SZKOŁA RYCERSKA

- SZKOŁĄ PATRIOTYCZNEGO WYCHOWANIA

Ostatnim wielkim sukcesem wojskowym szlacheckiej Rzeczypospolitej było zwycięstwo odniesione pod Wiedniem 12 września 1683 r. Zadając druzgocącą klęskę wojskom tureckim dowodzonym przez Kara Mustafę, król Jan III Sobieski uratował chrześcijańską Europę i jej kulturę, przed zalewem islamu. Wiktoria wiedeńska, oprócz sławy, nie przyniosła Polsce prawie żadnych korzyści. W 1699 r.

na mocy podpisanego układu pokojowego w Karłowicach, odzyskano jedynie Podole wraz z Kamieńcem Podolskim oraz część Ukrainy zajętą przez Turków.

W pierwszych latach XVIII wieku została zachwiana równowaga polityczno-militarna między Polską a sąsiednimi państwami. Rosja, Prusy i Austria po wprowadzeniu reform ustrojowych i politycznych rozwinęły się gospodarczo i zaczęły odgrywać znaczącą rolę w polityce europejskiej. Natomiast słabnąca, zacofana Rzeczpospolita, pogrążona w chaosie politycznym i ekonomicznym, nękana wewnętrznymi konfliktami społecznymi, zagrożona w swojej suwerenności, chyliła się ku upadkowi i utraty własnej państwowości.

7 września 1764 r. sejm elekcyjny głosami 5600 elektorów, powołał na tron Stanisława hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, popieranego przez rodzinę Czartoryskich a zwłaszcza przez carycę Katarzynę II. Po elekcji król otrzymał tytuł książęcy i przyjął imię Stanisława Augusta. Nowy władca był człowiekiem światłym i gruntownie wykształconym. W młodości zwiedził: Belgię, Saksonię, Austrię, Francję, Anglię oraz Holandię. Dokonując porównania ustroju Rzeczypospolitej ze sprawnie rządzonymi krajami Europy Zachodniej, dostrzegał słabość militarną Polski, szerzącą się anarchię, upadek kultury i oświaty oraz wzrastające zagrożenie ze strony ościennych państw. W XVIII wieku Prusy, Rosja i Austria dysponowały łącznie 540-620 tysiącami żołnierzy, natomiast Polska utrzymywała zaledwie 12-16 tysięcy.

Stanisław August od początku swego panowania miał ambitne plany reformy ustroju Rzeczypospolitej, ożywienia gospodarki i odbudowy rozpadającej się armii.

Pierwsze projekty dotyczące kształcenia młodzieży szlacheckiej w rzemiośle wojskowym, pojawiają się w Polsce już w XVI wieku. Począwszy od Henryka Walezjusza aż do Augusta III, Pacta conventa kolejnych królów elekcyjnych zawierały zobowiązania utworzenia szkoły wojskowej, ale nie były one realizowane. Dopiero Stanisław August Poniatowski w 1765 r. własnym sumptem założył w Warszawie Szkołę Rycerską zwaną też Korpusem Kadetów. Komendantem szkoły został książę Adam Kazimierz Czartoryski generał ziem podolskich, członek Komisji Edukacji Narodowej.

Wice komendantem początkowo był książę Adam Sułkowski, a następnie książę Fryderyk Moszyński.

Kadra wojskowa składała się z wyższych i niższych oficerów sztabowych. Grupę wyższych oficerów stanowili: Komendant, wice komendant i trzej pułkownicy. Do grupy niższych oficerów należeli brygadierzy w stopniu kapitanów, wice brygadierzy w stopniu poruczników i podbrygadierzy w stopniu podporuczników lub chorążych.

Za wychowanie i nauczanie kadetów odpowiedzialni byli przede wszystkim oficerowie oraz profesorowie i metrowie (nauczyciele).

Ustanowiony konstytucją sejmową w 1766 r. etat Korpusu Kadetów przewidywał 200 słuchaczy. Ze względu na ciągłe zmiany, szkoła nigdy takiego stanu liczebnego nie osiągnęła. W roku 1769 liczbę kadetów zmniejszono do 100, a póżniej nawet do 60. W strukturze organizacyjnej szkoły słuchacze należeli do jednej z klas, których początkowo było osiem, a następnie siedem. Oprócz tego istniał podział na dywizje (po 40 kadetów) i na brygady (po 20 kadetów). W 1770 r. ustanowiono najmniejszą jednostkę, pięcioosobową dekurię, dowodzoną przez dekuriona2, wybieranego spośród przodujących kadetów. Dekuria była instytucją samowychowawczą, angażującą szerokie kręgi młodzieży. Szkoła Rycerska kształciła synów z rodów szlacheckich w wieku od 16 do 21 lat, przyjmowanych na trzyletni okres nauki. Od 1768 r. organizowane były kursy niższe trwające pięć lat dla młodzieży mającej od 8 do 12 lat. Z kolei absolwentów tych klas kwalifikowano na dalsze – dwuletnie kursy o kierunku wojskowym lub prawnym. Byli oni przygotowywani do służby wojskowej i do pracy na publicznych stanowiskach

cywilnych. Kadeci nosili jednolite mundury, podlegali dyscyplinie i karności wojskowej oraz zobowiązani byli do przestrzegania określonego porządku dnia3.

Stanisław August, który – był szefem Korpusu Kadetów, dbał aby poszczególne przedmioty wykładali najlepsi, powołani przez niego nauczyciele. Obok przedmiotów ścisłych i wojskowych duży nacisk położono na naukę języka ojczystego, historii, nauki moralnej oraz języków obcych francuskiego i niemieckiego. Znaczne wydatki przeznaczano również na wzbogacenie biblioteki szkoły. Profesorowie i nauczyciele zaszczepiali kadetom nawyk samokształcenia oraz rozwijali wśród nich zamiłowanie do czytelnictwa.

Program szkolenia wojskowego „przewidywał naukę inżynierii wojskowej i taktyki, musztrę, szermierkę, posługiwanie się bronią palną, marsze i ćwiczenia polowe. Kadetów zapoznawano także z zasadami organizacji wojsk i wielkich operacji wojennych oraz z: terminologią i teoretyczną literaturą wojskową. Wykłady i ćwiczenia prowadzone w szkole miały na celu wyrabianie w kadetach szybkiej orientacji, zaradności i umiejętności kierowania działaniami wojska. Sprawdzianem tych umiejętności były zajęcia terenowe i ćwiczenia w polu.

Po latach, oceniając swoją edukację w Szkole Rycerskiej, Julian Ursyn Niemcewicz w „Pamiętnikach czasów moich” napisał: „Nadto nas wiele uczono, byśmy w czymkolwiek gruntownie uczonymi być mogli.

Nie bytem ani między najgorszymi, ani między najlepszymi uczniami. Do matematyki najtwardszą

ą miałem głowę. Wielu atoli z kolegów moich znaczne w te f umiejętności uczyniło postępy. Nie byłem uczony, lecz obeznany z literaturą i językami: nabrałem smaku do czytania i nauczyłem się wojskowej regularności. Pasja do czytania i pisaniu nie odstępowała mnie przez cale życie.

Kontynuując najlepsze tradycje rycerstwa, komendant przy pomocy nauczycieli i oficerów opracował „Reglement generał” czyli „Ustawy”, „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów” i inne dokumenty w których sformułowane zostały cele wychowawcze Szkoły Rycerskiej.

Cały proces dydaktyczno wychowawczy ukierunkowany był na wychowanie żołnierza–patrioty. W „Katechizmie moralnym...” zamieszczony został utwór

Ignacego Krasickiego „Hymn do miłości ojczyzny”, który wszyscy kadeci znali na pamięć i recytowali w czasie uroczystości promocyjnych.

„Ideał wychowawczy Szkoły Rycerskiej podobnie zresztą jak i ideał wychowawczy stanowiący treść reformy szkolnej Konarskiego, kształtował się w ścisłym związku z sytuacją w kraju. Krytyka ustroju społecznego i politycznego, zrozumienie konieczności podstawowych reform jako warunku dalszego istnienia państwa były żródłem zarówno formułowania nowego celu działalności wychowawczej, jak i szczegółowych wskazań dotyczących jego realizacji. Twórcy Szkoły Rycerskiej w swych sformułowaniach i w działalności praktycznej jasno i wyrżnie nawiązywali do sytuacji aktualnej, nie cofali się przed wskazywaniem na najbardziej grżne wady szlachetczyzny, zwalczali obskurantyzm, ciemnotę i nietolerancję. „Celem zaś bliższego zapoznania się ze sprawami państwa książę Czartoryski prowadził kadetów na sesje sejmowe, by przysłuchiwali się obradom”8. Wychowując żołnierzy–patriotów, przyszłych obrońców Ojczyzny, szkoła wychowała jednocześnie „osiemnastu posłów uczestników Sejmu Czteroletniego (l 788-1792).

W wychowaniu patriotycznym kadetów wielką wagę przywiązywano do przestrzegania norm moralnych, zasad koleżeństwa, honoru żołnierskiego, obyczaju i ceremoniału. Organizowane ceremonie miały charakter typowo szkolny i zawierały duży ładunek emocjonalny oraz patriotyczny. Wzorując się na obyczaju rycerskim wprowadzono ceremonię przypasania kadetom broni i składania przez nich przyrzeczenia. Na zbiórce całego stanu osobowego szkoły, kadet otrzymujący z rąk najstarszego oficera pałasz, karabin i patrontasze

Zachętą do nauki i dobrego sprawowania były liczne wyróżnienia i nagrody w postaci medali, patentów oficerskich, białej broni, ozdobnych epoletów noszonych przy mundurze lub strusich piór noszonych przy kapeluszu oraz umieszczania nazwisk absolwentów szkoły na jednej z czterech tablic honorowych. Corocznie po egzaminach najlepszym kadetom król osobiście wręczał złote i srebrne medale. Na rewersie w wieńcu laurowym pod koroną znajdował się monogram królewski SAR (Stanisław August Rex), natomiast na awersje w wieńcu z liści dębowych napis diligentiae (za pilność).

Medal noszony był na wstążce błękitnej lub pąsowej po lewej stronie munduru. Ceremonia wręczenia medali odbywała się na dziedzińcu szkoły. W uroczystości uczestniczyli rodzice kadetów oraz liczni zebrani mieszkańcy stolicy. Nazwiska wyróżnionych absolwentów ogłaszano w miejscowej prasie.

„Niezwykle uroczyście organizowano również pożegnanie absolwentów z Korpusem Kadetów. Wszyscy absolwenci mieli obowiązek żegnania się kolejno z poszczególnymi wykładowcami, przełożonymi i oficerami. W specjalnej księdze wpisywano zobowiązanie, że będą godnie reprezentować uczelnię w życiu społecznym i służbie wojskowej. Po załatwieniu formalności rozliczeniowych dowódca brygady wręczał absolwentowi dokument zwolnienia, mówiąc: „Pamiętaj żeś miał honor być kadetem”, na co on odpowiadał: „Dziękuję Wać Panu za jego dla mnie starania i dozór.

Szkoła Rycerska została rozwiązana 1 grudnia 1794 roku. W ciągu 30 lat istnienia wykształciła około 650 kadetów, utrzymywanych na koszt państwa i ponad 300 ekstemistów. Spośród wychowanków szkoły rekrutowało się wielu wybitnych działaczy politycznych, publicystów, pisarzy, twórców kultury i utalentowanych dowódców. Absolwenci szkoły po opuszczeniu jej murów, głosili poglądy postępowe

i oświeceniowe w swoim środowisku i z trybuny sejmowej. Weszli oni we wszystkie dziedziny życia publicznego kraju. „Duch korpusu, duch nieskazitelnego honoru i szlachetnego ubiegania się w ofiarach dla Ojczyzny, przetrwał potem wszystkie nieszczęsne jej koleje i trwał nadal w działalności najlepszych absolwentów szkoły: Tadeusza Kościuszki. Jakuba Jasińskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Stanisława Fiszera, Józefa Sowińskiego, Michała Sokolnickiego, Karola Sierakowskiego.