje społeczne, podejmowanie kontaktów seksualnych, udział w zabawach społecznych i indywidualnych, prokreacja itp.
B. Częste i/lub nadmierne prezentowanie póz dominacyjnych (wysokich) i/lub zachowań dominacyjnych (np. znakowanie moczem lub kałem w obecności innych osobników i/lub w widocznych miejscach, ruchy kopulacyjne wykonywane na innych osobnikach) oraz rzadkie prezentowanie postaw oraz zachowań uspokajających i uległych.
C. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak zaburzenie lękowe uogólnione, zaburzenie z nadruchliwością, zaburzenie nastroju itd.
'Mowa jest o terminie dominance aggression, pochodzącym z literatury anglojęzycznej na temat problemów behawioralnych u psów. Termin ten w ciągu lat stosowania zmieniał swoje znaczenie i obecnie jest przyczyną wielu nieporozumień wśród specjalistów zajmujących się zaburzeniami zachowania, dlatego daje się zauważyć tendencję, aby od niego odchodzić, (przyp. tłum.)
202
Stawiając rozpoznanie, należy określić typ zaburzenia. Zaburzenie dostosowania się do struktury hierarchicznej z zachowaniami:
/"agresywnymi - częste i/lub nadmierne manifestowanie agresji konkurencyjnej (hierarchicznej), agresji z rozdrażnienia i/lub agresji terytorialnej / nadmiernie agresywnymi - częste wykazywanie agresji nadmiernej wtórnej, to znaczy spełniającej następujące warunki: (1) ewolucja od agresji adaptacyjnej, (2) zredukowanie lub zupełny zanik fazy grożenia, nasilenie fazy ataku, (3) zanik kontroli siły ugryzienia, (4) generalizacja zachowań agresywnych na wszystkie sytuacje związane z interakcjami społecznymi, (5) powtarzalność, zautomatyzowanie sekwencji zachowań agresywnych / właściwymi dla agresji macierzyńskiej - częste i/lub nadmierne wykazywanie agresji macierzyńskiej w obecności obiektów zastępujących szczenięta, porywanie szczeniąt innej suki lub małych dzieci i okazywanie agresji skierowanej przeciwko ich matce; należy określić, czy początek tego typu agresji wystąpił w okresie ciąży urojonej / mającymi na celu przyciągnięcie uwagi - częste i/lub nadmierne wykazywanie zachowań przyciągających uwagę, czasem nawet za pomocą symulacji / destrukcyjnymi - częste i/lub nadmierne niszczenie napotkanych sprzętów lub przedmiotów znajdujących się w okolicy drzwi i okien, przez które pies widzi wychodzących członków grupy społecznej.
Należy określić, czy zaburzenie występuje w grupie złożonej z psa i ludzi (międzygatunkowo), czy w grupie psów (wewnątrzgatunkowo).
Należy również określić, czy u psa występują jednocześnie inne zaburzenia, na przykład zaburzenie lękowe uogólnione.
203
Osobowość dyssocjalna
Zaburzenie to zostało opisane po raz pierwszy przez Pageata (1995-1998) pod nazwą „dyssocjalizacja pierwotna". Ja wolę zaliczyć je do zaburzeń osobowości.
Kryteria diagnostyczne:
A. Niezdolność do komunikacji za pośrednictwem rytuałów społecznych wyrażających uległość i uspokajających u psów w wieku powyżej trzech miesięcy, przejawiająca się kilkoma z następujących objawów: / brak pozy uspokajającej i podporządkowania
/ brak przestrzegania reguł pierwszeństwa w dostępie do pokarmu, wynikających ze struktury hierarchicznej
/ drażliwość i agresywność; w sekwencji agresji konkurencyjnej i z rozdrażnienia faza grożenia występuje jednocześnie z fazą ataku
/ brak kontroli siły ugryzienia
/ reakcje impulsywne.
B. Objawy zaburzenia osobowości nie występują jedynie w czasie trwania epizodów innego zaburzenia, na przykład zaburzenia jednobiegunowego z podwyższonym nastrojem.
C. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, zaburzają przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji psychoaktywnej (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak zaburzenie dostosowania do struktury hierarchicznej, zaburzenie jednobiegunowe z nadmiernym nastrojem itd.
Osobowość wybuchowa
Zaburzenie to zostało opracowane na podstawie podręcznika DSM-IV, przy czym do opisu wprowadzono istotne zmiany. Podstawową cechą zaburzenia jest nasilenie reakcji behawioralnych zwierzęcia.
204
Kryteria diagnostyczne:
A. Zaburzenie charakteryzuje się obiektywnymi objawami utraty samokontroli, występującymi kilka razy w ciągu dnia, niemal codziennie:
/ obserwuje się impulsywne zachowania agresywne nieadekwatne do sytuacji, prowadzące do nasilonych lub trudnych do opanowania ataków lub zniszczeń (np. częste manifestowanie złego humoru, powtarzające się walki)
S pies często wykazuje niezdolność do panowania nad swoim pobudzeniem, staje się nadmiernie podniecony i zaczyna się zachowywać agresywnie lub wykonuje stereotypie (np. szybkie przemieszczanie się, kręcenie się w kółko, łapanie ogona).
B. Nasilenie agresji jest zupełnie nieproporcjonalne do wyzwalających ją psychologicznych czynników stresujących.
C. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak osobowość dyssocjalna, z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, zaburzenie jednobiegunowe z podwyższonym nastrojem itd.
Osobowość impulsywna
Główną cechą tego zaburzenia jest nadmierna szybkość reakcji behawioralnych zwierzęcia.
Kryteria diagnostyczne:
A. Zaburzenie to charakteryzuje się obiektywnymi objawami impulsywności, występującymi kilka razy w ciągu dnia, niemal codziennie:
/ pies często wykazuje impulsywne zachowania agresywne, nieadekwatne do sytuacji, co jest przyczyną trudno przewidywalnych
205
ataków, niepoprzedzonych fazą grożenia lub z ledwie zauważalnym grożeniem, i słabo kontrolowanych ugryzień
/często reaguje na bardzo słabe bodźce, zanim zdąży dostosować reakcję do sytuacji (np. szczeka automatycznie, słysząc najmniejszy hałas)
/często ma trudności z czekaniem na swoją kolej (np. stara się dostać do miski z jedzeniem, zanim zostanie ona postawiona na ziemi)
/ często przerywa lub włącza się w czynności innych osobników (np. usiłuje się wmieszać w zabawę)
/często jest niezdolny do zapanowania nad swoim pobudzeniem, staje się nadmiernie podniecony i zaczyna się zachowywać agresywnie lub wykonuje stereotypie (np. szybkie przemieszczanie się, kręcenie się w kółko, łapanie ogona).
B. Szybkość reakcji (agresywnej) jest zupełnie nieproporcjonalna do wywołujących ją psychologicznych czynników stresujących.
C. Zmiany w zachowaniu istotnie zakłócają normalne funkcjonowanie zwierzęcia, przebieg zwykłych dla niego czynności i jego aktywność społeczną.
D. Zmiany w zachowaniu nie są bezpośrednią fizjologiczną konsekwencją ogólnego stanu zdrowia, nie są spowodowane bezpośrednimi skutkami działania substancji (np. leku) i nie można ich lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami zachowania, takimi jak osobowość dyssocjalna, z.n.n., zaburzenie z nadruchliwością, zaburzenie jednobiegunowe z podwyższonym nastrojem itd.
Terapia agresji
Leczeniu nie jest poddawane zachowanie agresywne, lecz pies, żyjący w ściśle określonym środowisku, który przejawia co najmniej jeden rodzaj agresji. Podejmując leczenie, nie dążymy do całkowitego zlikwidowania zagrożenia, jakie pies stanowi dla społeczeństwa, lecz stawiamy sobie za cel przewidywanie ryzyka, zapobieganie mu i takie ograniczenie go, aby można było sobie z nim poradzić i zaakceptować je. Jak już wspomniałem, pewność, że nigdy nie dojdzie do ugryzienia, możemy mieć bowiem tylko w przypadku psa pluszowego.
Podjęcie terapii
Dla uproszczenia w dalszej części rozważań przyjmuję założenie, że członkowie systemu, do którego należy pies, oraz terapeuta wspólnie zadecydowali o podjęciu leczenia. W rzeczywistości, w niektórych przypadkach specjalista ocenia, że nie może wziąć na siebie odpowiedzialności zawodowej i prawnej za leczenie agresywnego zwierzęcia. Każdy terapeuta musi podjąć decyzję w zgodzie z własnym sumieniem i wyznawanymi przez siebie zasadami etycznymi.
W niektórych przypadkach odmowa terapii wynika z podporządkowania się przepisom prawnym dotyczącym bezpieczeństwa publicznego, w szczególności mającym na celu zapobieganie
207
krzywdzeniu dzieci (biernemu lub czynnemu). Przestrzeganie prawa powinno mieć zawsze pierwszeństwo przed chęcią leczenia.
Jaka terapia?
Jako terapeuta podchodzę do problemu, z którym zgłaszają się
właściciele, pragmatycznie i biorę pod uwagę następujące cele:
/ szybkie ograniczenie zagrożenia, jakie stanowi pies dla właścicieli i wszystkich innych osób mających z nim styczność
/ ułatwienie zwierzęciu odzyskania zdolności adaptacyjnych przez zastosowanie leków
/ utrzymanie lub przywrócenie pacjentowi dobrostanu (ograniczenie lęku) za pomocą leków, jeśli to konieczne
/ wyeliminowanie spontanicznych pseudorozwiązań, które pogłębiają problem
/ popieranie sposobów sprzyjających rozwiązaniu problemu, które samodzielnie wprowadzili członkowie systemu
/ ustalenie, jak długo członkowie systemu są skłonni czekać na poprawę. Strategia terapii jest dobierana indywidualnie dla każdego psa
i każdej rodziny, tak aby można było osiągnąć powyższe cele.
Strategie terapeutyczne
Za terapeutyczne można uznać takie działanie, które pozwala przywrócić zwierzęciu i systemowi, do którego ono należy, zdolności adaptacyjne. Metody terapeutyczne dzieli się na kilka różnych grup: / odwołanie się do etologii w celu uświadomienia właścicielom ograniczeń wynikających z natury zwierzęcia; powinni oni poznać typową dla gatunku organizację społeczną, potrzebę aktywności i charakterystyczne sposoby porozumiewania się, a także dostosowane do sytuacji zachowania agresywne / zastosowanie leków psychotropowych (patrz następny rozdział) / terapia poznawcza - wprowadzane zmiany wpływają na sposób, w jaki pies postrzega sytuację konfliktową
208
/ terapia systemowa - interwencja specjalisty prowokuje zmiany w organizacji systemu społecznego, do którego należy pies
/ terapia behawioralna - wprowadzane zmiany oddziałują na przyczyny i skutki konkretnego zachowania
/ techniki mechaniczne -wprowadzane urządzenia i przyrządy (bez względu na to, czy ze swej natury mają właściwości terapeutyczne) pozwalają ograniczyć zachowania agresywne
/ oddanie psa - pies, który zachowuje się agresywnie w pewnym systemie społecznym, nie musi przejawiać takich zachowań w innej grupie
/ eutanazja - brana pod uwagę, gdy system społeczny nie jest w stanie zapanować nad zagrożeniem.
Poniżej pobieżnie przedstawię wymienione metody terapeutyczne.
Opracowując strategię terapii, wybiera się lub łączy poszczególne metody. Natura ludzka jest niechętna wewnętrznej zmianie, dlatego członkowie systemu terapeutycznego - złożonego z rodziny, jednego lub kilku psów oraz jednego lub kilku lekarzy weterynarii zajmujących się rozwiązaniem problemu -wybierają zwykle takie połączenia metod, które nie wymagają zbytniego osobistego zaangażowania ze strony właścicieli. Ich zaangażowanie w działania terapeutyczne często wzrasta, gdy pojawiają się pierwsze sukcesy.
Poszanowanie etologii
W książce tej bardzo często odwołuję się do etologii. Jest ona obecna w analizie zachowań agresywnych, w określeniu, kiedy są one przystosowawcze, a kiedy tracą charakter adaptacyjny i stają się patologiczne.
Etologia jest nauką analityczną, nie terapią. Niemniej, opisuje potrzebę aktywności zwierząt, z którymi żyjemy i które od piętnastu tysięcy lat poddajemy zmianom, stosując sztuczny dobór. Współczesna genetyka nie stworzyła dotąd żywych psów równie mało aktywnych jak pluszowe zabawki. Pies się rusza i może ugryźć.
209
A najgorsze, co może go spotkać, to: / bezczynność
/ konieczność przebywania w samotności / życie w grupie, która nie ma wyraźnej struktury hierarchicznej.
Tymczasem na takie warunki życia skazana jest ogromna liczba naszych zwierząt domowych.
Oczywiście, jeśli pies zachowuje się agresywnie i sprawia kłopoty rodzinie, która go adoptowała, to musi ona zmierzyć się z problemem: nie rozwiąże go samo stworzenie nowych okazji do ruchu (chyba że mamy do czynienia z nadruchliwością). Jednak wspólne zabawy i zajęcia sportowe, takie jak agility na pewno nie zaszkodzą, a mogą nawet przynieść wiele dobrego, jeżeli dzięki nim członkowie systemu na chwilę przestaną żyć w opozycji wobec siebie nawzajem i zaczną ze sobą współpracować. Ograniczenie konfliktów poprzez zmianę dotychczas stosowanych strategii i jednoczesne zwiększenie aktywności grupy pomaga przywrócić rodzinie spójność i poczucie więzi.
Terapia poznawcza
Terapia poznawcza nie wpływa bezpośrednio ani na przyczyny zachowania, ani na jego skutki (jak ma to miejsce w przypadku terapii behawioralnej), zmienia natomiast rozumienie przez psa sytuacji konfliktowej. Mimo to każda terapia poznawcza zawiera elementy terapii behawioralnej.
Gdy rozwiązanie pogłębia problem
Wielokrotnie dawałem przykłady sytuacji, w których rozwiązania zastosowane przez właścicieli stwarzały ryzyko nasilenia zachowań agresywnych. Tak się dzieje, gdy agresja z rozdrażnienia manifestowana w pozie niskiej zostanie zinterpretowana jako agresja hierarchiczna (której towarzyszy poza wysoka), w związku z czym zwierzę jest karane aż do okazania skrajnej uległości. Postępowanie takie może spowodować wybuchy agresji ze strachu.
Podstawę terapii tego typu przypadków stanowi właściwe zin-
210
terpretowanie wydarzenia. Kiedy właściciele przestaną mylić agresję z dominacją, będą mogli lepiej dostosować swoje postępowanie wobec psa do jego zachowania.
Odmowa agresji
Uważam, że właściciel nie powinien być agresywny w stosunku do swojego psa, ponieważ zwierzę z pewnością odpowie na takie zachowanie wzmożoną agresją (symetryczność), zresztą, poza niektórymi wyjątkami, nie jest to metoda skuteczna. Celem naszym jest przecież uniknięcie ataku. Niewskazane jest również, aby człowiek wpadał w złość, bo w ten sposób nie buduje autorytetu ani nie umacnia swojej pozycji społecznej, lecz raczej okazuje słabość. Wreszcie ważne jest, aby właściciel nie bał się swojego psa, choć mam świadomość, jak trudno to osiągnąć: jeżeli zgłosił się na konsultację do lekarza weterynarii zajmującego się zaburzeniami zachowania, to znaczy, że już odczuwa strach. Jak zatem mógłby postępować?
Człowiek może odmówić agresywnego zachowania, naśladując „zerwanie kontaktu", taktykę stosowaną przez niektóre psy wobec przedstawicieli własnego gatunku, kiedy nie chcą pozwolić się wciągnąć w konflikt. Zachowanie ich wygląda następująco: odwracają głowę i tułów, patrzą w innym kierunku, pysk mają gładki (chowają broń), utrzymują postawę oznaczającą pewność siebie (poza wysoka) - w ten sposób zaprzeczają istnieniu agresywnych komunikatów ze strony drugiego osobnika.
Oto przykład zachowania zwierzęcia, które wykazuje agresję hierarchiczną wobec swojego właściciela.
W tym „przedstawieniu" autorem scenariusza był pies, a właściciel doskonale odegrał swoją rolę, zgodnie z życzeniem zwierzęcia. Jednak człowiek nie ma obowiązku postępować w ten sposób, może napisać własną „sztukę".
Właściciel: „Mój pies podniósł łapę, to mnie złości, ale wiem, że on tylko na to czeka. Odmawiam wejścia w konflikt. Nie będę patrzył w jego stronę, popatrzę w stronę okna i udam, że nie widziałem jego prowokującego zachowania. Pies odejdzie, nie nasilając agresywnych zachowań, bez warczenia, bez gryzienia. W ten sposób jedynie zakomunikuje swój status społeczny, lecz nie zachowa się agresywnie, co mogłoby doprowadzić do ugryzienia".
Właściciel zachowuje neutralną postawę i odmawia wejścia w agresywną konfrontację z psem. Postępując w ten sposób, nie przegrywa, ale także nie wygrywa konfliktu. Zwycięża za to na płaszczyźnie poznawczej i emocjonalnej, a także uczy się panować nad sytuacjami, w których pojawia się agresja, zdobywa więc przewagę na wielu poziomach.
Dla Czytelników, którzy lubią podbudowę teoretyczną, wyjaśniam, że jest to proste zastosowanie teorii gier. Istnieją dwa rodzaje gier, takie w których: / suma jest równa zero / suma jest różna od zera.
W przypadku sporów hierarchicznych suma jest zawsze równa zero: ktoś zostaje zwycięzcą, a ktoś pokonanym. Często jednak w taki sposób ludzie postrzegają wszystkie sytuacje, w których pies przejawia agresję. Nawet jeśli konflikt nie ma charakteru hierarchicznego, właściciele obawiają się utraty statusu. Człowiek sądzi - a jest to błędne przekonanie - że jeśli nie wygrał, to znaczy, że przegrał, co oznacza, że utracił prestiż społeczny, pozycję w rodzinie-stadzie. Proponuję, aby zmienić zasadę „suma równa zero" na „suma różna od zera".
212
Rozbrajanie zachowań agresywnych
Opisaną powyżej strategię odmowy zachowania agresywnego można posunąć o krok dalej - o „rozbrojenie" psa. Rozbrajanie polega na przeszkadzaniu zwierzęciu i reagowaniu w nieoczekiwany dla niego sposób. Dzięki tej taktyce właściciel opiera się agresywnym zachowaniom psa, unikając jednak bezpośredniej konfrontacji.
W sytuacji konfliktu hierarchicznego opisanego powyżej, właściciel mógłby ułożyć następujący scenariusz.
Właściciel: „Mój pies podniósł łapę, to mnie złości, ale wiem, że on tylko na to czeka. Odmawiam wejścia w konflikt. Roześmieję się, to go zaskoczy. Zacznę się bawić, nie patrząc na niego. Jeśli przyłączy się do zabawy, ja wygram, a on przegra. Jeśli się nie przyłączy, niczego nie przegram, ponieważ nie wszedłem w konflikt. W obu przypadkach wygram".
Oto, co rozumiem przez rozbrajanie agresji: na próbę wywołania konfliktu przez psa odpowiedzieć w sposób zaskakujący - dziwny i zabawny. Załamuje to symetryczność reakcji między uczestnikami sporu. Symetryczne zachowania bowiem często prowadzą do porażki człowieka i za każdym razem trochę bardziej przyczyniają się do umocnienia zwierzęcia w roli zwycięzcy, dominanta.
Techniki asertywne
Sposoby okazywania pewności siebie (bycia asertywnym) zostały już opisane w rozdziale pt. „Agresja konkurencyjna między psami i ludźmi". Mam na myśli wyrażanie swoich pragnień, woli i opinii bez atakowania partnera, bez okazywania złości lub strachu, bez demonstrowania broni - pokazywania zębów (twarz gładka). Zarówno psy, jak i ludzie, potrafią tak się komunikować. W tym rozdziale omawiam metodę rozwiązywania konfliktów, polegającą na przyjmowaniu przez człowieka postawy asertywnej.
Aby okazać zwierzęciu pewność siebie, właściciel powinien:
213
/ wyobrazić sobie siebie samego rozwiązującego konflikt z psem
w dyplomatyczny sposób / zaufać swoim możliwościom poradzenia sobie ze zwierzęciem / spontanicznie przyjąć pozę wysoką
/ stosować przerysowane środki wyrazu (mimika, gesty, spojrzenie), jak aktor w przedstawieniu teatralnym / zachować absolutny spokój, nie poddać się złości / nie okazywać psu agresji, nie pokazywać broni (np. nie grozić
smyczą) / pamiętać, że jego reakcje będą się zmieniały stopniowo, ponieważ uczenie się nowego sposobu zachowania jest procesem i nie należy liczyć na nagłą przemianę.
Asertywne zachowanie pozwala właścicielom oznajmiać psu swoje prawa w taki sposób, żeby nie czuł się zaatakowany i zaakceptował komunikat.
Proponuję Czytelnikom „odgrywanie ról" (technika omówiona w książce pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?), a wywodząca się z opisanego przez Pageata dominującego spojrzenia skierowanego na okolicę lędźwiową psa); można posłużyć się następującym scenariuszem: / zaplanować kwadrans wolnego czasu / usiąść wygodnie w fotelu / przyciągnąć uwagę psa, jednak nie prowokując go do zbliżenia
się (klaśnięcie w ręce, ale nie machanie smakołykiem) / patrzeć na grzbiet, kark lub zad psa, ale w żadnym wypadku nie
w oczy / utrzymywać spojrzenie skierowane na psa - nie trzeba się nieruchomo wpatrywać, można mrugać oczami / patrzeć aż do chwili, gdy pies odwróci wzrok lub odejdzie.
Oto dyplomatyczne rozwiązanie konfliktu, polegające na okazaniu pewności siebie, bez użycia jakiejkolwiek groźby (bez patrzenia w oczy, bez ruchu, bez gniewu).
Powtarzając to ćwiczenie, właściciel będzie się czuł coraz pewniej
214
wobec psa. Jeśli obawia się agresywnej reakcji zwierzęcia, powinien odgrodzić się od niego fizyczną przeszkodą lub przywiązać je przed rozpoczęciem ćwiczenia.
Na koniec rozważań na temat asertywności trzeba przypomnieć, że również psu wolno komunikować swoje emocje, motywacje i prawa. Zbliżenie się do niego, gdy chce przez chwilę pozostać sam, sprowokuje go do wysłania komunikatu, takiego jak usztywnienie ciała lub zawarczenie bez odsłaniania zębów. Takie warczenie ma charakter asertywny, a nie agresywny. Pies ma prawo do tego, aby respektowano jego potrzebę odosobnienia. Nieuszanowanie tej potrzeby zwierzęcia zostanie przez nie odebrane jako naruszenie przestrzeni osobistej, a więc zachowanie agresywne.
Interwencja systemowa
Interwencja systemowa zmienia (bez dokonywania przewrotu) funkcjonowanie systemu rodzinnego, do którego należy agresywny pies. Zadaniem specjalisty jest zaproponowanie niewielkich zmian, które jednak przyniosą znaczący skutek. Celem nie jest zupełne przeobrażenie rodziny, a tylko minimalne jej przystosowanie tak, aby ograniczyć kłopotliwe zachowania.
Istnieją różne formy interwencji systemowych. Najprostsza i najbardziej nadająca się do wykorzystania w weterynaryjnej medycynie behawioralnej jest zmiana struktury hierarchicznej grupy. Inne formy interwencji mogą być przeprowadzane przez specjalistów, psychologów i psychiatrów, którzy mają do tego odpowiednie przygotowanie.
W przypadku agresji hierarchicznej występującej między osobą samotną i jej psem (grupa złożona z dwóch osobników) możemy poprzestać na ograniczeniu przywilejów. W grupach złożonych z większej liczby osobników należy wprowadzić pojęcie przymierza i koalicji, nadających systemowi strukturę. Techniki te zostały opisane w książce pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?).
215
Terapia behawioralna
Terapia behawioralna wpływa na czynniki wyzwalające określone zachowanie oraz na jego konsekwencje.
Praca nad bodźcem wyzwalającym
Istnieje kilka sposobów, aby zapanować nad bodźcem wyzwalającym (kontekstem, warunkami), można na przykład: / wpływać na obecność wyzwalacza / zmieniać jego nasilenie i czas trwania.
Kontekst ataku zmienia się w zależności od rodzaju agresji.
Jak się zachowywać, gdy leżący na swoim legowisku pies odpowiada agresją na głaskanie?
Wystarczy mu nie przeszkadzać, nie podchodzić do niego i nie głaskać. Gdy bodziec „zbliżanie się do psa, zakłócanie spokoju, dotykanie" zostanie usunięty lub zmieniony, uniknie się zachowania agresywnego.
Jak postępować, gdy pies staje się agresywny podczas pieszczot?
Najpierw należy określić, po jakim czasie wyzwala się reakcja agresywna, i głaskać psa odpowiednio krócej, żeby nie sprowokować jej wystąpienia.
Czas trwania pieszczot możemy przedłużać, aż doprowadzimy do habituacji. Jeśli pies reaguje agresywnie, gdy głaszczemy jego grzbiet lub łapy, a nie reaguje na dotykanie kłębu, głowy i przedpiersia, to aby wywołać habituację, zaczynamy od głaskania okolic mniej czułych, a następnie przesuwamy rękę w kierunku wrażliwszych miejsc.
Co robić, gdy pies zachowuje się agresywnie podczas posiłku opiekunów i chce im ukraść jedzenie z talerza?
Większość właścicieli izoluje psa w czasie spożywania posiłków, co ogranicza problem, jednak nie rozwiązuje kwestii dynamiki komunikacji. Lepiej, żeby pies widział właścicieli jedzących, pomocne może się okazać uwiązanie go w niewielkiej odległości, aby im nie przeszkadzał.
216
Praca nad konsekwencjami
Konsekwencje każdego zachowania mogą być pozytywne, negatywne lub neutralne, co zostało pokazane w części omawiającej typy agresji.
Pies ma tendencję do powtarzania zachowań, po których następują konsekwencje pozytywne (nagroda), unikania zachowań pociągających negatywne skutki (kara) oraz do zaniechania zachowań, których konsekwencje są neutralne (wygaszanie).
Wszystkie techniki behawioralne zostały dokładnie omówione w książce pt. Mon chien est bien eleve, Le Jour Editeur, Montreal, 2000 (Mój pies jest dobrze wychowany), oraz w książce pt. Ueduca-tion du chien, Le Jour Editeur, Montreal, 1998 (Wychowanie psa). Stosowane techniki behawioralne są podobne w przypadku uczenia, reedukacji i terapii.
W tym miejscu chciałbym jednak przypomnieć, że jeśli posługujemy się karą jako jedyną techniką behawioralną, musimyją stosować za każdym razem, gdy wystąpi niepożądane zachowanie. Ponadto, za pomocą tej techniki nie nauczymy zwierzęcia nowych zachowań, więc nie przywrócimy mu równowagi ani nie ułatwimy adaptacji. Warto zauważyć, że karanie agresywnego psa bywa niebezpieczne. Zwierzę może zareagować na karę zachowaniami symetrycznymi, a więc nasilić ataki. Z tego powodu, kary należy stosować bardzo ostrożnie.
Przyjrzyjmy się teraz kilku przykładom.
Jak postępować, gdy pies staje się agresywny podczas głaskania?
Możemy go głaskać przez jedną sekundę, a potem nagrodzić, pod warunkiem że nie zachowa się agresywnie (nie będzie groził, nie zawarczy). Jeśli pozwolił na dotyk, dostanie na przykład herbatnik, kawałek kiełbasy lub zabawkę. Kiedy pozytywna, pozbawiona agresji reakcja psa powtórzy się dziesięć razy, podwajamy czas głaskania. Przechodzimy od jednej sekundy do dwóch, od dwóch do czterech, od czterech do ośmiu, od ośmiu do piętnastu (w tym wypadku
217
czas nie został dokładnie podwojony, ale dzięki temu kolejne obliczenia będą prostsze), następnie do trzydziestu sekund, jednej minuty itd.
Jeśli pies przywłaszczył sobie fotel i leżąc na nim, okazuje agresję hierarchiczną, warcząc na właściciela, trzeba takie zachowanie zignorować lub wyjść z pokoju. Kiedy pies zachowuje się agresywnie, bardzo ważne jest, aby nie patrzeć mu prosto w oczy i nie zatrzymywać się, lecz postępować tak, jakbyśmy niczego nie widzieli ani nie słyszeli. Celowe niedostrzeganie prowokacji ze strony psa spowoduje, że z czasem ustaną, ponieważ nie przynoszą oczekiwanych skutków. Istnieje jednak ryzyko, że zanim zaczną słabnąć, w ciągu pierwszych kilku dni się nasilą.
Psa, który gryzie w łydki osoby wychodzące z domu, mamy prawo uderzyć. Większość zwierząt nigdy nie jest karcona fizycznie, a przecież psy należące do jednego stada nie wahają się wzajemnie gryźć. Kara musi być zastosowana w czasie, gdy niepożądane zachowanie wciąż trwa, i powinna być dostatecznie silna, aby na chwilę je powstrzymać. Trzecia, fundamentalna zasada używania kar w szkoleniu głosi, że nie mogą im towarzyszyć żadne silne emocje, na przykład złość, aby nie wywołać u psa strachu ani nie nasilić agresji.
Praca nad bodźcami wyzwalającymi i skutkami zachowania
Możemy również pracować jednocześnie nad bodźcem wyzwalającym, zachowaniem i jego skutkami. Stosujemy wtedy technikę zwaną przeciwwarunkowaniem. Polega ona na uczeniu psa zachowania, które będzie konkurowało z przejawianym dotąd spontanicznie w obecności danego bodźca. Technika ta jest bardzo użyteczna, ponieważ pozwala nauczyć zwierzę nowego zachowania, a więc zwiększa elastyczność jego reakcji. Pies waha się pomiędzy dwiema możliwościami, i chociaż są to zaledwie mikrosekundy, wystarczą na to, by w mózgu dokonał się wybór reakcji lepiej dostosowanej do sytuacji.
Żeby ułatwić zrozumienie przeciwwarunkowania, podam przykład.
Co robić, gdy pies zachowuje się agresywnie podczas posiłku właścicieli i chce im ukraść jedzenie z talerza?
218
Trzeba nauczyć psa reagowania na polecenie „Siad", następnie na to samo polecenie wydawane z pewnej odległości oraz na komendę „Siad-Zostań". Po utrwaleniu prawidłowego wykonywania komend rysujemy wokół stołu okrąg i uczymy psa, aby w czasie posiłków właścicieli siadał za linią. Jeśli ją przekroczy, natychmiast go karcimy. W takiej sytuacji wszyscy domownicy mogą wstać od stołu i iść razem w stronę zwierzęcia, aby wycofało się z zakreślonego obszaru. Jeśli pies zachowuje się bardzo agresywnie, przed rozpoczęciem terapii behawioralnej należy wprowadzić leczenie farmakologiczne, aby zmniejszyć niebezpieczeństwo ataku.
Kiedy pies wykazuje agresję dystansującą wobec przechodzących ludzi lub psów albo też agresję gończą w stosunku do biegaczy lub rowerzystów, polecam następujące ćwiczenie. Właściciel wydaje komendę „Siad", skłania psa, aby na niego patrzył, a następnie wzmacnia wykonanie polecenia wyjątkową nagrodą (np. ulubionym smakołykiem). Stosując tę technikę, powinno się przestrzegać następujących zasad: / Polecenie „Siad" należy wydać w chwili, gdy u psa pojawią się
pierwsze oznaki napięcia; w momencie ataku jest już za późno. / Pies powinien patrzeć przewodnikowi w oczy lub - na początku -
przynajmniej w jego stronę. / Pies dostaje nagrodę, dopiero gdy usiądzie - początkowo natychmiast po przyjęciu pozycji; po stu powtórzeniach przewodnik pozwala, aby upłynęło kilka sekund, zanim poda psu smakołyk. / Nagroda musi być odpowiednio dobrana do trudności zadania, które pies ma wykonać: jeśli pies jest zaślepiony chęcią zaatakowania przechodniów, nagroda powinna być bardziej interesująca niż przechodnie. / Ćwiczenie to należy powtórzyć przynajmniej 1000 razy.
Zalety opisanej techniki są następujące: / pies uczy się koncentrować uwagę na przewodniku, zamiast na przechodniach
219
/ przyjmuje pozycję kontrolowaną (siedzi), zamiast stać w gotowości do ataku
/ u psa zostają pobudzone neuroprzekaźniki związane z trawieniem (cholinergiczne), które mają działanie przeciwne do neuro-przekaźników wydzielanych w czasie pobudzenia (adrenergicz-nych).
Jeśli istnieje potrzeba, aby zwiększyć motywację związaną z nagrodami, psa wyprowadzamy przed karmieniem. Wytworzenie nowych nawyków wymaga wielu powtórzeń, liczba 1000 jest tylko orientacyjna. W przypadku problemu, który pojawił się niedawno, może być ich mniej, ale jeśli zachowania agresywne pojawiają się od wielu lat, powtórzeń powinno być więcej.
Opisywaną technikę można połączyć ze szkoleniem za pomocą klikera. Dźwięk „klik" zostaje wielokrotnie skojarzony z otrzymaniem smakołyku. Kiedy skojarzenie zostanie uwarunkowane, „klik" nabiera znaczenia symbolicznego wzmocnienia pozytywnego. Odtąd zachowanie psa może być kształtowane na odległość: kiedy pies zareaguje w oczekiwany sposób (zwierzę znajduje się w pewnej odległości od przewodnika), usłyszy „klik", a następnie, gdy zbliży się do opiekuna, dostanie nagrodę (smakołyk).
Rozwiązania mechaniczne
Rozwiązania mechaniczne to techniki, przedmioty i urządzenia, które pozwalają ograniczyć zachowania agresywne bez względu na to, czy ze swej natury mają właściwości terapeutyczne. Można powiedzieć, że je mają wtedy, gdy zwiększają zdolności przystosowawcze zwierzęcia lub całego systemu. Jeśli właściciel agresywnego psa czuje się pewniej, gdy zwierzę ma założony kaganiec, to użycie tego przedmiotu spowoduje, że człowiek się uspokoi, a przez to zmieni się jego mowa ciała. Stanie się pewniejszy siebie, bardziej asertywny. W takiej sytuacji rozwiązanie mechaniczne ułatwia terapię poznawczą.
220
Kiedy mówimy o rozwiązaniach mechanicznych, mamy na myśli przede wszystkim kaganiec, smycz, łańcuszek zaciskowy, obrożę czy kojec. W przytoczonym wcześniej przykładzie starszej pani poruszającej się na wózku inwalidzkim i atakowanej przez psa za każdym razem, gdy dzwoni dzwonek do drzwi, zaproponowałem użycie parasola. Właścicielka otwierała go wtedy, gdy pies chciał ją zaatakować. Zbite z tropu zwierzę pozostawało na podłodze, a wtedy jego pani mogła powiedzieć: „Na ziemię", i dać mu nagrodę. Na dalszych etapach terapii pies został uwarunkowany, aby w tym momencie siadać na polecenie.
Kaganiec (o konstrukcji „koszyka") jest przydatny nie tylko ze względu na to, że zmniejsza zagrożenie ze strony zwierzęcia, ale także dlatego, że zmusza je, po części „rozbrojone", do stosowania innych niż dotąd sposobów komunikacji, a więc nauczenia się nowych reakcji. Osobnik przejawiający agresję wewnątrzgatunkową może dzięki temu zacząć wykorzystywać wobec innych psów pozy uspokajające, podporządkowania lub zaproszenia do zabawy. Oczywiście, żeby takie ćwiczenie przyniosło oczekiwany skutek, do interakcji z leczonym zwierzęciem trzeba wybrać psy, które niechętnie podejmują agresywne wyzwania, za to bardzo lubią się bawić.
Techniki chirurgiczne, takie jak pozbawienie psa broni przez usunięcie lub skrócenie kłów (z jednoczesnym leczeniem kanałowym), zmniejszają w sposób mechaniczny zagrożenie ze strony zwierzęcia.
Przypominam sobie pewną kobietę, która po urodzeniu dziecka szalenie się bała, że skądinąd bardzo kochany przez nią pies zrobi maleństwu krzywdę. Pracowała jako lekarz, więc doświadczenie pozwalało jej wyobrazić sobie dziecko oszpecone przez rany kąsane ze znacznymi ubytkami tkanki. Propozycja pozbawienia zwierzęcia groźnej broni zmieniła jej nastawienie. Odprężyła się, odzyskała nadzieję, że pies i niemowlę będą mogły przebywać razem (pod nadzorem). Poddała psa zabiegowi skrócenia kłów wykonanemu przez lekarza weterynarii ortodontę. Następnie przeprowadziła
221
odwrażliwianie go na obecność dzieci. Porozumienie zwierzęcia i właścicielki było niemal doskonałe, nie zdarzył się żaden wypadek. Pies zachowywał się bez zarzutu, a zabieg chirurgiczny w żaden sposób nie odbił się na jego dobrostanie.
Techniki wiążące się z interwencją chirurgiczną należy brać pod uwagę wtedy, gdy dalsze pozostawanie zwierzęcia w dotychczasowym ekosystemie staje pod znakiem zapytania.
Zmiana właściciela
Pies, który zachowuje się agresywnie w pewnej grupie społecznej, nie musi być agresywny w stosunku do nowych właścicieli. Jeśli agresja związana jest z wysokim statusem zwierzęcia w hierarchii, to występuje ona w konkretnym systemie społecznym. Dominacja jest kategorią względną, nie absolutną. Z drugiej strony, zachowania agresywne związane z niektórymi zaburzeniami behawioralnymi są niezależne od pozycji w stadzie. Dotyczy to lęku, depresji, nadruchliwości, osobowości dyssocjalnej (niezdolności do przestrzegania reguł społecznych w komunikacji) i agresji nadmiernej, aby wymienić tylko niektóre. Jeśli jednak pies nie cierpi na żadne zaburzenie, przeniesienie go do innego układu społecznego może zostać ukoronowane sukcesem.
Podobnie, gdy problemem są różne formy agresji obronnej, zmiana środowiska na mniej stresujące może sprawić, że zwierzę poczuje się lepiej. I w tym przypadku oddanie psa może go uratować.
Przeniesienie psa do innej rodziny można uznać za terapię, jeśli pozwoli osiągnąć równowagę zarówno zwierzęciu - w nowym systemie społecznym, jak i jego pierwotnej rodzinie - w nowej sytuacji bez psa.
Nadzieja na to, że pozbycie się zwierzęcia uratuje je lub przywróci systemowi równowagę nie jest dostatecznym argumentem za oddaniem go do schroniska.
222
Eutanazja
Eutanazję można uznać za terapię, jeśli pozwoli systemowi, to znaczy rodzinie-stadu czy - z szerszej pespektywy - społeczeństwu, na odzyskanie równowagi. Aby stała się terapią musi spełnić różne warunki. Jeśli właściciel ma powierzchowną relację z przedmiotowo traktowanym psem, lepiej będzie, jeśli nie weźmie kolejnego zwierzęcia do towarzystwa, ponieważ podobne sytuacje będą się powtarzać. Z drugiej strony, gdy mamy do czynienia z człowiekiem bardzo przywiązanym do swojego psa, uwolnienie go przez terapeutę od poczucia winy ułatwi mu przejście przez okres żałoby i ewentualne zaangażowanie w nową relację.
Eutanazję trzeba wziąć pod uwagę, gdy zagrożenie ze strony zwierzęcia jest większe niż zdolność systemu społecznego do radzenia sobie z nim.
Zastosowanie leków psychotropowych
Stosowanie leków na własną rękę
Ten fragment przeznaczony jest dla Czytelników, którzy nie są lekarzami weterynarii.
Podawanie leków na własną rękę jest bardzo kuszące, a zalecenia, które znajdują się w niniejszym rozdziale, na to pozwalają. Dyskusje na forach internetowych poświęconych zachowaniu zwierząt umożliwiają wymianę „cudownych receptur". Mimo to trzeba się oprzeć pokusie. Przepisywanie leków wymaga wzięcia pod uwagę nie tylko samego zwierzęcia (wszystkich elementów psychobiologicz-nych wpływających na jego zachowanie, łącznie z ogólnym stanem zdrowia), ale także całego systemu, w którym ono żyje. Tymczasem właściciel nie może spojrzeć obiektywnie na ten system, ponieważ sam do niego należy.
Ze względów etycznych oraz w trosce o zachowanie obiektywizmu, nie należy leczyć swoich bliskich, a wśród nich... swoich zwierząt.
Zastosowanie farmakoterapii
Zalecam wykorzystanie leków psychotropowych w celu ograniczenia nasilenia i częstości zachowań agresywnych oraz ułatwienia procesu uczenia się.
225
Właściwe stosowanie leków
Po co stosować leki?
Podobnie jak wszystkie zachowania, także i te agresywne są związane z przekaźnictwem chemicznym między poszczególnymi neuronami należącymi do określonej grupy. Najwygodniejszym i najbardziej eleganckim sposobem wpływania na zachowanie jest oddziaływanie na odpowiednią grupę neuronów, a leki w znacznym stopniu to umożliwiają.
Stosowanie farmakoterapii jest uzasadnione, gdy: / u psa występuje lęk (także lęk u dominanta) / pies jest nadmiernie agresywny
/ pies jest nadmiernie pobudliwy seksualnie (szczególnie, gdy towarzyszy temu zwiększona agresywność) / u psa stwierdza się inne stany patologiczne.
Ale czy podawanie leków jest rzeczywiście konieczne, gdy u psa nie występują zaburzenia behawioralne, a zachowania agresywne są prawidłową reakcją na system, który - z punktu widzenia psa - nie funkcjonuje należycie?
Odpowiedź na to pytanie jest twierdzące, jeśli ocena poziomu zagrożenia wskazuje, że istnieje realne niebezpieczeństwo dla członków rodziny, szczególnie dzieci, osób starszych lub niepełnosprawnych.
Podobnie, przydatne może być przepisanie leku psychotropowego agresywnemu psu, jeśli stan emocjonalny jego właściciela (strach, gniew) uniemożliwia mu wprowadzenie terapii behawioralnej. Farmakoterapia przyspiesza poprawę, która z kolei zachęca opiekuna psa do zaangażowania się w proces terapeutyczny.
Wybór skutecznego leku
Nie można podawać leków potencjalnie mających działanie od-hamowujące, to znaczy takich, które podane zazwyczaj w niewielkiej dawce (czasami w dawce zbyt wysokiej) mogą przynieść skutek odwrotny i nasilić zachowania agresywne. Z tego powodu ostroż-
226
nie należy stosować diazepam, acepromazynę, chloropromazynę, pochodne butyrofenonu, barbiturany i tym podobne preparaty. Z kolei leki uspokajające obniżają zdolność uczenia się, dlatego też rzadko są zalecane w przypadku zaburzeń zachowania.
Wybór farmakoterapii dokonywany na początku leczenia nie jest ostateczny. Zależy on od przyjętej strategii terapeutycznej, ta zaś nie jest czymś raz na zawsze ustalonym, lecz ewoluuje z upływem czasu, wraz z oczekiwaniami klienta, w miarę zmieniających się potrzeb. Stąd w trakcie leczenia często zmienia się dawkę stosowanego preparatu, a nawet rodzaj preparatu.
W niniejszej książce ograniczę się do omówienia leczenia przypadków prostych, typowych i często występujących (z którymi może sobie poradzić lekarz weterynarii zajmujący się praktyką ogólną), a przypadki złożone oraz te dotyczące psów bardzo agresywnych pozostawię specjalistom.
Jeśli Czytelnicy chcą znaleźć więcej informacji na temat postępowania z psami bardzo agresywnymi, odsyłam ich do książki Pageata (1998).
Dobór leków psychotropowych
Istnieje kilka sposobów doboru leków psychotropowych: / w zależności od ich działania na przekaźnictwo neuronalne, neu-
rochemię i neurofizjologię / w zależności od objawów klinicznych (symptomatologii) / w zależności od zaburzenia zachowania (rozpoznania).
Ja dobieram leki na podstawie objawów klinicznych. Modele przepisywania leków oparte na neurofizjologii wydają mi się zanadto złożone, a jednocześnie niewystarczające. Uzasadnieniem wyborów, których dokonuje się w ich ramach, jest wpływ leku na zaledwie kilka spośród dziesiątków neuroprzekaźników, neuromodulatorów i neurohormonów; o wyborze leków decyduje ich wpływ na pierwszy element długiego łańcucha reakcji. Selektywne inhibitory wychwytu
227
zwrotnego serotoniny (SI-5-HT), na przykład fluoksetyna i fluwok-samina, zwiększają stężenie serotoniny w przestrzeni synaptycznej. Jednak każdy z tych leków oddziałuje dodatkowo na inne receptory serotoniny i wywiera inny wpływ na przekaźnictwo dopaminer-giczne. Ostateczne działanie fluoksetyny i fluwoksaminy jest odmienne. Skutki podawania obu leków zostały przedstawione w rozdziale pt. „Opis leków psychotropowych". Czytelnik może je przeanalizować, aby przekonać się, że działanie substancji z grupy SI-5-HT nie ogranicza się do hamowania wychwytu zwrotnego serotoniny, ale jest znacznie bardziej różnorodne.
Powyższy przykład nie oznacza, że modele neurofizjologiczne nie są użyteczne w przepisywaniu leków, wręcz przeciwnie. Uważam jednak, że aby je wykorzystać, trzeba posiadać głęboką wiedzę z dziedziny neurofizjologii i psychofarmakologii, wolę więc skuteczność podejścia wieloobjawowego.
Leki psychotropowe przydatne w codziennej praktyce
Chociaż dostępne są dziesiątki leków psychotropowych mających bezpośredni lub pośredni wpływ na zachowania agresywne, liczba preparatów używanych w praktyce jest dość ograniczona. Klucz do farmakoterapii jest zatem uproszczony. Poniżej przedstawiam najczęściej stosowane leki: / alprazolam / amitriptylina / fluoksetyna / fluwoksamina
/ karbamazepina (+ cyproteron) /klomipramina / klonidyna
/ pipamperon (w skojarzeniu) / propranolol / risperidon /selegilina.
228
Zaledwie sześć leków z tej listy stanowi 80% preparatów przepisywanych przez lekarzy weterynarii-behawiorystow reprezentujących szkołę francuską. Do pierwszej trójki farmaceutyków zalicza się: karbamazepinę, fluwoksaminę i fluoksetynę; następne w kolejności są: selegilina, klomipramina i cyproteron (w skojarzeniu z karbama-zepiną).
Poniżej przedstawiam wymienione leki podzielone według grup:
/ SI-5-HT: fluoksetyna, fluwoksamina
/ Regulatory nastroju, przeciwdrgawkowe: karbamazepina, selegilina
/ Trójpierścieniowe: klomipramina, amitriptylina
/ Neuroleptyczne: pipamperon, zawsze w leczeniu skojarzonym z klomipramina lub fluwoksamina
/ Hormony: cyproteron w skojarzeniu z karbamazepina
/ Inne leki psychotropowe: klonidyna, propranolol, alprazolam, risperidon.
Opis leków psychotropowych
Poniższe opisy są bardzo skrócone.
Alprazolam
Klasa: triazolodiazepina, pochodna benzodiazepiny
Mechanizm działania: potencjalizuje GABA
Działanie kliniczne: ogranicza ataki paniki i agresję obronną; działanie przeciwbólowe
Działania niepożądane: nadmierna pobudliwość, agresja wskutek odhamowania (małe dawki), obniżenie napięcia mięśniowego (duże dawki), depresja, nietrzymanie moczu, niezborność
Środki ostrożności: stosować ostrożnie w przypadku chorób wątroby, nerek, hipoproteinemii, otyłości; efekt kumulacyjny (jeśli lek był podawany wielokrotnie)
Dawkowanie: 0,01- 0,1 mg/kg/dzień w 2-4 dawkach podzielonych
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku minutach
229
Amitriptylina
Klasa: trój pierścieniowy lek przeciwdepresyjny (chemicznie pokrewny fenotiazynie)
Mechanizm działania: nieselektywne hamowanie wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny, działanie cholinolityczne, pobudzanie receptora adrenergicznego a,, blokowanie receptorów histaminy Hj i H2
Działanie kliniczne i wskazania: lęk, zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych; działanie przeciwbólowe
Działania niepożądane: suchość w jamie ustnej, zaparcia, zatrzymanie moczu, tachykardia, arytmia
Przeciwwskazania: zatrzymanie moczu, arytmia serca, przerost prostaty, jaskra, drgawki; interakcja z hormonoterapią zastępczą tarczycy
Dawkowanie: 2-6 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych.
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku godzinach w przypadku zachowań „nadmiernych"*, po 3-6 tygodniach w przypadku lęku
Cyproteron
Klasa: przeciwandrogenne z działaniem progestagennym i prze-ciwgonadotropowym
Mechanizm działania: Mechanizm działania nie został jeszcze do końca potwierdzony, działanie przeciwandrogenowe (1) na drodze konkurencyjnego hamowania wiązania 5-alfa-dihydrotestosteronu do jego receptora na komórkach docelowych, (2) poprzez działanie przeciwgonadotropowe.
Działanie kliniczne i wskazania: działanie przeciwandrogenne; słaby nieswoisty, ośrodkowy wpływ uspokajający i obniżający agresywność
*Wszystkie zachowania, podobnie jak parametry fizjologiczne, można oceniać pod względem ich częstości i/luh nasilenia jako prawidłowe (w normie, np. normowole-mia), nadmierne (np. hiperwolemia) lub niedostateczne (np. hipowolemia). Przykładami zachowań nadmiernych są: nadruchliwość, nadmierne zachowania agresywne, nadmierne wokalizowanie itp. (przyp. tłum.)
230
Działania niepożądane: nadmierne łaknienie, zmniejszenie (odwracalne) objętości jąder, toksyczny wpływ na wątrobę, przybieranie na wadze.
Leczenie skojarzone: często stosowany razem z karbamazepiną; może być łączony ze wszystkimi lekami psychotropowymi
Dawkowanie: w pierwszym tygodniu leczenia 5 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych, w drugim tygodniu 2,5 mg/kg/ /dzień w dwóch dawkach podzielonych, w trzecim tygodniu 1,25 mg/ kg/dzień; dalsze podawanie w zależności od potrzeb i objawów klinicznych
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku dniach w stosunku do nadmiernych zachowań seksualnych
Fluoksetyna
Klasa: selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny (SI-5-HT)
Mechanizm działania: hamowanie wychwytu zwrotnego serotoniny, agonista receptora 5HT]a, antagonista receptorów 5HT2c i 5HT3, antagonista receptorów nikotynowych, agonista receptora GABA-a za pośrednictwem pobudzania ALLO (3-hydroksy-5--pregnan-20-on); pobudza (zapewne wtórnie) przekaźnictwo do-paminergiczne i noradrenergiczne
Wskazania: ofensywne zachowania agresywne, obronne zachowania agresywne, zwłaszcza w kontekście społecznym, zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych, zaburzenie z lękiem panicznym, nadmierne łaknienie, dysforia (u ludzi)
Działania niepożądane: zaburzenia snu, halucynacje (u ludzi), brak łaknienia, utrata masy ciała, nerwowość
Środki ostrożności: zachować ostrożność w przypadku obniżonego łaknienia i drżenia mięśniowego
Dawkowanie: 1-4 mg/kg/dzień w jednej dawce
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku dniach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w przypadku lęku
231
Fluwoksamina
Klasa: selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny (SI-5-HT)
Mechanizm działania: hamowanie wychwytu zwrotnego serotoniny, agonista receptora 5HT2a, agonista receptora GABA-a za pośrednictwem pobudzania ALLO (3-hydroksy-5-pregnan-20-on); pobudzanie (pierwotne lub wtórne) receptorów Dl i D2; inhibitor monoaminooksydazy B
Wskazania: ofensywne zachowania agresywne, obronne zachowania agresywne, zwłaszcza w kontekście społecznym, nadruchli-wość, zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych, zaburzenie z lękiem panicznym, nadmierne łaknienie
Działania niepożądane: sedacja
Możliwe skojarzenia: pipamperon
Środki ostrożności: zachować ostrożność w przypadku chorób wątroby
Dawkowanie: 2-8 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku dniach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w przypadku lęku
Karbamazepina
Klasa: lek przeciwdrgawkowy (pochodna imipraminy)
Mechanizm działania: karbamazepina i jej aktywny metabolit epoksyd karbamazepiny potencjalizują GABA i receptory oc-adrener-giczne, regulują informacyjny RNA dla białka CD151 (z pewnością istotnego w normowaniu nastroju)
Działanie kliniczne i wskazania: stabilizator nastroju, pewien wpływ na obniżenie agresywności i nadreaktywności; neuralgia nerwu trójdzielnego
Działania niepożądane: toksyczny wpływ na wątrobę, agranulocy-toza, anemia aplastyczna, hiponatremia (wpływ antydiuretyczny, zatrucie wodne), cystowatość jajników i wpływ androgenizujący (u kobiet), teratogeneza, niedoczynność tarczycy
232
Przedawkowanie: sedacja, dezorientacja, niezborność Leczenie skojarzone: cyproteron (zalecane przez Pageata) Środki ostrożności: stosować ostrożnie w przypadku chorób wątroby. Karbamazepina zwiększa aktywność enzymu P450, który przyspiesza usuwanie z organizmu wielu leków. Stężenie karbamazepiny we krwi ulega podwyższeniu, gdy jest podawana razem z erytromycyną, cyme-tydyną, inhibitorami MAO i pochodnymi kwasu walproinowego
Dawkowanie: 20-40 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych (preparat o przedłużonym działaniu)
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku dniach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w przypadku lęku, po 3-6 miesiącach w przypadku zaburzeń nastroju
Klomipramina
Klasa: trójpierścieniowy lek przeciwdepresyjny (chemicznie pokrewny fenotiazynie)
Mechanizm działania: nieselektywne hamowanie wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny, działanie cholinolityczne, pobudzanie receptora adrenergicznego ap blokowanie receptorów histaminy Hj i H2
Działanie kliniczne i wskazania: lęk (separacyjny), zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych, ziarniniak spowodowany wylizywaniem; działanie przeciwbólowe
Działania niepożądane: suchość w jamie ustnej, zaparcia, zatrzymanie moczu, tachykardia, arytmia
Leczenie skojarzone: pipamperon
Środki ostrożności: zachować ostrożność w przypadku zatrzymania moczu, arytmii serca, przerostu prostaty, jaskry, drgawek; interakcja z zastępczą terapią hormonalną tarczycy
Dawkowanie: 2-4 (czasem 6) mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku godzinach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w stosunku do lęku
233
Klonidyna
Klasa: agonista receptora a2
Mechanizm działania: agonista receptora a2, wpływ uspokajający za pośrednictwem tlenku azotu
Wskazania: fobia, ziarniniak spowodowany wylizywaniem, zaburzenie z lękiem panicznym (i tachykardią)
Działania niepożądane: bradykardia
Środki ostrożności: stosować ostrożnie w przypadku chorób serca
Dawkowanie: 0,015-0,025 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych (postać o przedłużonym działaniu)
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku minutach w przypadku zaburzenia z lękiem panicznym, po 3-6 tygodniach w przypadku ziarniniaka spowodowanego wylizywaniem
Pipamperon (w skojarzeniu)
Klasa: butyrofenon (neuroleptyk)
Mechanizm działania: antagonista dopaminergiczny i serotoniner-giczny
Wskazania: agresja, nadmierna wokalizacja, nasilone zachowania destrukcyjne
Działania niepożądane: w niskiej dawce odhamowanie i facylita-cja zachowań agresywnych, w wysokiej dawce dezorientacja i agresja obronna; wpływ toksyczny: niezborność, drżenia mięśniowe, zaburzenia koordynacji (objawy pozapiramidowe)
Leczenie skojarzone: klomipramina, fluwoksamina
Środki ostrożności: wrażliwość na lek jest cechą indywidualną; aby uniknąć skutków działania zbyt niskiej dawki, podawać łącznie z lekiem psychotropowym nasilającym przekaznictwo serotoninergiczne
Dawkowanie: 20 mg/m2/dzień w jednej lub dwóch dawkach, jednocześnie z lekiem psychotropowym nasilającym przekaznictwo serotoninergiczne
Ujawnienie działania klinicznego: w ciągu kilku godzin w stosunku do zachowań „nadmiernych"
234
Propranolol
Klasa: R-bloker
Mechanizm działania: antagonista receptorów 6X i 82
Działanie kliniczne i wskazania: nieznaczne osłabienie zachowań agresywnych; zaburzenie z lękiem panicznym (z towarzyszącą tachykardią)
Działania niepożądane: bradykardia, spadek ciśnienia krwi
Środki ostrożności: stosować ostrożnie w przypadku kardiomiopa-tii, astmy, cukrzycy
Dawkowanie: 1-10 mg/kg/dzień w dwóch dawkach podzielonych (postać o przedłużonym działaniu)
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku godzinach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w przypadku zachowań agresywnych
Risperidon
Klasa: nietypowy neuroleptyk, pochodna butyrofenonu
Mechanizm działania: antagonista dopaminy i serotoniny, antagonista receptora 5HT2a
Wskazania: agresja w kontekście społecznym, zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych, halucynacje, zaburzenie dysocja-cyjne, stereotypie (kręcenie się w kółko)
Działania niepożądane: w niskich dawkach powoduje odhamowa-nie i sprzyja zachowaniom agresywnym
Środki ostrożności: nieznane
Dawkowanie: 0,5-1 mg/m2/dzień w jednej dawce
Ujawnienie działania klinicznego: po kilku godzinach w stosunku do zachowań „nadmiernych", po 3-6 tygodniach w przypadku zachowań agresywnych, zaburzeń z powtarzaniem sekwencji ruchowych i stereotypii
Selegilina
Klasa: inhibitor monoaminooksydazy typu B (IMAO-b) Mechanizm działania: hamowanie monoaminooksydazy typu B, hamowanie wychwytu zwrotnego noradrenaliny i dopaminy
235
Wskazania: wszystkie zaburzenia nastroju i emocji oraz związane z nimi objawy behawioralne i neurowegetatywne (np. emocjonalne oddawanie moczu, emocjonalna defekacja), drgawki, zaburzenia poznawcze (u starych psów), nadruchliwość, zachowania z powtarzaniem sekwencji ruchowych, stereotypie
Działania niepożądane: rzadko występują
Leczenie skojarzone: niezalecane, zwłaszcza z lekami pobudzającymi przekaźnictwo serotoninergiczne, jednak moje doświadczenie kliniczne pokazało, że możliwe jest łączne leczenie z fluwoksaminą lub karbamazepiną
Środki ostrożności: brak
Dawkowanie: 0,5 mg/kg/dzień w jednej dawce
Ujawnienie działania klinicznego: po 3-6 tygodniach w przypadku zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń nastroju
Dobór leków w zależności od objawów klinicznych
Przedstawione poniżej repertorium może się okazać użyteczne dla osób, które zdecydują się na przepisywanie leków na podstawie objawów, przy czym zrozumiałe jest, że opracowując strategię farmakoterapii, musimy wziąć pod uwagę przynajmniej kilka charakterystycznych symptomów występujących u pacjenta.
Na oznaczenie poszczególnych leków psychotropowych zastosowano następujące skróty:
alprazolam - alpr, amitriptylina - amit, karbamazepiną - karb, klo-mipramina - kiom, klonidyna - klon, cyproteron - cypr, fluoksety-na - flxt, fluwoksaminą - flwx, pipmaperon - pip, propranolol -prop, risperidon - risp, selegilina - selg.
Repertorium wybranych objawów
Użycie każdego spośród wymienionych leków psychotropowych jest wskazane w przypadku zachowań „nadmiernych", to znaczy agresywności, zachowań kłopotliwych, takich jak wokalizacja, działania destrukcyjne, nadmierna czujność, nadruchliwość itd. Poniżej przedstawiam krótkie repertorium, które ułatwi indywidualny do-
236
bór farmakoterapii. Zamieściłem w nim pewną liczbę dodatkowych
objawów, które należy wziąć pod i awagę, przepisując najczęściej sto-
sowane leki psychotropowe.
Aktywność, z powtarzaniem klom, flxt, flwx, pip, risp, selg
sekwencji ruchowych,
stereotypowa
Agresja, wywołana przez ból alpr, amit, kiom
Agresja, obronna kiom, flxt, flwx, selg
Agresja, hierarchiczna karb, flxt, flwx
Agresja, nadmierna, flxt, flwx, pip
pierwotna lub wtórna
Agresja, ofensywna karb, flxt, flwx
Agresja, seksualna cypr
Dysocjacyjny, stan risp, selg
Epizody, utraty samokontroli selg
Halucynacje, halucynozy flwx, pip, risp
Jednobiegunowe, zaburzenie karb,selg
Samokontrola, brak flxt, flwx, selg
Lęk alpr, karb, kiom, flxt, flwx, selg
Lizanie, podłoga lub przedmioty flwx, selg
Lizanie, wylizywanie się, kiom, klon, flxt, flwx, risp, selg
nadmierne (powodujące
uszkodzenia ciała)
Lizanie, zapachy, mocz cypr
Otyłość kiom, flxt, flwx, selg
Picie, nadmierne pragnienie karb
Picie, częste pobieranie wody karb
Pokarmowe zachowania, alpr, cypr, pip, selg
zmniejszone łaknienie 237 ^^^¦¦fl
Pokarmowe zachowania, flxt nadmierne łaknienie
Pokarmowe zachowania, flxt, flwx
spaczone łaknienie (pica),
koprofagia
Poznawcze, obniżenie zdolności selg
Przywiązanie, nadmierne kiom, flxt, flwx, selg
Seksualne, masturbacja cypr, flxt, flwx
demonstrowana
Seksualne, „nadmierne" cypr, flwx
zachowanie
Sen, skrócenie snu kiom, flwx, selg
Lęk,fobie, specyficzne alpr, karb, kiom, klon,
lub uogólnione prop, selg
Stereotypie risp, selg
Tachykardia prop
Trawienie: dyspepsja, ziewanie, kiom, selg biegunka, kolka
Uwaga, deficyt flxt, flwx, selg
Wydalanie, emocjonalne kiom, selg
Znakowanie moczem, flxt, flwx nadmierne, w kontekście społecznym
Znakowanie moczem, nadmierne, cypr związane z pobudzeniem seksualnym
Dawkowanie leków psychotropowych
Poniżej Czytelnicy znajdą zalecane dawki leków psychotropowych. Proszę zwrócić uwagę na indywidualne dostosowywanie dawki, ponieważ każdy pies może zareagować inaczej i w sposób sobie tylko właściwy.
238
Alprazolam 0,01-0,1 mg/kg/dzień w 2-A dawkach podzielonych
Amitriptylina 2-6 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych
Karbamazepina 20-40 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych (postać o przedłużonym działaniu)
Klomipramina \-A mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych
Kłonidyna 0,015-0,025 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych
Cyproteron 5 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych,
po tygodniu zmniejszyć dawkę
Fluoksetyna \-A mg/kg/dzień w 1 dawce
Fluwoksamina 2-8 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych Pipamperon 20 mg/m2/dzień w połączeniu
(w leczeniu z trójpierścieniowym lekiem przeciwdepresyjnym lub skojarzonym) lekiem z grupy SI-5-HT
Propranolol 1-10 mg/kg/dzień w 2 dawkach podzielonych
(postać o przedłużonym działaniu)
Risperidon 0,5-1 mg/m2/dzień w 1 dawce
Selegilina 0,5 mg/kg/dzień w 1 dawce (rano lub w południe)
Ogólne wskazówki dotyczące przepisywania leków
Każdy lekarz weterynarii ma swoje przyzwyczajenia związane z przepisywaniem leków. Zależą one od tego, co w jego praktyce okazywało się skuteczne. Obserwuje się nawet zjawisko różnej skuteczności terapeutycznej określonych schematów postępowania, gdy są one stosowane przez kilku lekarzy, przeprowadzono jednak niewiele badań naukowych na ten temat. Na przykład moim pacjentom zawsze zalecam fluwoksaminę w dawkach wzrastających, ze względu najej potencjalny wpływ uspokajający. Jednak inni lekarze przepisują od razu dawkę 4 mg/kg i nie wywołuje to u leczonych przez nich zwierząt żadnych problemów klinicznych.
Większość omówionych powyżej substancji, to znaczy leki wywie-
239
rające bezpośredni wpływ kliniczny, proponuję stosować w najmniejszej skutecznej ilości. Leczenie rozpoczyna się od najniższej zalecanej dawki, a następnie dawkę zwiększa się co 5 dni aż do uzyskania oczekiwanego działania klinicznego. Posługując się tą metodą, dobrze jest uprzedzić klienta o planowanych zmianach w dawkowaniu. Substancje regulacyjne, takie jak selegilina i karbamazepina, podaje się w stałych dawkach, natomiast cyproteron w dawkach malejących.
W końcowej fazie leczenia należy przewidzieć okres odstawiania leku (i uprzedzić o tym klienta), trwający od jednego do dwóch tygodni na każdy miesiąc farmakoterapii. Dawkę zmniejsza się o jedną n-tą co 1-2 tygodnie, gdzie „n" oznacza czas trwania terapii w miesiącach (np. jeśli farmakoterapia trwała cztery miesiące, dawkę leku zmniejszamy o 1/4 tygodniowo). Jeśli leczenie przerwie się nagle, zaistnieje ryzyko wystąpienia efektu odbicia, to znaczy gwałtownego nasilenia problematycznych zachowań. Wyjątkiem jest tu selegilina, w przypadku której nie ma potrzeby stopniowego odstawiania.
Niektóre leki psychotropowe oddziałują na czynność wątroby, nerek lub układu krwiotwórczego, dlatego zaleca się regularne badanie odpowiednich parametrów krwi.
Ograniczenia i czas trwania leczenia psychotropowego
Każde zachowanie jest związane z łańcuchem neuroprzekaźni-ków. Wpływając na nie, odziałujemy na zachowania. Działanie takie jest eleganckie, ale także bardzo powierzchowne. Teoretycznie, jeśli nie nauczymy zwierzęcia nowych strategii postępowania, po odstawieniu leku wraca ono do zachowań zaprogramowanych genetycznie i strukturalnie. W praktyce nie zawsze tak to wygląda, ponieważ różne procesy uczenia się, na przykład habituacja, zachodzą niezależnie od świadomie wprowadzonych terapii. Powiedziałbym, że empirycznie można mówić o trzech okresach oddziaływania farmakologicznego, mających różne skutki: 1. do 3 tygodni - działanie bezpośrednie, niewielki wpływ regulacyj-
240
ny; jeżeli brak terapii behawioralnej, to po odstawieniu leku następuje natychmiastowy nawrót objawów
2. od 3 tygodni do 3-6 miesięcy - działanie regulacyjne, stabilizacja poprawy, nawrót objawów możliwy po pewnym czasie od odstawienia leku (od kilku dni do kilku tygodni)
3. ponad 6 miesięcy - wpływ na transkrypcję genową i strukturę sieci neuronalnych; nawrót w przypadku zaburzeń uwarunkowanych genetycznie lub strukturalnie.
Farmakoterapia musi trwać tym dłużej, im głębiej sięga zaburzenie: / zaburzenie nastroju - leczenie długotrwałe (ponad 6 miesięcy) / zaburzenie na poziomie emocji, schematów poznawczych i percepcji zmysłowej - leczenie trwa średnio 6 miesięcy / zaburzenie ograniczone do aktów motorycznych i reakcji wegetatywnych - leczenie trwa do 3-6 miesięcy.
Jeśli właściciele nie podejmą żadnej terapii behawioralnej, farmakoterapia będzie długotrwała.
Opierając się na przesłankach empirycznych, zalecam kontynuację leczenia przez miesiąc po ustabilizowaniu się poprawy, a następnie rozpoczęcie odstawiania leku, jego zmianę lub rozważenie leczenia skojarzonego.
Leczenie jednym lub kilkoma preparatami jednocześnie
Terapia idealna to taka, która prowadzi do przywrócenia zdrowia, to znaczy zdolności adaptacyjnych, pacjentowi i systemowi, do którego on należy. Chcąc osiągnąć ten cel, należy przede wszystkim przestrzegać zasady nieszkodzenia ani zwierzęciu, ani jego grupie społecznej. Druga ważna zasada to dążenie do spowodowania szybkiej poprawy.
Z naukowego punktu widzenia natomiast ideałem jest możliwość dokładnego kontrolowania efektów zarówno podawania leków, jak
241
i prowadzenia terapii. Aby móc ocenić skutki jednego i drugiego działania, jedno i drugie należałoby prowadzić niezależnie.
To, co idealne z punktu widzenia nauki, często nie jest idealne z punktu widzenia terapii. Żeby szybko osiągnąć poprawę - a pamiętajmy, że mówimy o agresywnych psach zagrażających rodzinie lub bezpieczeństwu publicznemu - zwykle leki i terapię wprowadza się jednocześnie.
Z tego samego powodu można by stosować jednocześnie różne leki psychotropowe, czego jednak nie zalecam. Wyjątek stanowi leczenie pipamperonem, którego nigdy nie podałbym osobno, gdyż takie postępowanie mogłoby doprowadzić do tzw. efektu niskich dawek, wiążącego się z osobniczą wrażliwością na lek, a prowadzącego do facylitacji reakcji agresywnych.
Leczenie jednocześnie dwoma preparatami może pociągnąć za sobą różne, trudne do przewidzenia skutki: usunięcie cząsteczki z jej miejsca działania, wiązanie jej z białkami wiążącymi, zmianę biotransformacji, hamowanie lub pobudzanie aktywności enzymów, interakcje farmakodynamiczne itd.
Reasumując, przyjęta strategia działania powinna być jak najbliższa terapii idealnej, ale powinna też uwzględniać ideał w sensie naukowym.
Wykorzystanie feromonów
Współczesne badania naukowe w dziedzinie komunikacji chemicznej pozwoliły wprowadzić nowy sposób postępowania: feromonote-rapię. Pageat zanalizował i zsyntetyzował feromon uspokajający psa, sprzedawany pod nazwą DAP® (DogAppeasingPheromone). Nie jest wykluczone, że zostaną zsyntetyzowane także inne, w szczególności te odgrywające rolę w komunikowaniu statusu hierarchicznego. DAP® może być wykorzystany w przypadku agresji w środowisku rodzinnym, bez względu na to, czy występuje ona między psami, czy między psami i ludźmi. Teoretycznie preparat ten powinien przynieść poprawę we wszystkich typach agresji w obronie własnej.
242
Leki, których należy unikać
Należy unikać leków i substancji, które mogą nasilić agresywność. Możemy je podzielić na trzy kategorie:
1. substancje zmniejszające hamowanie w kontekście społecznym i obniżające samokontrolę
2. substancje zwiększające czujność, wrażliwość, reaktywność i aktywność
3. substancje powodujące dezorientację i ograniczające regulację zachowań.
Substancje, które zmniejszają hamowanie w kontekście społecznym i obniżają samokontrolę: / alkohol, marihuana / pochodne benzodiazepiny, takie jak diazepam; w przypadku al-
prazolamu efekt odhamowania jest mniejszy / neuroleptyki w niskich dawkach, takie jak fenotiazynopochod-ne, np. acepromazyna, pochodne butyrofenonu, np. pipampe-ron, pochodne benzamidu, np. sulpiryd, leki przeciwwymiotne wpływające na przekaźnictwo dopaminergiczne, np. metoklo-pramid / niektóre trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, takie jak klo-mipramina, w małych dawkach, oraz niektóre inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny w małych dawkach, np. fluoksetyna, ser-tralina, paroksetyna, citalopram / barbiturany w małych dawkach, np. fenobarbital.
Substancje, które zwiększają czujność, wrażliwość, reaktywność
i aktywność:
/ niektóre czteropierścieniowe leki przeciwdepresyjne o działaniu adrenergicznym, np. mianseryna
/ niektóre trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne o działaniu adrenergicznym, np. amitriptylina
/ nietypowe leki przedwiekowe o działaniu adrenergicznym, np. buspiron
243
/ preparaty hormonalne, np. androgeny, estrogeny, hormony tarczycy.
Substancje, które powodują dezorientację i ograniczają regulowanie zachowań:
/ duże (uspokajające) dawki neuroleptyków / substancje o działaniu cholinolitycznym, np. klomipramina (szczególnie istotne u starych psów) / barbiturany w dużych dawkach.
Zapobieganie agresji
Zapobieganie agresji może odbywać się na trzech poziomach:
1. przed wystąpieniem ataku
2. po ataku, przed jego kolejnym wystąpieniem
3. po wypadku, w celu uniknięcia ponownego wystąpienia ataku i związanych z nim komplikacji.
Prewencja pierwszego rzędu
Istnieje wiele elementów, za pośrednictwem których możemy wpłynąć na zachowania psa i tym samym uniknąć agresji. Są to: / geny psa - selekcja nieagresywnych reproduktorów; kastracja agresywnych zwierząt, aby nie dopuścić do ich reprodukcji / socjalizacja psa - bardzo intensywna socjalizacja szczeniąt: zapewnienie kontaktu z różnymi „kategoriami" osób, rasami psów i innych zwierząt, aby postrzegały świat jako bezpieczny i żeby zmniejszyć liczbę obiektów, wobec których mogą u nich wystąpić zachowania łowcze; podtrzymywanie socjalizacji w ciągu całego życia S respektowanie mechanizmów związanych z etologią i ekologią -poszanowanie mechanizmów związanych z hierarchią w rodzinie--stadzie, pozwolenie psom na rozwiązywanie konfliktów za pomocą póz i rytuałów komplementarnych (dominacji i podporządkowania), nieprzeszkadzanie zwierzęciu podczas jedzenia itd.
245
/ uczęszczanie przez psa do „przedszkola dla szczeniąt" - socjalizacja i nauka rytuałów komunikacyjnych od ósmego tygodnia do czwartego/piątego miesiąca życia
/ szkolenie psa - codzienna praca nad harmonijnym rozwojem psa w środowisku rodzinnym - więcej na ten temat Czytelnicy dowiedzieć się mogą z książek: L 'education du chien (Wychowanie psa) oraz Mon chien est bien eleve (Mój pies jest dobrze wychowany)
/ szkolenie w zakresie posłuszeństwa - codzienna praca w domu lub/i regularna praca w grupie w celu nauczenia psa, jak być karnym, a właścicieli, jak być autorytetem, czyli jak sprawić bez konieczności uciekania się do przemocy (użycia siły), by zwierzę wykonywało polecenia
/ szkolenie specjalistyczne psów policyjnych, przewodników i innych psów pracujących
/ stała opieka lekarza weterynarii - podstawowy sposób zapobiegania wpływowi problemów natury fizycznej na nastrój, emocje i zachowania psa
/ edukowanie dzieci -ważne jest uczenie dzieci (które często są ofiarami agresywnych zachowań psów), jak uniknąć bezpośredniego ataku oraz jak być w przyszłości rodzicem, który potrafi uchronić swoje dziecko przed atakiem psa i nauczyć je radzić sobie w podobnych sytuacjach
/ edukowanie dorosłych - podstawowe działanie realizowane za pośrednictwem, np. środków masowego przekazu czy folderów rozdawanych w lecznicach weterynaryjnych
/ program „Odpowiedzialny Właściciel", proponowany w wielu krajach, nawiązujący do odpowiedzialności moralnej oraz postawy obywatelskiej
/ kształcenie lekarzy weterynarii w zakresie nauk o zachowaniu oraz medycyny behawioralnej
/ kształcenie lekarzy weterynarii zajmujących się zaburzeniami zachowania jako odpowiedź na coraz większą potrzebę utrzymania dobrych relacji w rodzinach-stadach
246
/ kształcenie treserów i specjalistów, którzy nie są lekarzami weterynarii, aby umieli rozpoznać problematyczne i patologiczne zachowania agresywne u psów.
Prewencja drugiego rzędu
Co zrobić, aby uniknąć poważnego ugryzienia, kiedy pies już groził lub uszczypnął? Do prewencji pierwszego rzędu trzeba dodać: / postępowanie terapeutyczne w przypadku problematycznych zachowań agresywnych; patrz rozdział pt. „Terapia agresji" /wykupienie przez właściciela odpowiedniej polisy ubezpieczeniowej na wypadek, gdyby jego pies przyczynił się do powstania szkód / informowanie i kształcenie lekarzy w zakresie oceny poziomu zagrożenia stwarzanego przez psa (rodzinnego) oraz postępowania medycznego (leczenie ran) i administracyjnego (składanie oświadczenia, ocena tymczasowej niezdolności do pracy) / udzielanie ofierze informacji np. przez lekarza medycyny, lekarza weterynarii lub tresera na temat poziomu zagrożenia, podjęcia działań administracyjnych (złożenie oświadczenia), postępowania z psem (leczenie, skierowanie do lekarza weterynarii behawiorysty).
Czekanie aż dojdzie do wypadku jest najgorszą strategią postępowania. Diagnozę należy postawić, gdy pojawią się najmniejsze oznaki grożenia ze strony psa, oraz podjąć odpowiednie środki zaradcze (zabezpieczenie mechaniczne - np. kaganiec, zamknięcie) lub wprowadzić konieczne zmiany (leczenie).
Prewencja trzeciego rzędu
Co zrobić w przypadku, gdy doszło już do mocnego ugryzienia? Jak uniknąć ponownych ugryzień i rozwinięcia się agresji nadmiernej? Jak ochronić rodzinę, a także osoby postronne? Do prewencji pierwszego i drugiego rzędu należy dodać: / prawodawstwo w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa publicznego.
Testy mające na celu prognozę poziomu agresywności
Byłoby wspaniale, gdyby można było przebadać dane szczenię i sprawdzić, czy stanie się ono agresywne i będzie gryzło, gdy dorośnie. Pozwoliłoby to uniknąć błędów w wyborze nieagresywnego psa rodzinnego, psa obronnego, sportowego czy policyjnego.
Aby ułatwić podjęcie decyzji, dostępnych jest kilka testów dla: / szczeniąt / dorosłych psów.
Testy dla szczeniąt
Testy dla szczeniąt nie są prognozą zachowań dorosłego osobnika. Żaden z testów nie wytrzymuje próby czasu, a zachowania dorosłego psa znacznie odbiegają od przewidywań poczynionych, gdy miał on siedem tygodni czy trzy miesiące.
Jest to logiczne i wynika z kilku powodów. Jak już pisałem wcześniej, agresywność warunkują różne elementy psychobiologiczne. Na akty motoryczne składają się różne sekwencje zachowań, które klasyfikuje się jako odmienne rodzaje agresji. Nie ma możliwości przewidzenia, jaki będzie stan zdrowia danego osobnika w przyszłości, jakie będą jego reakcje emocjonalne, inteligencja (możliwości poznawcze), zachowania agresywne itd. Wiele czynników wywiera
249
znaczący wpływ na jednostkę w trakcie jej rozwoju, są to między innymi: środowisko, relacje z właścicielami, pozycja w hierarchii. Zachowaniem rządzi prawo chaosu.
Prawo chaosu oznacza brak możliwości przewidzenia, jak będzie się rozwijał układ poddany deterministycznym oddziaływaniom. Nawet, gdybyśmy znali osobowość siedmiotygodniowego szczenięcia i wszystkie czynniki, które na niego wpłyną w ciągu życia, to możemy przewidzieć jego zachowanie jedynie w ciągu kilku najbliższych dni lub tygodni. Można natomiast, z dużym prawdopodobieństwem, przewidzieć, czy pies będzie wykazywał tendencję do zachowań na przykład impulsywnych albo do nadruchliwości. W teorii chaosu mówi się, że konkretne zachowania oscylują wokół danego atraktora.
Poziom ogólnej reaktywności psa, tendencje charakterystyczne dla jego osobowości - czyli właściwy mu atraktor - są znacznie bardziej przewidywalne niż konkretne zachowania. Aby określić atraktor danego szczenięcia, powinniśmy się zainteresować postępowaniem: / samego szczenięcia / osobników, które są z nim spokrewnione (posiadają wspólne
geny).
Analiza osobowości szczenięcia
Szczenię można obserwować, kiedy przebywa ze swoim rodzeństwem i rodzicami, albo zabrać je i testować jego zachowania, gdy jest samo, przez na przykład zmuszanie go do przyjmowania pewnych pozycji. Znaczące są jedynie te reakcje, które szczenię prezentuje systematycznie. Jeżeli jest ono na przemian spokojne i agresywne, nie możemy wyciągnąć żadnego wniosku. Natomiast, jeżeli szczenię jest stale agresywne, reaktywne, impulsywne, nie toleruje ograniczeń i nie pozwala, by je dotykać, trzymać w pozycji leżącej na brzuchu czy przewracać na grzbiet, to możemy sądzić, że taką osobowość zachowa na całe życie.
Zrównoważone, akceptujące dotyk szczenię może w późniejszym
250
okresie stać się agresywne. W rozdziale pt. „Agresja konkurencyjna między psami", Czytelnicy znajdą wykres przedstawiający możliwe rodzaje ewolucji zachowań agresywnych w ciągu rozwoju osobniczego.
Analiza osobowości osobnika spokrewnionego
Agresywność, jak powiedziano wcześniej, zależy od wielu genów, czyli jednostek, z których składa się kod genetyczny. Jeden gen wywiera wpływ na wiele zachowań, a każde zachowanie znajduje się pod wpływem wielu genów. Jeżeli przodkowie testowanego szczenięcia są (byli) agresywni, to istnieje pewne prawdopodobieństwo, że także i ono takie będzie. Najbardziej prawdopodobne jest to wówczas, gdy oboje rodzice są (byli) agresywni, a najmniej - jeżeli ani rodzicie, ani dziadkowie nie przejawiają (nie przejawiali) zachowań agresywnych.
Ryzyko, że szczenię wyrośnie na agresywnego osobnika, zależy od tego, których i ilu z jego przodków charakteryzowała agresywność. Zmniejsza się ono w następującej kolejności: / agresywni - oboje rodzice i czworo dziadków / agresywni -jedno z rodziców i czworo dziadków / agresywni -jedno z rodziców i dziadkowie ze strony nieagresywnego rodzica / agresywni - jedno z rodziców i jedno z dziadków ze strony nieagresywnego rodzica / agresywne jedno z rodziców i żadne z dziadków / żadne z rodziców ani żadne z dziadków nie jest agresywne.
Testy dla dorosłych psów
Istnieje niewiele testów agresji przeznaczonych dla dorosłych psów. Jedynie niektóre z nich zostały poddane walidacji, to znaczy są wystandaryzowane, a otrzymane wyniki powtarzalne, wiarygodne i korelujące z historią życia psa, niezależnie od tego, kto przeprowadza test.
251
/ Trafność to zgodność pomiędzy historią życia psa a wynikiem testu. Im większa trafność testu, tym większa pewność, że badania dotyczą właściwego przedmiotu, czyli poziomu agresywności psa.
/ Rzetelność to zgodność wyników testu, gdy jest przeprowadzany przez różne osoby i w różnym czasie.
/ Standaryzacja to określenie zbioru procedur przeprowadzania testu, metod obserwacji oraz interpretacji i oceny wyników.
Walidacji został poddany między innymi test W. Netto i D. Planty (1997). Składa się on z czterdziestu trzech oddzielnie walidowanych podtestów. Czas wykonania całości trwa tyle, ile konsultacja u lekarza weterynarii zajmującego się zaburzeniami zachowania, a wnioski płynące z wyników testu - moim zdaniem - nie przewyższają opinii specjalisty. Doreen Planta opracowała także nowy test, który szybciej się przeprowadza, ma on mniej techniczny charakter i nie wymaga zastosowania dużej liczby dodatkowych materiałów. Mowa tutaj o teście MAG-Test składającym się z szesnastu podtestów.
Niemniej jednak chociaż testy takie mogą być wykorzystywane do selekcji reproduktorów, to nie pomogą lekarzowi weterynarii beha-wioryście leczyć zaburzeń zachowania u psów.
Kiedy pojawia się dziecko...
„Panie doktorze, za miesiąc mam termin porodu, a mój pies właśnie ugryzł gościa. Boję się o dziecko...!"
„Panie doktorze, jestem w piątym miesiącu ciąży. Mój pies zaczął na mnie warczeć..."
„Panie doktorze, zamierzam adoptować roczną dziewczynkę. Za dwa miesiące będę mogła ją zabrać do siebie... A my mamy psa, który nie jest przyzwyczajony do małych dzieci. Czy nie będzie on zagrażał mojej córeczce?"
Zachowanie psa w czasie ciąży właścicielki
Często wydaje się, że pies ma świadomość, że jego właścicielka jest w ciąży. Zdarza się nawet tak, że wie o tym pierwszy, jego sposób zachowania ulega wtedy zmianie. Być może informacja ta jest przekazywana za pośrednictwem zapachów i/lub feromonów. W takiej sytuacji pies może być drażliwy, podekscytowany albo pobudzony seksualnie. Jego nerwowość przejawia się wobec wszystkich, a więc także wobec ciężarnej kobiety.
Prognoza zachowania psa po narodzinach dziecka
Czym jest niemowlę dla psa? Możliwości jest kilka: / „rzeczą", która należy do dominującej pary (normalne zachowanie psa)
253
/ intruzem zaburzającym dotychczasowy rytm życia (pies reagujący lękowo)
/ rywalem w walce o uwagę właścicieli (normalne zachowanie psa)
/ winnym utraty przywilejów, którego w związku z tym trzeba usunąć (pies-dominant)
S szczenięciem, które można sobie przywłaszczyć, porwać (dominująca suka)
/ małym zwierzęciem, na które można polować (pies przejawiający agresję łowczą, niezsocjalizowany)
/ nieznanym obiektem, którego należy unikać (pies reagujący fo-bicznie, lękowo). Aby móc przewidzieć zachowanie psa w nieznanej sytuacji, jaką
są narodziny dziecka, trzeba wziąć pod uwagę różnorodne czynniki, takie jak:
/ pozycja psa w hierarchii rodziny
/ pies i jego elementy psychobiologiczne
/ reakcje psa wobec dzieci w różnym wieku
/ uwaga poświęcana psu.
Pozycja psa w hierarchii
Informacje na temat analizy statusu psa w rodzinie znajdują się w rozdziale dotyczącym agresji konkurencyjnej i hierarchicznej oraz w mojej książce pt. Mon chien est-il dominant? (Czy mój pies jest dominujący?).
Pies i jego elementy psychobiologiczne
W celu ustalenia, czy pies jest zrównoważony i zdrowy, czy cierpi na zaburzenie, które może mieć wpływ na jego relacje społeczne, możliwości przystosowania się do nowej sytuacji oraz stabilność nastroju, a więc na przewidywalność jego zachowań, analizie poddaje się każdy element psychobiologiczny.
Szczególną uwagę zwraca się wówczas na zachowania agresywne
254
i destrukcyjne bez względu na to, wobec kogo lub czego są manifestowane, również na te wobec małych zwierząt i pluszowych zabawek.
Reakcje psa wobec dzieci
Staram się określić reakcje lękowe lub agresywne (czy łowcze) psa w obecności dzieci należących do różnych grup wiekowych: od narodzin do szóstego miesiąca życia; od szóstego do dwunastego/osiemnastego miesiąca; od półtora roku do dwóch/trzech lat; od trzech do sześciu lat. Pies może postrzegać każdą z tych grup wiekowych jako odrębny „gatunek", a jego reakcje wobec niemowląt i dzieci w różnym wieku mogą być różne. Analizuje się wszelkie - nawet najdrobniejsze - oznaki obawy, strachu, chęci ucieczki lub unikania, agresji, skłonności do niekontrolowanej zabawy i inne, a także występujące w związku z nimi pozy, sekwencje zachowania itp.
Poświęcanie psu uwagi
Mam tu na myśli uwagę poświęcaną wyłącznie psu, na przykład pieszczoty lub spędzanie z nim czasu na wspólnej zabawie, spacerach. Niemowlę wymaga od rodziców ogromnego zaangażowania, dlatego też właściciele-rodzice nie są w stanie poświęcać psu równie dużo czasu i uwagi, jak to miało miejsce przed pojawieniem się dziecka. Aby złagodzić wrażenie odsunięcia czy zerwania kontaktu, jakie pies może odnieść, proponuję w ostatnich miesiącach ciąży stopniowo zmniejszać ilość poświęcanej mu uwagi do minimum w momencie przyjścia dziecka na świat.
Podobnie, gdy noworodek będzie już w domu, proponuję okazywać psu obojętność, kiedy dziecka nie ma w tym samym pokoju (np. jest w swojej sypialni, w łóżeczku), natomiast być wobec zwierzęcia serdecznym, gdy dziecko znajduje się w pobliżu.
Dlaczego? Gdyż zależy nam, aby pies skojarzył obecność niemowlęcia w domu z otrzymywaniem większego zainteresowania ze strony właścicieli, a nie z wycofaniem dotychczasowych uczuć.
255
Prognoza zachowania dziecka
Nie jestem ani pediatrą, ani psychologiem dziecięcym. Podziału na grupy wiekowe dokonałem na podstawie własnej wiedzy dotyczącej rozwoju psychoruchowego dzieci oraz opierając się na obserwacjach klinicznych. Każde dziecko może być obiektem agresji ofensywnej (także zachowań łowczych), co jednak zdarza się rzadziej niż przypadki zachowań agresywnych obronnych. Przeanalizujmy ryzyko wystąpienia agresji obronnej w zależności od wieku dziecka:
/ od narodzin do szóstego miesiąca życia - niemowlę nie jest jeszcze w stanie dowolnie przemieszczać się w kierunku zwierzęcia; jest mało narażone na obronne zachowania agresywne ze strony psa / od szóstego miesiąca do dwunastego/osiemnastego miesiąca -dziecko raczkuje, a potem zaczyna chodzić; aktywnie zbliża się do psa; jest narażone na reakcje obronne z jego strony / od półtora roku do dwóch i pół roku/trzech lat - dziecko jest w wieku, kiedy zaczyna mówić „Nie", czyli w okresie zdobywania autonomii własnych decyzji; testuje swoich rodziców i nie stosuje się do ich zaleceń; pomimo że zabronimy dziecku dotykać psa, ono i tak zachowa się przekornie: patrząc nam prosto w oczy, chwyci psa za sierść, wkłoży mu palce do oczu, uszu czy odbytu; w tym okresie rozwoju jest dziecko najbardziej narażone na atak ze strony psa / od trzech do sześciu lat - poziom zagrożenia znacznie spada, gdyż dziecko, szczególnie jeżeli mieszka z psem, lepiej rozumie jego język i się do niego stosuje; ponadto idzie do przedszkola, nie przebywa więc już stale ze zwierzęciem.
Dziecko i pies razem
Istnieje zasada, której absolutnie nie wolno łamać, bez względu na osobowość psa:
256
Nie zostawiamy psa i dziecka poniżej trzeciego/piątego roku życia razem bez opieki osoby dorosłej.
Oznacza to, że nie wychodzimy z pokoju, w którym są dziecko i pies, by odebrać telefon albo otworzyć komuś drzwi. Zabieramy albo dziecko, albo psa ze sobą, ale pod żadnym pozorem nie dopuszczamy do tego, by zostali razem sami.
Podobnie, nie pozwalamy, aby dziecko bawiło się na podłodze obok psa, w czasie gdy my oglądamy telewizję lub czytamy książkę. Szybkość reakcji psa jest tak duża, że nawet kiedy wciąż spoglądamy, by sprawdzić, czym dziecko i pies się zajmują, mamy bardzo mało czasu na reakcję. Niejeden rodzic znalazł swoje dziecko krwawiące, chociaż niczego niepokojącego nie widział ani nie słyszał do momentu, gdy niemowlę wybuchło płaczem. Nie był też w stanie opisać, co się faktycznie wydarzyło.
Powrót ze szpitala do domu
Dobrym pomysłem jest przyniesienie jeszcze przed powrotem matki z dzieckiem do domu brudnej bielizny i ubrania po to, żeby zwierzę mogło się przyzwyczaić do zapachu noworodka, zanim on sam się pojawi.
Nie należy jednak dawać tych przedmiotów psu do zabawy, lizania, darcia itp. Ubrania i bielizna dziecka należą tylko do niego i powinny być nietykalne. Celem nie jest nauczenie zwierzęcia, że może lizać i gryźć niemowlę, lecz żeby przyzwyczaiło się do jego zapachu i respektowało je jako członka rodziny.
Zagrożenie dla dziecka
Nie chcąc nikogo straszyć, lecz pragnąc jedynie zmniejszyć ryzyko pogryzienia dziecka przez psa, przytoczę w tym miejscu wyniki badań. W 2001 roku we francuskojęzycznej części Belgii profesor Kahn przeprowadził badanie w oddziałach pogotowia ratunkowego w dużych miastach. Interesowały go wypadki, w których ofiarami
257
były dzieci poniżej szesnastego roku życia. W tym samym czasie lekarz weterynarii, Rudy De Meester, przeprowadził ankietę wśród 5095 ośmiolatków we flamandzkim regionie Belgii*.
Poniżej przedstawiam wyniki badania uzyskane przez profesora Kahna:
/ ugryzienia przez psy stanowiły 0,24% wszystkich zgłoszeń na ostry dyżur; czyli 3,7 raza mniej niż wypadki samochodowe i 3,3 raza mniej niż poparzenia / 65% dzieci zostało ugryzionych w domu (swoim własnym - w ponad 8 przypadkach na 10) lub tam, gdzie mieszkał pies; pozostałe 35% w miejscu publicznym (ugryzienia na ulicy stanowiły 7 przypadków na 10) S częściej ofiarami ugryzień stawali się chłopcy niż dziewczynki, szczególnie w wieku poniżej szóstego roku życia - proporcjonalnie 1,63:1; w przypadku starszych dzieci - 1,23:1 / wszystkie wypadki, które zdarzyły się w domu, miały miejsce, gdy dziecko i pies byli pozostawieni razem bez opieki osoby dorosłej; 94% wypadków w miejscach publicznych zdarzyło się, gdy dziecko było samo / ugryzienia w domu - w 93,8% przypadków dziecko znało psa,
a w 84,6% przypadków pies należał do rodziny y ugryzienia w domu - 34% wypadków zdarzyło się, gdy dziecko bawiło się z psem, 12% - weszło do pokoju, w którym był pies, 11% - bawiło się w pobliżu psa, 7% - zaskoczyło śpiącego psa, 6% - chciało pogłaskać psa, 2% - zabrać mu zabawkę. W 14% przypadków nie udało się znaleźć obiektywnej przyczyny wypadków. Dzieci, które niepokoiły psa, gdy ten jadł lub spał, były młodsze (średnio w wieku 4 lat) niż te, które zostały ugryzione podczas zabawy (średnio w wieku 8 i pół roku)
*De Meester, R., Laevens, H. i in. (2002), Dogaggression: an inąuiry on thefrequency ofdog bites towards children in Flanders. Referat wygłoszony na 8"' ESVCE International Congress on Veterinary Behavioural Medicine, Granada.
Kahn, A., Bauche, R, Lamoureux, J. (2003), Child victims ofdog bites treated in emergen-cy departments. A prospective study. European Journal of Pediatrics 162 (4), 254-258.
258
/ dzieci najczęściej zostały ugryzione w twarz i głowę (46%) albo w przedramię (28%). Pogryzienia głowy i twarzy stanowiły 78% ugryzień, które się zdarzyły, gdy pies jadł, a 67% ugryzień, które się zdarzyły podczas zabawy. Im młodsze dziecko, tym większe ryzyko ugryzienia w twarz: 80% ugryzień u dzieci poniżej czwartego roku życia, 64% - u dzieci w wieku od 4 do 8 lat, 16% - od 8 do 12 lat i 11% - od 12 do 15 lat
/ w 75% przypadków miały miejsce ugryzienia pojedyncze, a w 25% - wielokrotne. Wielokrotne ugryzienia zdarzały się częściej w domu niż w miejscach publicznych, oraz kiedy dziecko bawiło się z psem (29%)
/ 8% ran po ugryzieniach wymagało ingerencji chirurga plastycznego
/ 84% dzieci znalazło się pod opieką lekarza i (tylko) 2% dzieci rozmawiało z psychologiem
/ wizyta u lekarza weterynarii miała miejsce w zaledwie 28% przypadków (częściej, bo 50% przypadków, kiedy było to ugryzienie twarzy), a 6 psów poddano eutanazji.
Dziecko ugryzione w twarz
259
Wyniki badań uzyskane przez doktora De Meestera:
/ 4,9% ośmiolatków zostało (przynajmniej raz w życiu) ugryzionych przez psa
/ 25% przypadków to ugryzienia przez psy należące do rodzin, 49% przez psy znane dzieciom (lub ich rodzinom), 6% przez obce psy
/ 9% dzieci trafiło do szpitala na ostry dyżur
/ średnio w 16% przypadków doszło do powtórnego ugryzienia jeszcze w tym samym roku -w 29% z nich pies należał do rodziny, w 16% rodzina znała psa, a w 5% wypadków „sprawcą" był obcy pies.
Potencjalne zagrożenie i prewencja
Jak wynika z badań, jeden na dwudziestu ośmiolatków został w swoim życiu ugryziony przez psa. Jeżeli podobna liczba ugryzień występuje każdego roku, to łatwo obliczyć, że ponad 50% ludzi doświadczy ugryzienia od narodzin do skończenia dwudziestu lat, czasem kilkakrotnie, a część z nich poważnie. Przyjmując te hipotetyczne wyliczenia, można założyć, że jedno na dziesięcioro dzieci trafi na ostry dyżur z powodu ugryzienia przez psa.
Wielu urazom dzieci można zapobiec, przestrzegając pewnych zasad bezpieczeństwa. Większość wypadków ma miejsce, kiedy dziecko przebywa samo z psem. Oznacza to, że wystarczy obecność osoby dorosłej, aby do pogryzienia nie doszło.
Prawdopodobieństwo ugryzienia rośnie również, gdy dziecko porusza się w kierunku psa lub narusza jego strefę bezpieczeństwa podczas snu lub posłku. Takim sytuacjom z kolei można zapobiec, zabraniając dziecku zbliżania się do psa i ucząc je przywoływania zwierzęcia do siebie.
Trzeba pamiętać, że psy pod wpływem pobudzenia częściowo tracą kontrolę motoryczną - dzieje się tak na przykład podczas zabawy. Z tego powodu nie powinno się dopuszczać do zabawy małego dziecka z psem.
Najczęściej pies, który gryzie w domu, jest starszy niż ugryzione przez niego dziecko, co oznacza, że prawdopodobnie zwierzę poja-
260
wiło się w rodzinie przed narodzinami malca. Przyszłym rodzicom--właścicielom psów warto poradzić, by skonsultowali się z lekarzem weterynarii zajmującym się zaburzeniami zachowania, aby zapobiec ewentualnym wypadkom.
Ponieważ w ciągu jednego roku 16% dzieci zostaje powtórnie ugryzionych, należy niezwłocznie wprowadzić w życie prewencję drugiego rzędu: skonsultować się z lekarzem weterynarii behawio-rystą i rozpocząć leczenie psa.
Jak wynika z badań, zaledwie 2% ugryzionych dzieci trafiło do psychologa. Odsetek ten jest dramatycznie niski - pokazuje, jak ograniczona jest świadomość wpływu ugryzienia na psychikę. Zdecydowanie nie należy bagatelizować tego rodzaju konsekwencji wypadku. Wiele dzieci cierpi z powodu problemów psychologicznych będących następstwem traumatycznego zdarzenia, powinny one otrzymać fachową pomoc.
Odpowiedzialność
właścicieli i specjalistów
za zachowania psa
W świetle prawa za psa i jego zachowania odpowiada posiadacz lub opiekun, czyli osoba, która się nim zajmuje, go wychowuje.
Natomiast odpowiedzialność specjalisty wynika z kontraktu zawartego między nim a właścicielami psa (najczęściej jest to umowa ustna). Przepisy prawa zobowiązują lekarza do tak zwanego starannego działania, co oznacza, że ma on obowiązek zastosować metody najbardziej odpowiednie w danej sytuacji, zachowując najdalej posuniętą ostrożność.
Żaden specjalista nie jest w stanie zagwarantować, że dany pies nigdy więcej nie ugryzie. Leczenie agresywnego psa polega na zwiększeniu przewidywalności jego zachowań, unormowaniu sekwencji tych zachowań, zwiększeniu kontroli ugryzień oraz zmniejszeniu częstotliwości i nasilenia ataków, a tym samym zmniejszeniu poziomu zagrożenia.
Aby - nie unikając odpowiedzialności - zabezpieczyć się przed konsekwencjami finansowymi wynikającymi z możliwości pogryzienia przez psa, proponuję skorzystanie z ubezpieczenia od takiego ryzyka w jednej z firm ubezpieczeniowych.
263
Wymagane umiejętności i kompetencje
Aby poradzić sobie z zachowaniami agresywnymi i problemami związanymi z agresją, niezbędne są konkretne umiejętności i kompetencje.
Pies musi być w stanie kontrolować swoje zachowania i prawidłowo dostosowywać się do okoliczności. Jego uwarunkowania genetyczne, socjalizacja, szkolenie, oddziaływania środowiska albo wspierają ten proces, albo go zaburzają. Podejmowane leczenie ma na celu przywrócenie psu zdolności adaptacyjnych.
System, w którym żyje pies - jego rodzina, musi umieć postępować w przypadku zachowań agresywnych zwierzęcia. Ma to szczególne znaczenie w przypadku dzieci, osób starszych, niepełnosprawnych i tych, które boją się psa. Jak już wspomniałem w rozdziale pt. „Ocena poziomu zagrożenia", są to osoby szczególnie narażone na ataki psów.
Specjalista, który opiekuje się agresywnym psem (szkoli go lub leczy), musi posiadać wymagane kompetencje zawodowe. Zajmując się takim zwierzęciem, bierze na siebie odpowiedzialność zarówno zawodową, jak i moralną.
Leczenie i terapia powinny być dostosowane indywidualnie do każdego agresywnego psa. To nie zwierzę ma się dopasować do terapii. Leczenie bez indywidualnego podejścia do konkretnego psa funkcjonującego w ramach danego systemu jest naruszeniem etyki zawodowej.
Wreszcie, społeczeństwo musi być w stanie ochronić się przed atakami psów: służy temu umiejętność oceniania zachowań zwierząt, a także ustanawianie odpowiedniego prawa. Aby prawo skutecznie chroniło zdrowie publiczne, musi w szczególności odnosić się do psów, które najczęściej są „sprawcami" ugryzień - psów rodzinnych. Natomiast przepisy prawne regulujące kwestie związane z bezpieczeństwem publicznym powinny dotyczyć ataków w miejscach publicznych, a więc problematyki psów należących do przestępców.
264
Załącznik 1 - Wskazówki dla ofiar*
Ofiara agresji i jej najbliższe otoczenie znajdują się w stanie nadmiernego stresu. Nie jest łatwo w takiej sytuacji racjonalnie myśleć i podejmować działania odpowiednie do okoliczności. Poniżej przytaczam kilka pomocnych rad. Co trzeba zrobić w pierwszej kolejności? Jeżeli ugryzienie jest poważne: / znaleźć schronienie (odizolować się od psa) / opatrzyć rany, w przypadku krwotoku założyć opatrunek uciskowy, a jeśli to konieczne założyć opaskę uciskową / zadzwonić po pogotowie lub jak najszybciej udać się na ostry dyżur do szpitala. Jeżeli ugryzienie jest lżejsze: / znaleźć schronienie (odizolować się od psa) / opatrzyć rany, a w przypadku krwotoku założyć opatrunek uciskowy / skontaktować się z lekarzem i starannie przestrzegać jego zaleceń (każde ugryzienie może doprowadzić do ciężkich powikłań np. do zakażenia, martwicy, tężca).
Kiedy już ofiara ataku psa ma opatrzone rany i zapewnione bezpieczeństwo, można zająć się psem. Co należy zrobić?
I * Obowiązująca w Polsce procedura postępowania w przypadku pogryzienia przez psa I opisana jest w Załączniku 5.
265
Jeżeli pies, który ugryzł, nie należy do rodziny:
</ złożyć oświadczenie w komendzie policji
-jeżeli to konieczne, napisać oświadczenie dla firmy ubezpieczającej poszkodowaną osobę (opieka zdrowotna i hospitalizacja)
/poinformować właściciela psa (jeżeli wiadomo, kto nim jest); sprawdzić, czy pies jest zaszczepiony przeciwko wściekliźnie (na terenach, gdzie panuje choroba*).
Jeżeli pies-agresor należy do rodziny (nawet w sytuacji, gdy zachowanie agresywne ograniczyło się wyłącznie do grożenia): / sprawdzić, czy pies jest zaszczepiony przeciwko wściekliźnie (na
terenach, gdzie panuje choroba*) / skontaktować się z lekarzem weterynarii i poprosić o zbadanie
psa pod względem ogólnego stanu zdrowia /jeżeli to konieczne, umówić się na konsultację z lekarzem weterynarii zajmującym się zaburzeniami zachowania, aby wyjaśnił dynamikę relacji między psem, ofiarą i innymi członkami rodziny / podjąć szkolenie lub terapię, aby zapobiec kolejnemu incydentowi lub zmniejszyć ryzyko wypadku (ugryzienia) / w przypadku ewentualnego ugryzienia, skontaktować się z lekarzem, aby uzyskać pomoc w leczeniu rany.
Do czasu aż kompetentna osoba nie dokona oceny zachowania psa, wszelkie groźby z jego strony należy traktować jako akty agresji.
Ocenie należy poddać każde zachowanie agresywne. To pomoże zrozumieć dynamikę agresji psa, uzyskać potrzebne dane i uniknąć ewentualnych wypadków.
Każda rana kąsana musi być natychmiast opatrzona. Zwlekanie z tym przez kilka godzin grozi na przykład infekcją, trudnym gojeniem, trwałymi bliznami, zesztywnieniami stawu z powodu urazu ścięgien, utratą czucia lub niedowładem na skutek naruszenia nerwów.
Zamiast borykać się samotnie z agresją psa, warto szukać pomocy u specjalisty.
*na terenie całej Polski (przyp. tłum.)
Załącznik 2 - Wskazówki dla lekarzy
Lekarzom rodzinnym, do których zgłaszają się ugryzione osoby,
mogę poradzić, aby:
/ przeanalizowali poziom zagrożenia: patrz tabela w rozdziale pt. „Ocena poziomu zagrożenia"
/ porozmawiali z ofiarą i jej rodziną, udzielili niezbędnych wskazówek, jak postępować w razie ugryzienia: patrz Załącznik 1
/ wypełnili kartę zgłoszenia wypadku pogryzienia*.
Jeżeli lekarz podejrzewa, że w związku z ryzykiem ugryzienia lub zagrożeniem stwarzanym przez psa ofiarą przemocy czynnej lub biernej może być dziecko, powinien złożyć w Sądzie Rejonowym - w Wydziale Rodzinnym i Nieletnich - wniosek o wgląd w sytuację dziecka (może to zrobić anonimowo). Może także złożyć stosowne oświadczenie na policji lub poinformować odpowiednią organizację (np. zatelefonować pod numer „Niebieskiej Linii" lub do Fundacji Dzieci Niczyje), jeśli zaistniała sytuacja znosi obowiązek dochowania tajemnicy lekarskiej, a w razie niepoinformowania odpowiednich służb
*W niektórych krajach lekarze wypełniają tego rodzaju karty, które następnie przekazują właściwemu ministerstwu. Gromadzone w ten sposób dane są wykorzystane w celach statystycznych, (przyp. tłum.)
267
lekarz ponosi konsekwencje wynikające z „nieudzielenia pomocy osobie znajdującej się w niebezpieczeństwie".
W niektórych krajach lekarze i pracownicy pogotowia ratunkowego mają obowiązek posługiwania się odpowiednim kodem oznaczającym „ugryzienie przez psa"*.
Jeżeli lekarz podejrzewa, że obrażenia spowodował pies należący do rodziny, to powinien unikać obwiniania lub obciążania odpowiedzialnością za zachowanie zwierzęcia ofiary albo jej bliskich, a informacje na temat zdarzenia najlepiej zebrać podczas rozmowy w gabinecie lekarskim.
Pies Rasa: Masa: Płeć: Szczepiony przeciwko wściekliźnie: tak/nie
Okoliczności towarzyszące zachowaniu agresywnemu Jak to się stało? Co robił pies w momencie ataku? Co robiła wtedy ofiara? Kto się poruszał i w czyim kierunku?
Zachowania psa Czy pies warczał, obnażał kły? Czy się wyprężył? Czy utrzymywał pozę wysoką (wyprostowaną), czy niską (skuloną)?
Ugryzienie Ile razy pies ugryzł? Czy było to kłapnięcie zębami, czy silny, przytrzymany chwyt?
Inne
Poniżej podaję kilka standardowych zagadnień, które należy poruszyć podczas takiej rozmowy.
*W Polsce obowiązuje „Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych. Rewizja dziesiąta (ICD-10)" i według niej „ugryzienie lub uderzenie przez psa" ma symbol W54. (przyp. tłum.)
268
Na podstawie odpowiedzi na powyższe pytania, można ocenić poziom zagrożenia.
Więcej informacji na ten temat Czytelnicy znajdą w rozdziale pt. „Ocena poziomu zagrożenia".
Schemat decyzyjny
Przykładowy schemat podejmowania decyzji przez lekarza
Ugryzienie przez psa
Wypadek w domu
Atak w miejscu publicznym
Wypadek lekki lub poważny
Znęcanie się
Zadzwoń pod numer 997
Własny pies
Pies nienależący do rodziny
Ofiara - dziecko
Interwencja policji
Złożenie wniosku w Wydziale Rodzinnym i Nieletnich Sądu Rejonowego/ /oświadczenia na policji
Ostry dyżur
Dokumenty dla pacjenta
Zaświadczenie lekarskie
Ubezpieczyciel, policja i inne
Badanie stanu zdrowia
i zachowania psa
wykonane przez
lekarza weterynarii
Kontakt z firmą
ubezpieczeniową,
policją i innymi
Dziecko - operacja plastyczna
Pomoc psychologiczna dla dziecka (w razie szoku pourazowego)
Zdrowie dziecka
- ryzyko infekcji
i niepełnosprawności
Załącznik 3 - Ocena funkcjonowania psa
Skala ogólnej oceny funkcjonowania psa (SFP)
Niżej podana skala przytoczona została za aktualnie obowiązującą wersją „Podręcznika diagnostycznego i statystycznego zaburzeń psychicznych" (DSM-IV) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Owa „biblia" klasyfikacji nozologicznej zaburzeń psychiatrycznych u ludzi zawiera ich opisy, opierające się wyłącznie na objawach klinicznych. Oznacza to, że w podręczniku DSM-IV nie można znaleźć żadnych hipotez na temat przyczyn zaburzeń, ich patogenezy ani sugestii dotyczących leczenia. W swojej książce pt. Mon jeunechien a des problemes (Mój młody pies ma problemy) zalecałem zaadaptowanie tej skali na potrzeby diagnozy psów.
Oznaki u człowieka Oznaki u agresywnego psa
81 do 90 Brak objawów lub bardzo słabo nasilone, dobre funkcjonowanie, prawidłowa inicjatywa; problemy -jeśli się pojawią - ograniczają się do kłopotów dnia codziennego Drobne asertywne warknięcia, mimika i gesty grożenia z uniesionymi wargami i odsłoniętymi zębami podczas konfliktu o kość, w czasie zabiegów lub kiedy przeszkadza się psu leżącemu na swoim posłaniu;
271
zrozumiałe pozy; sekwencja zachowań agresywnych ograniczona do fazy grożenia
71 do 80 Objawy przejściowe, przewidywalne reakcje jako odpowiedź na stres, niewielkie trudności w funkcjonowaniu społecznym lub zawodowym Kilka dni w miesiącu bardziej drażliwy nastrój, szczególnie wieczorami; groźby przewidywalne - można uniknąć niebezpieczeństwa
61 do 70 Kilka słabo/umiarkowanie nasilonych objawów lub trudności w komunikacji społecznej albo pracy zawodowej Nieufność wobec obcych, dystansujące oszczekiwanie na ulicy dziwnie wyglądających osób; impulsywność w reakcjach agresywnych, ale ataki i ugryzienia kontrolowane
51 do 60 Średnio nasilone objawy lub umiarkowane trudności w funkcjonowaniu społecznym lub zawodowym Ataki paniki raz lub dwa razy w miesiącu; reakcje unikania i/lub kontrolowanej agresji wobec niektórych osób lub niektórych psów
41 do 50 Istotne objawy lub trudności Słabo kontrolowana agresja, zmuszająca właściciela do trzymania psa pod kontrolą (smycz, kaganiec)
31 do 40 Poważne objawy lub trudności Poważnie zaburzona komunikacja (pies nieprzestrzegający żadnych reguł), częste stosowanie aktów agresji z utratą kontroli (mocniejsze ugryzienia); systematycznie występująca agresja wobec pewnej „kategorii" osób lub psów
272
21 do 30 Ciężkie objawy lub trudności; omamy; tzw. duża (wielka) depresja z wyczerpaniem Poważne i słabo kontrolowane zachowania agresywne wobec prawie wszystkich osób; omamy; w ciągu dnia powtarzanie przez kilka godzin pewnych ruchów (stereotypie)
11 do 20 Wyraźne zagrożenie dla otoczenia; zaburzenia dysocjacyjne; całkowita niezdolność do komunikacji z innymi ludźmi; tzw. duża (wielka) depresja z zagrożeniem śmiercią Brutalna i nieprzewidywalna agresja; pies o osobowości dyssocjalnej i nadmiernie agresywny; agresja nadmierna pierwotna i wtórna pojawiająca się często, w różnych kontekstach i okolicznościach lub w ogóle nieprzewidywalna
1 do 10 Systematycznie występująca agresja nadmierna Agresja nadmierna we wszystkoich okolicznościach
Zachowanie psa należy ocenić według tej skali w dniu oznaczonym „zero" - dniu konsultacji lub lektury tego rozdziału - dzięki czemu możliwe jest śledzenie ewentualnej poprawy lub pogorszenia stanu psa: / podczas leczenia / podczas rozwoju zaburzeń, jeżeli nie został poddany leczeniu.
Francuskojęzyczni lekarze weterynarii zajmujący się zaburzeniami zachowania mają do swojej dyspozycji także opracowane przez Pageata skale jakościowe do oceny stanu emocjonalnego i agresywności psa, które są pomocne w planowaniu i monitorowaniu leczenia.
I
t
Załącznik 4 - Jak się zachować wobec agresywnego psa
Jak się zachować wobec psa, który grozi, a tym bardziej, gdy atakuje? Gdy masa ciała psa jest porównywalna do masy ciała człowieka, to przewagę pod względem siły i szybkości ma zwierzę, więc trudno jest nad nim fizycznie zapanować. Moim zdaniem najważniejsze jest, żeby przeżyć i nie zostać zranionym, a nie - za wszelką cenę zwyciężyć w konflikcie.
Podstawowa zasada dotycząca postępowania wobec każdego psa, bez względu na to, czy jest agresywny, czy nie, mówi: / Nie podchodź do psa.
Bezpieczniejszym rozwiązaniem jest przywołanie psa do siebie. W ten sposób unikamy agresji obronnej ze strony psa. Kiedy przywoływany pies nie chce podejść - a ma do tego prawo - komunikuje, że odrzuca naszą zachętę.
Gdy dochodzi do kontaktu ze swobodnie poruszającym się agresywnym psem, doradzam: / Przyjmij pozycję stojącą.
Istnieje większe prawdopodobieństwo, że pies będzie czuł respekt przed człowiekiem, który stoi, a nie zawsze przed tym, który leży albo siedzi czy kuca.
275
/ Nie poruszaj się.
Pies rzadko atakuje bez powodu. Nawet w stanie nadmiernego pobudzenia raczej nie zaatakuje nieruchomego człowieka. Za to jest skłonny zaatakować osobę, która wykonuje gwałtowne i chaotyczne gesty.
/ Stojąc, trzymaj ręce wzdłuż ciała.
/ Będąc w pozycji kucznej lub leżącej, zasłoń szyję i kark.
Jeżeli pies zaatakuje leżącego człowieka, najlepiej, gdy ten przyciągnie głowę do klatki piersiowej, dłonie skrzyżuje na karku, a łokciami osłoni twarz. Ta pozycja chroni przed śmiertelnymi ugryzieniami w szyję.
/ Nie patrz na psa na wprost.
Mając do czynienia z psem, który grozi, lepiej, gdy człowiek patrzy na niego z ukosa, a nie na wprost. Spojrzenie na wprost oznacza groźbę, a spojrzenie z ukosa jest uspokajające.
/ Gdy dojdzie do ataku, kop psa w brzuch.
Człowiek ma prawo się bronić, jeżeli fakt, że stał nieruchomo, nie odwiódł psa od ataku. Najskuteczniejszą obroną są kopnięcia w brzuch. Gdy tylko zaskoczony pies, zaprzestanie ataków, człowiek musi znaleźć miejsce schronienia. Jeżeli to konieczne, wejdź na drzewo, wezwij pomoc, zawiąż przeciwko psu „koalicję" z innymi osobami, zamknij się w innym pomieszczeniu itd.
Jeżeli agresywny pies musi zostać poddany jakimś zabiegom, należy włożyć mu kaganiec i zaciskającą się obrożę ze smyczą. W tej sytuacji człowiek jest w stanie kontrolować zwierzę dwa razy od niego lżejsze. W razie zachowań agresywnych bez wahania trzeba zaciągnąć obrożę; pies uspokaja się, gdy zabraknie mu tlenu. Najlepiej jest stać nad psem okrakiem, ściskać go kolanami, trzymać smycz bardzo krótko i pociągać ją do góry, gdy chcemy zacisnąć obrożę. Kiedy tylko pies się uspokoi, należy rozluźnić uścisk, by mógł oddy-
276
chać. Ważne jest, aby zachować czujność i być gotowym ponownie zacisnąć obrożę. Taka sytuacja może trwać nawet kilka minut i jest męcząca zarówno dla człowieka, jak i zwierzęcia.
Jeśli konieczne jest wykonanie jakichś zabiegów, a pies może się swobodnie poruszać i nie ma założonego kagańca, obroży ani smyczy, lepiej jest wezwać na pomoc specjalistę albo policję.
W 2002 roku wprowadzono poprawkę do tej ustawy, polegającą na nałożeniu obowiązku uzyskania podobnego zezwolenia dodatkowo przez osoby prowadzące lub mające zamiar prowadzić hodowlę psów rasy uznanej za agresywną.
Rok później do ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 wydane zostało rozporządzenie zmieniające nazewnictwo kilku ras psów wymienionych w wykazie, na przykład nazwę „Perro de Presa Canario" zamieniono na „pies kanaryjski (Perro de Presa Canario)". W takim brzmieniu ustawa ta obowiązuje do dnia dzisiejszego.
Rasy wymienione w rozporządzeniu do ustawy to:
amerykański pit buli terier
pies z Majorki (Perro de Presa Mallorąuin)
buldog amerykański
dog argentyński
pies kanaryjski (Perro de Presa Canario)
tosa inu
rottweiler
akbash dog
anatolian karabash
10) moskiewski stróżujący
11) owczarek kaukaski.
Wprowadzenie tych przepisów w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, jest, niestety, działaniem pochopnym i nieprzemyślanym, nastawionym na chwilowe uspokojenie opinii publicznej, i w żaden sposób nie rozwiązuje problemu zabezpieczenia społeczeństwa przed atakami psów. Ograniczenia prawne związane z konkretnymi rasami (breed-specific legislation) stały się bardzo popularne pod koniec lat 90-tych, kiedy to prawie wszystkie kraje w Europie stworzyły swoje „listy ras agresywnych", piętnując sprawców najbardziej drastycznych pogryzień. Niektóre wykazy osiągnęły kuriozalne rozmiary, obejmując prawie 25% wszystkich znanych ras. Obecnie, po 10 latach nieudanych eksperymentów, ustawodawcy
280
wielu krajów zaczynają rezygnować z tego typu przepisów na rzecz wypracowania, wraz ze specjalistami z dziedziny zachowań psów, bardziej kompleksowego podejścia do problemu.
Abstrahując od kwestii braku skuteczności przepisów uderzających w konkretne rasy, polskie ograniczenia w tym zakresie, wynikające z Ustawy o ochronie zwierząt i rozporządzenia do niej, są przykładem „martwego prawa" z powodu braku przepisów wykonawczych. Nie zostały wyznaczone organy sprawdzające pozwolenia oraz nadzorujące warunki, w jakich przebywają psy. Brakuje podstawy prawnej do ewentualnej odmowy wydania zezwolenia. Mimo że ustawodawca wspomina o konieczności dostarczenia wraz z wnioskiem informacji o warunkach przetrzymywania psa oraz o sposobie jego oznakowania, gminy wymagają najczęściej jedynie zaświadczenia o opłaceniu podatku oraz o aktualnym szczepieniu przeciwko wściekliźnie. Wszystko to sprawia, że wielu właścicieli lekceważy obowiązek wystąpienia o udzielenie zezwolenia.
Zaskakuje dobór ras widniejących na liście sporządzonej w konsultacji ze Związkiem Kynologicznym w Polsce. Na jedenaście ras aż trzy, to jest amerykański pit buli terrier, buldog amerykański oraz akbash dog, nie są uznane przez Międzynarodową Federację Kynologiczną. Z tego powodu psy tych ras nie mają rodowodów wystawionych przez Związek Kynologiczny, czyli prawie niemożliwe jest udowodnienie właścicielowi psa którejś z wymienionych trzech ras, że ma obowiązek starać się o zezwolenie. Z kolei ana-tolian karabash to rasa będąca wyjątkową rzadkością w Europie, psy tej rasy nie są hodowane w Polsce.
Mimo że właścicielom i hodowcom psów ras niebezpiecznych za niedopełnienie obowiązku uzyskania zezwolenia grozi kara aresztu lub grzywny, a nawet odebranie zwierzęcia (Art. 37a ust. 1 Ustawy o ochronie zwierząt), to nie zdarzyło się jeszcze, żeby z tego powodu ukarano jakiegoś niefrasobliwego właściciela czy hodowcę. Każda osoba łamiąca prawo powinna jednak zdawać sobie sprawę z tego, że gdy dojdzie do wypadku z udziałem jej psa, fakt niedopeł-
281
nienia obowiązku uzyskania zezwolenia będzie z pewnością interpretowany na jej niekorzyść.
Zapobieganie agresji
Zgodnie z Ustawą o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z dnia 13 września 1996 roku, Rada gminy ustala, jak na jej terenie powinny być realizowane obowiązki osób utrzymujących zwierzęta domowe, mające między innymi na celu ochronę przed zagrożeniem lub uciążliwością dla ludzi (Art. 4). W ten sposób powstał bałagan: obecnie sytuacja jest taka, że każda gmina ma lub może mieć inne przepisy dotyczące wyprowadzania psów. Uchwały nie tylko nakazują wyprowadzanie psów na smyczy i w kagańcu, ale także mówią o innych zasadach, na przykład całkowitym zakazie wyprowadzania psów w określonych miejscach.
Bez wątpienia urzędnicy starają się postępować w myśl reguły, że lepiej stworzyć jak najsurowsze prawo, aby w razie wypadku móc powiedzieć, że zrobili wszystko, co było w ich mocy. Takie skrajne przepisy w połączeniu z marnym poziomem prawnym uchwał w małych gminach skutkują nierzadko sytuacjami kuriozalnymi (na przykład obowiązkiem wyprowadzania szczeniąt w kagańcach).
To kolejny przykład „martwego prawa". Większość mieszkańców nie zna przepisów, które dotyczą psów przebywających na terenie zamieszkanej przez nich gminy. Policja i straż miejska zwykle przymykają oczy na psy biegające swobodnie po parku - ale nie zawsze! Zdarza się, że strażnicy, „aktywizowani" przez zwierzchników, wybierają ofiarę spośród tłumu nieprzestrzegających prawa właścicieli i grożą jej kilkusetzłotowym mandatem. Niestety, argument, że inni też nie zakładają psom kagańców, nie przekona sędziego, gdy sprawa trafi do sądu grodzkiego.
Wiele ataków psów zdarza się na terenie posesji właściciela. Trudno się temu dziwić, skoro pilnowanie mienia swojego pana to jedna z najstarszych funkcji pełnionych przez psy. Kłopoty zaczynają się
282
wtedy, gdy pies, zamiast odstraszyć złodzieja, zaatakuje inkasenta, listonosza lub, nie daj Boże, dziecko, które z ciekawości otworzyło sobie furtkę. Kodeks cywilny mówi w takich sytuacjach, że:
„Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy" (Art. 431 § 1). „Chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego" (Art. 431 § 2).
Treść przytoczonych przepisów nie pozostawia żadnych wątpliwości, że odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez psa ponosi jego właściciel (lub opiekun), nawet jeśli zdarzenie miało miejsce na terenie posesji właściciela. Obowiązująca ustawa nic nie mówi o konieczności ogrodzenia i oznakowania posesji (regulować to mogą akty wydane przez lokalną gminę). Jednak umieszczenie na furtce tabliczki z napisem „Uwaga! Groźny pies" oraz dołożenie wszelkich starań, by zabezpieczyć posesję przed przypadkowym wejściem obcej osoby na teren, na którym przebywa swobodnie biegający pies, powinno mieć duże znaczenie dla właściciela, ponieważ może go chronić przed ewentualną odpowiedzialnością cywilną. Jeśli posesja jest prawidłowo ogrodzona, zabezpieczona i oznakowana, to w sytuacji, gdy powstanie szkoda, sąd najprawdopodobniej uzna, że właściciela psa nie można obarczyć winą za ewentualne pogryzienie niespodziewanego gościa.
Najwyraźniej te argumenty uznał w 2004 roku Sąd Okręgowy w Lublinie, który stwierdził, że nie można nałożyć na właściciela zwierzęcia obowiązku dbania o bezpieczeństwo osoby, która bez wiedzy gospodarza wdarła się na teren posesji. W ten sposób z punktu widzenia prawa karnego uznano za niewinnego właściciela dwóch
283
psów, które zaatakowały dziecko na pilnowanym przez siebie terenie. Chłopiec dla zabawy wkradł się na ogrodzoną wysokim płotem i oznaczoną tabliczką ostrzegającą przed psami posesję.
Przy okazji omawiania kwestii związanych z obowiązkami właścicieli psów, warto przypomnieć, że polskie prawo, pod groźbą aresztu, kary grzywny lub pozbawienia wolności, nakazuje coroczne szczepienie przeciwko wściekliźnie każdego psa, który ukończył trzy miesiące (Art. 56 Ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt). Wykonanie szczepienia jest dokumentowane zaświadczeniem, a informacje o psach zaszczepionych są gromadzone w rejestrze prowadzonym przez urzędowego lekarza weterynarii. Od 2003 roku zaniedbanie szczepienia przeciwko wściekliźnie uznawane jest za przestępstwo.
Agresja typu „pies-pies"
Przypadki, w których psy atakują inne psy, regulowane są w Polsce kilkoma przepisami, mówiącymi o obowiązku „naprawienia rzeczy zniszczonej drugiej osobie". Należy pamiętać, że chociaż Ustawa o ochronie zwierząt uznaje, że zwierzę nie jest rzeczą, to jednak: „w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy" (Art. 1). Zgodnie z postanowieniami kodeksu karnego zniszczenie cudzej rzeczy podlega karze pozbawienia wolności nawet do lat 5. Oprócz konsekwencji karnych właściciel agresora może spodziewać się pociągnięcia do odpowiedzialności cywilnej, czyli zasądzenia odszkodowania na rzecz pokrycia strat spowodowanych przez jego psa.
W czerwcu 2004 roku gorzowski sąd grodzki ukarał właścicielkę agresywnego stafforda grzywną w wysokości 250 zł. Pies wyskoczył przez okno zaparkowanego samochodu, zaatakował nastolatkę, a następnie mocno pogryzł jej psa. Zdaniem sądu, obwiniona nie sprawowała należytego nadzoru nad swoim psem. Po uprawomocnieniu się wyroku rodzice zaatakowanej dziewczyny mogli dodatkowo wystąpić do sądu przeciwko właścicielce psa o odszkodowanie.
284
Szczególnym przypadkiem agresji typu „pies-pies" są walki psów. Organizowanie walk jakichkolwiek zwierząt jest uznawane przez polskie prawo za przestępstwo (Art. 16 Ustawy o ochronie zwierząt), za które przewidziana jest kara grzywny oraz pozbawienia wolności do lat 2. W Polsce trwają już pierwsze procesy przeciwko osobom zaangażowanym w proceder walk psów.
Agresja typu „pies-człowiek"
Co roku w Polsce odnotowuje się kilka tysięcy przypadków pogryzień ludzi przez psy. Za atak psa na człowieka, jeśli jest zawiniony (nawet gdy mamy do czynienia z tak zwaną winą nieumyślną), odpowiada osoba będąca właścicielem lub opiekunem zwierzęcia, i grozi jej za to kara nawet do 10 lat więzienia. Za szczucie psem człowieka przewidziana jest grzywna w wysokości do 1000 zł.
W 2002 roku Sąd Rejonowy w Legnicy skazał na rok więzienia w zawieszeniu na 3 lata właściciela psa, który pogryzł dziecko sąsiadów. Według opinii matki chłopca, sąsiad wiedział o obecności dziecka w pobliżu jego posesji i celowo spuścił zwierzę z łańcucha. Zasądzono dodatkowo 5 tys. zł odszkodowania dla matki pogryzionego chłopca.
W 2003 roku dwóch nastolatków napadło w celu rabunkowym na piętnastoletniego chłopca i poszczuło go psem. Lekarze doliczyli się około dwudziestu ugryzień na ciele chłopca. Prokuratura oskarżyła obu napastników o rozbój z użyciem niebezpiecznego narzędzia, czyli psa; jednak powołana w tej sprawie biegła stwierdziła, że atak zwierzęcia nie stwarzał zagrożenia dla życia chłopca. W wyniku tego sąd zmienił kwalifikację czynu - uznał, że był to rozbój bez użycia niebezpiecznego narzędzia, i skazał jednego winnego na cztery, a drugiego na trzy lata pozbawienia wolności.
W 2004 roku sąd skazał właścicielkę psa, który wydostał się z posesji i na ulicy zaatakował przechodnia, na karę więzienia w zawieszeniu oraz grzywnę. Poszkodowany trafił do szpitala z poważnymi obrażeniami twarzy, rąk i klatki piersiowej. W starciu z psem
285
stracił nos, do dzisiaj ma również nie w pełni sprawną prawą rękę. W jego sytuacji jest to ogromne utrudnienie, bo z zawodu jest kardiochirurgiem. Poznański Sąd Okręgowy zasądził na jego korzyść odszkodowanie w wysokości 62 tys. zł.
Statystyki prowadzone w innych krajach ujawniają smutną prawdę - najczęstszymi ofiarami pogryzień przez psy są dzieci. Do wypadków dochodzi przede wszystkim w domach, a sprawcami są psy rodzinne lub należące do zaprzyjaźnionych rodzin. Dzieci, ze względu na to, że są małe i mają delikatną skórę, odnoszą szczególnie poważne obrażenia, zwłaszcza są narażone na bardzo niebezpieczne pogryzienia twarzy i szyi. Dziecko najczęściej nie potrafi prawidłowo zachowywać się wobec psa, drażni się z nim, obejmuje za szyję i przytula tak jak do człowieka lub nieświadomie sprawia psu ból, ciągnąc go za sierść lub ogon. Dziecko nie potrafi też zauważyć i prawidłowo odczytać grożenia ze strony psa lub sygnałów świadczących o odczuwanym przez niego dyskomforcie, przez co tym łatwiej może sprowokować zwierzę do ataku. Przypadki agresji psów rodzinnych w Polsce, gdzie lekarz udzielający pomocy dziecku nie ma obowiązku składania doniesienia o przypuszczeniu popełnienia przestępstwa, są ujawniane bardzo rzadko. Można podejrzewać, że do wiadomości publicznej przedostają się jedynie najbardziej drastyczne wypadki, stanowiące zaledwie czubek góry lodowej.
Bardzo często winę za pogryzienie dziecka przez psa rodzinnego ponoszą rodzice, którzy lekceważą i tolerują agresję zwierzęcia wobec dorosłych domowników i niewystarczająco nadzorują kontakty dziecka i psa. Według kodeksu karnego „jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5" (Art. 160 § 2).
Gdy pies ugryzie...
W wyniku pogryzienia przez psa najczęściej powstaje rana szarpana. Udzielając osobie poszkodowanej pierwszej pomocy, należy
286
dokładnie przemyć ranę, założyć opatrunek jałowy oraz niezwłocznie przetransportować taką osobę do punktu medycznego (szpital, pogotowie). Bardzo ważne jest zanotowanie danych właściciela psa, w tym danych kontaktowych, ponieważ niezbędne jest jak najszybsze ustalenie, czy pies ma aktualne zaświadczenie o szczepieniu przeciwko wściekliźnie. Poszkodowany będzie także z pewnością chciał porozumieć się w sprawie odszkodowania. Jeśli lekarz medycyny opatrujący osobę pogryzioną, uzna, że pies - sprawca pokąsania -mógł być zarażony wirusem wścieklizny, wówczas kieruje pacjenta do punktu szczepień, gdzie podejmowana jest decyzja o dalszym postępowaniu. Warto zauważyć, że każdy pies, który kogoś pogryzł, nawet jeśli posiada aktualne zaświadczenie o szczepieniu przeciwko wściekliźnie, musi być poddany piętnastodniowej obserwacji. W tym czasie pies jest 4 razy badany przez lekarza weterynarii, wskazanego przez powiatowego lekarza weterynarii. Koszt tych wizyt pokrywa państwo. Podczas obserwacji zwierzę jest podejrzane o wściekliznę i musi być trzymane w odosobnieniu oraz mieć ograniczony kontakt z ludźmi i innymi zwierzętami. Psa nie wolno w tym czasie uśpić, ponieważ jego zachowanie i stan zdrowia przynoszą najbardziej wiarygodną informację na temat potencjalnej obecności wirusa wścieklizny w jego organizmie. Jeśli u psa nie wystąpią objawy choroby ośrodkowego układu nerwowego i przeżyje cały okres kwarantanny, to można wykluczyć, że w chwili pokąsania zarażał wirusem wścieklizny. Chore zwierzę wykazuje nietypowe zachowania już kilka dni po pojawieniu się w jego ślinie wirusa wścieklizny (co może nastąpić nawet kilka miesięcy po zarażeniu się tym wirusem). W czasie trwania obserwacji objawy ewentualnej choroby powinny się w pełni ujawnić.
Dzięki akcji szczepienia wolno żyjących lisów w ciągu ostatnich lat zanotowano w Polsce znaczny spadek zachorowań zwierząt na wściekliznę. Według informacji uzyskanych w Państwowym Zakładzie Higieny, w roku 2002 stwierdzono wściekliznę u 1214 zwierząt, w tym 37 psów, w 2003 - u 399 zwierząt, w tym 20 psów, w 2004 - u 136
zwierząt, w tym 4 psów, a do końca października 2005 roku - u 105 zwierząt, w tym u 6 psów. W wyniku kontaktu z jednym chorym na wściekliznę psem szczepieniu poddawanych jest przeciętnie od 4 do 6 osób.
Gdzie szukać pomocy, gdy zaatakuje nas pies bezdomny? Najpierw należy się zastanowić, czy pies jest rzeczywiście bezdomny. Być może, uda się odnaleźć jego właściciela - nawet jeśli pies zginął dawno, to i tak jego opiekuna można pociągnąć do odpowiedzialności na drodze cywilnej (Kodeks cywilny Art. 431). Za posiadacza może być uznana również osoba, która dokarmiając psa, sprawia, że zwierzę przebywa stale w tej samej okolicy, na przykład czatuje koło domu osoby dokarmiającej i przy okazji atakuje przechodniów. Niestety, jeśli nie znajdziemy właściciela lub posiadacza psa, to w zasadzie nie ma winnego. Praktycznie nie jest możliwe wyegzekwowanie odszkodowania od gmin, które na podstawie Ustawy o ochronie zwierząt (Art. 11) mają obowiązek zapewnienia opieki bezdomnym zwierzętom oraz ich wyłapywanie. Bardzo trudno jest udowodnić, że do pogryzienia doszło na skutek zaniedbania obowiązków przez urzędników. Chyba że zaniedbania są rażące i miały bezpośredni wpływ na wypadek. W przypadku pogryzienia przez bezpańskiego psa obowiązek odłowienia go i doprowadzenia do lecznicy weterynaryjnej na obserwację spoczywa na władzach gminy.
Wnioski autorów
Pomysł tworzenia oficjalnych wykazów ras agresywnych wydaje się posunięciem świadczącym o nieznajomości przyczyn psiej agresji i w efekcie stwarza więcej problemów, niż rozwiązuje. Z powodu zrzeszenia w organizacji kynologicznej właściciele i hodowcy psów rasowych są łatwym celem dla urzędników - w dokumentacji prowadzonej przez Związek Kynologiczny każdy członek wymieniony jest z imienia i nazwiska, jak również podana jest nazwa rasy psa, którego dana osoba posiada. Nakładając ograniczenia jedynie na
288
właścicieli i hodowców psów rasowych, przepisy związane z rasami agresywnymi uderzają w tych posiadaczy psów, którzy wyróżniają się ponadprzeciętną znajomością zagadnień z zakresu prowadzenia hodowli pod kątem odpowiedniej psychiki, a także socjalizacji i wychowania szczeniąt. Z przyczyn niejako „zawodowych" interesują się aktualnymi przepisami dotyczącymi psów. Nie ma żadnych logicznych podstaw, by niemądrymi ustawami piętnować tę właśnie grupę osób, których psy bardzo rzadko są sprawcami poważnych pogryzień. W ten sposób prawdziwi winowajcy: psy nierasowe - bądź to mieszańce psów rasowych, bądź pospolite kundle - pozostają poza obszarem działania prawa tylko dlatego, że w ich przypadku „skłonności do agresji" nie da się „odczytać" z kształtu uszu, rodzaju umaszczenia lub numeru związkowego tatuażu.
Należy zdawać sobie sprawę z tego, że kupując psa rasowego, czyli rodowodowego, nabywamy zwierzę wyhodowane w starannej dbałości o wygląd zewnętrzny oraz cechy psychiczne. Każdy pies dopuszczony przez Związek Kynologiczny do rozrodu musi zaliczyć co najmniej trzy wystawy (podczas których musi zaprezentować umiejętność spokojnego zachowania wśród innych psów oraz pozwolić się zbadać sędziemu), a w przypadku wielu ras, także przejść testy psychiczne lub specjalistyczne szkolenie. Dzięki takim wymaganiom uprawnień hodowlanych, czyli pozwolenia na rozmnażanie, nie otrzymają psy agresywne lub lękliwe, a promowane są zwierzęta o stabilnej psychice.
Jak złudnym może być przeświadczenie, że „lista ras niebezpiecznych" jest najlepszym rozwiązaniem problemu agresji psów, przekonały się władze innych krajów, na przykład Stanów Zjednoczonych lub Włoch. Liczba ras objętych różnymi ograniczeniami prawnymi w USA wynosi 55 i obejmuje między innymi mopsy i dwie najpopularniejsze rasy retrieverów. We Włoszech aż 92 rasy znalazły się w „wykazie", w tym corgi i bearded collie. Mimo imponującej liczby ras wymienionych przez ustawodawców, rozszerzenie list nie przy-
289
niosło w tych krajach rozwiązania problemu, lecz jedynie podgrzało i tak gorącą atmosferę wokół tematu niebezpiecznych psów.
Dużo szkody psom rodowodowym przynosi nieprecyzyjne używanie nazw ras przez media - gdy sprawcą pogryzienia jest pies podobny do owczarka niemieckiego, media donoszą, że ofiarę pogryzł owczarek niemiecki. Handlarze psów także bez ograniczeń korzystają z naiwności swoich klientów i sprzedają szczenięta „rasowe bez rodowodu", często odchowywane bez żadnej dbałości o ich psychikę lub po agresywnych rodzicach. W ten sposób, niezasłuże-nie, tworzy się zła opinia o danej rasie. We Francji problem nieprecyzyjnego nazewnictwa rozwiązano w ten sposób, że oficjalnie zabroniono używania nazw ras w stosunku do psów rozmnażanych bez spełnienia warunków stawianych przez Societe Centrale Cani-ne (francuskiej organizacji kynologicznej). Psy nierodowodowe mają jedynie prawo do określenia „pies w typie rasy". Popularne kundle, zwane u nas „nierodowodowymi owczarkami niemieckimi", we Francji nazywane są jedynie „psami w typie owczarka niemieckiego", co prowadzi do lepszego poinformowania nabywców.
Zdaniem wielu specjalistów zajmujących się problemem agresywnych psów w krajach zachodnich, istotnym czynnikiem w zapobieganiu wypadkom jest działalność edukacyjna. Również w naszym kraju podejmowane są takie działania, skierowane do społeczeństwa, w tym do dzieci, które są tu szczególnie zagrożone. Różne organizacje, m.in. policja, fundacje zajmujące się dogoterapią, prywatni treserzy, odwiedzają szkoły i przedszkola, ucząc najmłodszych prawidłowych zachowań wobec psów. Temat ten jest stale obecny w prasie dziecięcej oraz czasopismach dla miłośników psów. Także Związek Kynologiczny stara się promować odpowiedzialną postawę wśród właścicieli psów poprzez propagowanie szkolenia.
Ogromną rolę w kształtowaniu świadomej, odpowiedzialnej postawy u właścicieli psów odgrywają coraz popularniejsze w wielu krajach europejskich i na świecie testy, takie jak amerykański test
290
Canine Good Citizen. Służą one określaniu poziomu dostosowania danego psa do życia w społeczeństwie i doskonale sprawdzają się w tej roli. Psy biorące w nich udział poddawane są próbom, które oceniają poziom wyszkolenia zwierzęcia, stopień socjalizacji, rodzaj temperamentu, oraz to, czy przewodnik potrafi skutecznie kontrolować swojego podopiecznego. Właściciel psa, który pozytywnie zaliczy taki test, może liczyć na wiele przywilejów, na przykład może otrzymać ulgę od podatku od posiadania psa, wyprowadzać go bez kagańca lub wprowadzać psa do niektórych budynków użyteczności publicznej. To rozwiązanie wydaje się szczególnie warte przeszczepienia na grunt polski, ponieważ buduje odpowiedzialność właścicieli, pobudza ich do poszerzania swojej wiedzy oraz umiejętności i daje im motywację do pracy nad swoim psem. Żadne, nawet najbardziej skrupulatne przepisy nie są tak skuteczne jak regulacje wewnętrzne społeczeństwa, wynikające z wysokiego poziomu edukacji i kultury.
Izolowanie psów od społeczeństwa, co starają się promować niektóre organy odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne, jest działaniem powierzchownym, świadczy o nieznajomości zagadnienia i przynosi złe skutki. Pies, który nigdy nie jest spuszczany ze smyczy, nie ma możliwości nauczyć się posłuszeństwa wobec swojego właściciela oraz grzecznego zachowania wobec innych psów i ludzi. Zgodnie z poglądem wyrażonym w tej książce, najważniejsze działania mające na celu zapobieganie agresji u psów mają miejsce przed i niedługo po narodzinach szczenięcia. Mowa tu o świadomej i odpowiedzialnej selekcji hodowlanej (hodowle psów rasowych), właściwej socjalizacji wczesnoszczenięcej oraz umiejętnym wychowaniu młodego zwierzęcia. Godne polecenia są na przykład kursy dla szczeniąt, zwane „psimi przedszkolami", gdzie już u trzymiesięcznych piesków można utrwalać prawidłowe zachowania. Jeśli hodowca i właściciel nie zaniedbają wymienionych działań, to szansa, że dorosły pies będzie mieć łagodny charakter, jest naprawdę duża.
291
Aby tworzyć mechanizmy skutecznie zmniejszające liczbę pogryzień, niezbędne wydaje się gromadzenie danych dotyczących wypadków związanych z agresją psów. Dopiero rzetelne opracowanie statystyczne zdarzeń pomoże wskazać kierunki walki z tym zjawiskiem, monitorować jego zasięg oraz mierzyć skuteczność podejmowanych działań. Kroki zmierzające do kontroli problemu agresji psów powinny być podejmowane w ścisłej współpracy ze specjalistami od zachowań psów.
Biorąc pod uwagę niedoskonałości polskiego prawa regulującego kwestię agresji psów, wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem sytuacji byłaby nowelizacja przepisów. Z pewnością dobrym pomysłem jest ujednolicenie we wszystkich gminach w całym kraju regulacji, które dotyczą sprawowania kontroli nad psem podczas spacerów. Niczemu dobremu nie służy istniejąca obecnie „odpowiedzialność zbiorowa", zmuszająca właścicieli do wyprowadzania wszystkich psów na terenie danej gminy w kagańcach. Prowadzi to do absurdalnych sytuacji, gdy na przykład wyprowadzenie szczeniaka bez kagańca uznane zostaje za wykroczenie. Albo gdy osoba podróżująca z psem zmuszona jest dowiadywać się o przepisy obowiązujące ją na terenie każdej z gmin, w których się zatrzymuje.
Aby uniknąć przypadkowego rozmnażania psów, gminy powinny promować sterylizację, na przykład poprzez ulgi w podatkach lub dopłaty do tych zabiegów. W związku z problemem nadpopulacji psów w Polsce warto również rozważyć wprowadzenie ograniczeń w swobodnym do tej pory rozmnażaniu psów nierasowych, a także kontrolę handlu psami.
W celu zwiększenia odpowiedzialności właścicieli powinien obowiązywać powszechny system identyfikacji psów, na przykład za pomocą chipów. Dzięki tej metodzie pies przestaje być anonimowym burkiem -w każdej chwili odpowiednie służby są w stanie sprawdzić dane właściciela. Wprowadzenie powszechnego systemu iden-
292
tyfikacji psów ukróciłoby wałęsanie się psów, wciąż powszechne na terenach wiejskich, oraz znacząco zwiększyło skuteczność pociągania właścicieli do odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez ich zwierzęta. Obecnie w kilku miastach w Polsce istnieje obowiązek chipowania psów i można się spodziewać, że praktyka ta będzie się upowszechniać.
Należy także popierać powstawanie psich parków, szczególnie w miastach. Dzięki istnieniu takich terenów zmniejsza się społeczne napięcie związane z walką o skrawek zieleni, jaka toczy się pomiędzy mamami najmłodszych dzieci, nastolatkami szukającymi miejsca do gry w piłkę, a zdesperowanymi właścicielami psów, które, zgodnie z prawem, również muszą mieć możliwość swobodnego wybiegania się (Art. 4 Ustawy o ochronie zwierząt).
Warto wspierać akcje ukazujące psy jako pożytecznych członków społeczeństwa, przede wszystkim po to, by przeciwdziałać tworzeniu się antypsich grup nacisku. Media, podejmując temat psów, główny nacisk kładą na nagłaśnianie najbardziej drastycznych przypadków psiej agresji, które faktycznie dotyczą ułamka procenta populacji psów w Polsce.
O autorze
Joel Dehasse jest lekarzem weterynarii - behawiorystą. W latach 1998-2002 był przewodniczącym stowarzyszenia European Society of Veterinary Clinical Ethology. Należy do organizatorów i członków de facto European College of Veterinary Behavioural Medici-ne - Companion Animals (ECVBM-CA). Jest wykładowcą, prelegentem na międzynarodowych konferencjach i konsultantem, ale przede wszystkim praktykiem. Napisał także wiele tłumaczonych na różne języki popularnych książek o psach i kotach.
294
NOWOŚCI
PRAKTYKA KLINICZNA: KOTY
CHOROBY SKÓRY PSÓW I KOTÓW
Marian C. Horzinek Vera Schmidt Hans Lutz
Redakcja naukowa polskiego wydania:
prof. Zbigniew J.H.
Pomorski
prof. Roman Lechowski
Ukierunkowane problemowo podejście do rozpoznani,i i leczenia. Kolorowy atlas i podręcznik.
Richard G. Harvey Patrick J. McKeever
Tłumaczenie z języka angielskiego:
dr n. wet. Dorota Pomorska Konsultacja:
prof. Zbigniew J.H. Pomorski
Choiohy nlioi y pi6w I I...I..w
E*':
Podręcznik „Praktyka kliniczna: koty" jest tłumaczeniem trzeciego wydania niemieckojęzycznego dzieła i pierwszym współczesnym polskojęzycznym opracowaniem z tej dziedziny. Przedstawiona przez wielu specjalistów bogata tematyka poszczególnych rozdziałów daje obszerny i całościowy przegląd wiedzy potrzebnej lekarzowi. Jesteśmy przekonani, że ten podręcznik odegra istotną rolę w kształceniu studentów wydziałów medycyny weterynaryjnej, dając im szansę zdobycia solidnych podstaw zawodowych.
(fragment przedmowy do wydania polskiego)
Format: 20,7 x 27,7 cm, stron: 892, oprawa twarda, papier kreda, cena 380 zł.
W OFERCIE
„Choroby skóry..." autorstwa lekarza praktyka z Wielkiej Brytanii Richarda G. Harveya oraz profesora dermato logii porównawczej ze Stanów Zjednoczonych Patricka I McKeevera to dzieło zdecydowanie godne polecania zarówno lekarzom praktykom jak i studentom. Jego nowatorstwo oparte jest na symptomatologicznej klasyfikacji chorób skóry, zdecydowanym diagnostycznym i terapeutycznym podejściu do poszczególnych jednostek oraz dużej liczbie doskonałych tematycznie i jakościowo ilustracji, ściśle powiązanych z treścią podręcznika.
(fragment przedmowy do wydania polskiego)
Format: 15,5 x 23,5 cm, stron: 244, oprawa twarda, papier kreda, cena 119 zł.
• Drobne ssaki - cena 59 zł.
Zdenek Knotek i Zora Knotkova, Konsultant merytoryczny: dr Marcin Szczepanik
• Atlas interpretacji zdjęć radiologicznych psów i kotów - cena 240 zł. Arlene Coulson, Noreen Lewis, Redakcja: prof. Stanisław Koper,
• Techniki operacyjne u psów i kotów - cena 240 zł.
Horst Schebitz, Wilhelm Brass, Redaktorzy merytoryczni polskiego wydania: prof. Ryszard Badura i prof. Zbigniew J.H. Pomorski
• Praktyka kliniczna: PSY -cena 399 zł.
Hans G. Niemand, Peter F. Suter, Redakcja merytoryczna przekładu: prof. Zbigniew Pomorski, prof. Józef Nicpoń i prof. Sławomir Zduńczyk
• Leczenie złamań u małych zwierząt -cena 149 zł.
Andrew Coughlan i Andrew Miller, Konsultacja merytoryczna: dr n.wel. Zbigniew Adamiak
ZAPOWIEDZI 2006
Geriatrics and gerontology ofthe dog and cat/Richard T. (iold.lun. |ohny D. Hoskins.
- 2nd ed. - Philadelphia : W.B. Saunders Co., 2004. - XIII, 415 t., 18,5 K 26,0 I m Smali Animal Diagnostic Ultrasound / John S. Mattoon, Thomai < I N\'land.
- 2nd ed. Philadelphia : W.B. Saunders Co., 2002., 240 s., 21,5 x 28,(1 cm
ZAMÓWIENIA PROSIMY KII R< IWAĆ: telefonicznie: 0-42 639-50-18, faksem: 0-42 639-50-17, e-mailem: galak<"gaUktykaXOm.pl za pośrednictwem sklepu internetowego: www.galaktvka.com.pl, listownie IM adres: Galaktyka sp. z o.o., Łąkowa 3/5, 90-562 I .od/
PIES, KTÓ1Y KOCHAŁ
ZBYT MOCNO
PIES, KTÓRY KOCHAŁ ZBYT MOCNO
Ot: 14,50x20,
Książka w przystępny sposób ukazuje problemy dotyczące zaskakujących często zachowań, z jakimi mogą spotkać się właściciele psów. Niektóre z nich mogą wynikać z błędów wychowawczych ze strony właściciela, z niewłaściwej socjalizacji, a inne z nich mają podłoże psychiczne. W książce znajdziemy również wiele cennych rad na temat postępowania z psami dominującymi i agresywnymi oraz panowania nad ich niepożądanymi zachowaniami. Analizując różnego typu agresywne zachowania, autor dociera do ich źródeł i stara się zastosować odpowiednie metody pracy z psem. Skuteczne może okazać się odpowiednie szkolenie i wychowanie. Pomocna może być porada doradcy behawioralnego czy lekarza weterynarii - specjalisty zachowań zwierząt.
DLACZEGO MOJ PIES KULEJE?
DLACZEGO MÓJ PIES KULEJE?
Roman Aleksiewicz. Zbigniew Adamiak, Maciej Nowak Format: 14,50 x 20,50 cm, iiość stron: 32, c~'
Dlaczego mój pies kuleje? to książka przeznaczona dla właścicieli i hodowców psów, a także dla kynologów i lekarzy weterynarii. Autorzy w bardzo przystępny sposób omawiają dwa najczęściej występujące schorzenia kostne u naszych psów - dysplazję stawów biodrowego i łokciowego. Musimy pamiętać, że tylko odpowiednia profilaktyka może eliminować te schorzenia i zdać sobie sprawę z tego, że pies dotknięty dysplazją, nie leczony i nieodpowiednio żywiony, może zostać kaleką na całe życie.
Książka ta z pewnością pomoże nam tego uniknąć.
OBEDIENCE - TRENING POSŁUSZEŃSTWA Inki Sjósten
DLACZEGO MÓJ PIES...?
John Fisher
ZAPOMNIANY JĘZYK PSÓW Jan Fennell
ZAPOMNIANY JĘZYK PSÓW W PRAKTYCE Jan Fennell
TWÓJ NAJLEPSZY PRZYJACIEL Jan Fennell
JAK ROZMAWIAĆ Z PSEM Stanley Coren
TAJEMNICE PSIEGO UMYSŁU Stanley Coren
JAK BYĆ NAJLEPSZYM PRZYJACIELEM PSA Mnisi z New Skete
SYGNAŁY USPOKAJAJĄCE - Jak psy unikają konfliktów
Turid Rugaas
SZCZĘŚLIWY PIES Dorota Sumińska
SZKOŁA SZCZENIĄT
Gwen Bailey
SZCZENIĘ DOSKONAŁE Gwen Bailey
PIES NA MEDAL
W SERII:
Berneński pies pasterski
Bokser
Doberman
Golden retriever
Husky syberyjski
Labrador retriever
Owczarek niemiecki
Rottweiler
Shar-pei
Shih tzu
Cavalier king charles spaniel
West highland white terier
Yorkshire terier
Sznaucer
ZAPOWIEDZI MARZEC 2006
PRZEDŁUŻ ŻYCIE SWEMU PSU Krzysztof Anusz
JAK WYCHOWAĆ SZCZENIĘ Mnisi z New Skete
POSŁUSZEŃSTWO NA CO DZIEŃ Inki Sjósten