Jak podają źródła, medycyna w Mezopotamii rozwijała się w tym samym czasie co w Egipcie. Korzenie tej sztuki sięgają aż do początków istnienia potężnych państw rozwijających się w Mezopotamii: od III aż do połowy I w. p.n.e. Dowodem tego są zapisy glinianej tablicy z Nippur, odnalezionej przez amerykańskiego badacza Kramera w 1956r. Anonimowy lekarz sumeryjski utrwalił na niej długą listę własnych recept lekarskich . Dokument ten można z powodzeniem uznać za najstarszy na świecie „podręcznik medyczny”.
Pozornie wydawać by się mogło, że mieszkańcy Mezopotamii nie zdobyli znaczniejszych osiągnięć w dziedzinie medycyny. Badania w tym kierunku utrudnia naukowcom barwna historia tego kraju, bogata w wojny oraz fakt wielokrotnego burzenia głównych miast tej cywilizacji. Na szczęście pewne odkrycia archeologiczne oraz źródła pisane pozwalają nam odkryć prawdę o istnieniu lekarzy w tych odległych czasach.
Z relacji z podróży Herodota z Halikarnasu do Babilonu z 450 r. p.n.e. dowiadujemy się o zwyczaju przychodzenia przez chorych na rynek, gdzie przypadkowi przechodnie mieli niejako moralny obowiązek zatrzymać się na rozmowę z nimi oraz udzielić im rad na temat leczenia dolegliwości, jeżeli sami ich w przeszłości doznali. Na tej podstawie Herodot wyciągnął, jak się dziś okazuje, błędny wniosek, iż „w Babilonie nie ma lekarzy”. Inny obraz medycyny babilońskiej przedstawiają odnalezione przez Hormozda Rassama, w liczbie 20 tys. fragmenty glinianych tablic z ruin Niniwy. Po długim i żmudnym tłumaczeniu pisma klinowego tego zapisu odkryto wśród nich także pewne zapiski medyczne. Medycyna, która wyłania się z tych dokumentów, to przede wszystkim medycyna sakralna.
Francuz Ernast de Sarzec odnalazł odbitkę walcowatej pieczątki lekarskiej pochodzącej z 2000 roku p.n.e. Ukazuje ona postać boga uzdrowiciela z lekiem ręku, kila narzędzi lekarskich, 2 noże i rodzaj tłuczka do miażdżenia i ucierania leków, stojące na tyczkach garnki na maści.
Jednakże odkryciem, które rozwiało wszelkie wątpliwości na temat istnienia i działalności lekarzy w starożytnej Mezopotamii, był tzw. Kodeks Hammurabiego, wyryty na czarnym kamieniu z diorytu. Zawierał on przepisy prawa jasno określające obowiązki lekarza, cennik opłat za korzystanie z jego usług, a nawet przewidywał konsekwencje karne dla lekarza, który swoimi praktykami doprowadził do śmierci lub pogorszenia stanu pacjenta. Oto przykład kilku z tych paragrafów:
Paragraf 215: „Jeśli lekarz wyleczy ciężką ranę człowieka wolnego za pomocą narzędzia z brązu lub jeśli plamkę na oku człowieka narzędziem z brązu otworzy i oko tego człowieka wygoi, to należy mu się za to zapłacić 10 miar srebra”
Paragraf 216: „Jeśli chodzi o człowieka niskiego stanu, to ma otrzymać 5 miar srebra.”
Paragraf 218: „Jeśli lekarz opatruje wolnego człowieka narzędziem z brązu z powodu ciężkiej rany, a chory umrze, lub jeśli narzędziem z brązu usunie plamkę z oka człowieka i oko uszkodzi – odcina mu się obie ręce.”
Zarówno w Mezopotamii, jak i innych starożytnych cywilizacjach leczeniem zajmowali się głównie kapłani, ale też i osoby świeckie. Wyróżnia się trzy grupy lekarzy: Baru, który zajmował się przewidywaniem przyszłości i wróżeniem; Ashipu wywoływaniem oraz wypędzaniem duchów i demonów; Asu specjalizujący się w leczeniu ludzi. Należy pamiętać, że wszystkie specjalności korzystały z magii, a dla Baru i Ashipu zajmowanie się chorymi było tylko częścią ich praktyki (Ashipu mógł wywoływać duchy z domu a Baru wróżyć przyszłość). Lekarze nabywali swoją wiedzę w szkołach przyświątynnych. Istniało powszechne przekonanie, że przyczyną chorób jest gniew bogów, spowodowany nieposłuszeństwem wobec nich. W pojęciu ówczesnych ludzi choroba była obcym bytem, demonem, wstępującym w człowieka w miejsce bóstwa opiekuńczego. Wierzono, że z gwiazd można odczytać przyszłość ludzkiego losu i stan zdrowia. Chorobę próbowano zmiany wątroby dość dobrze kojarzono z poszczególnymi schorzeniami, choć oczywiście zmiany wątrobowe zwierząt nie odzwierciedlały stanu zdrowia chorego człowieka. Niemniej dowodzi to stopnia poznania anatomii przez lekarzy-kapłanów. też przepowiadać na podstawie oględzin wątroby zwierzęcia, przyniesionego do świątyni jako ofiarę dla bogów.
Bóstwa mezopotamskie związane ze zdrowiem i medycyną to:
Marduk – bóg zdrowia, modlono się do niego w czasie choroby, prosząc o przywrócenie zdrowia
Eridu – składano mu ofiary z kozła, prosząc o powrót do zdrowia.
Isztar – bogini płodności. Opiekowała się kobietami podczas ciąży i porodu.
Gula – bogini leków i trucizn
Nebu – opiekun noworodków i małych dzieci.
Nergal – bóg zarazy
Pazuzu, Utukku, Alu, Ekimmu – demony chorób
Wiele ciekawych informacji na temat pracy mezopotamskiego lekarza dostarcza odkopana i rozszyfrowana tablica uwieczniająca korespondencję lekarza Arad-Nana z królem Asarhaddonem, cierpiącym na ciężką chorobę reumatyczną. Korespondencja ta zawiera recepty lekarstw i czynności zalecanych choremu. W późniejszym czasie odkryto kilka innych tego rodzaju dokumentów osobistej korespondencji, które dostarczały wiadomości o lekarskich odczuciach i ludzkim podejściu do medycyny.
Naukowcy, badający historię medycyny mezopotamskiej napotykali więcej trudności niż badacze egipskiej sztuki leczenia, gdyż korzystać mogli jedynie z nielicznych źródeł pisanych, nie zawsze kompletnych ze względu na trudność tłumaczenia pisma klinowego. Brak zwyczaju mumifikowania zwłok u Sumeryjczyków jest głównym powodem braku namacalnych dowodów zmian chorobowych u zmarłych. Jako poszlaki mogły im jeszcze służyć posągi bożków i płaskorzeźby. Innym źródłem pisanym, informującym z kolei o chorobach, na jakie cierpieli starożytni, był Stary Testament, a dokł. I Księga Samuela, opowiadająca o walkach Żydów z Filistynami, których wielokrotnie gromiły zarazy, m.in. „dżuma”. Nie ma jednak jednoznacznych dowodów, ze choroba ta była tą samą, którą dziś określamy jako dżumę. Być może w ten sposób nazywano wielkie zarazy, powodujące śmierć wielu osób.
Na podstawie różnych źródeł, m.in. Kodeksu Hammurabiego możemy poznać więcej nękających Mezopotamia dolegliwości, mających często inne od współczesnych nazwy. Były to:
Sibtu – epilepsja
Bennu – trąd
Malaria, przenoszona przez owada Moskit
Skrubu – dreszcze, np. spowodowane gorączką
Ukłucie muchy piaskowej wywoływało obrzęki podobne do czyraków, których leczenie trwało rok
Choć leczenie nie zawsze przynosiło oczekiwane efekty, mezopotamscy lekarze potrafili szczegółowo opisać objawy towarzyszące poszczególnym chorobom. Dzięki temu współcześni badacze tamtego okresu historycznego mogą na tej podstawie określić, na co cierpieli i umierali tamci ludzie, jakie epidemie powodowały śmierć tysięcy osób. W 1951 roku Francuz Rene Labat opublikował tłumaczenie zapisanych pismem klinowym opisów chorób. Oto niektóre z nich:
Gruźlica jelit
„Chory stale kaszle, plwocina jest gęsta i czasem zawiera krew. Jego oddech gra jak flet. Jego ręka jest zimna ale stopy gorące. Łatwo się poci, a serce jego jest uszkodzone. Jeśli choroba jest gwałtowna, występują stałe rozwolnienia.”
Nieżyt żołądka
„Jeśli człowiek je i pije aż do sytości, a potem odczuwa bóle w żołądku, tak, jak gdyby skóra wewnątrz paliła jak ogień”
„Jeśli żołądek człowieka pełen jest kwasów”
Choroby nerek i pęcherza
„Jeśli człowiek cewką oddaje krew jak kobieta czy chodzi o twarde, czy miękkie kamienie, czy o parcie na mocz […] lub czy mocz odchodzi tylko kroplami.”
Wykazano, że kraj dwurzecza był w dużo większym stopniu nawiedzany przez choroby, niż terytorium Egiptu. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy był niski poziom higieny ogólnej Mazopotamian. Odpowiednio wyposażone jak na tamte czasy łazienki budowane były bardzo rzadko. Jedna z nielicznych znajdowała się w zimowym pałacu w Mari w czasach Zimrilima. Toalety także należały do rzadkości, nawet na dworach królewskich. Ręce co prawda polewano wodą przed i po posiłku, lecz ciało i twarz obmywano jedynie przy uroczystych okazjach. To oczywiści z pewnością powodowało szybkie rozprzestrzenianie się chorób. Należy tu też wspomnieć o profilaktyce, która polegała na noszeniu przeróżnych amuletów i talizmanów.
W medycynie babilońskiej stosowano różne leki, wywary, napary i okłady. Leki te były oparte na składnikach roślinnych. Posługiwali się nimi głównie lekarze świeccy. Znane im były takie rośliny jak m.in. kasja, mirt, tymian, wierzba, jodła, drzewo figowe. Związki mineralne, stosowane przez medycynę sumeryjską, to m.in. chlorek sodowy, sól morska i saletra potasowa.
W Mezopotamii pierwszy raz został przedstawiony wąż jako symbol lecznictwa. Ma on związek z historią Gilgamesza, który wyruszył na poszukiwanie rośliny mającej wyzwolić ludzi od chorób i cierpień. W drodze powrotnej Gilgamesz poszedł się kąpać i odłożył roślinę życia na brzeg. Roślinę zjadł wąż i natychmiast zrzucił skórę i odszedł odmłodzony.
Jeżeli chodzi o chirurgię kodeks Hammurabiego zawiera wytyczne na temat chirurgii. W Niniwie znaleziono narzędzia chirurgiczne: skalpel, piłę, noże, trepan do otwierania pokrywy czaszki. Są to jednak jedyne znalezione narzędzia. W całej Mezopotamii nie znaleziono również dowodów na dokonanie trepanacji czaszki tj. nawierconych otworów w czaszkach. W Mezopotamii odnaleziono jednak najstarszy na świecie rysunek przedstawiający operację zaćmy z 2/3 wieku n.e. O wykonywaniu takiego zabiegu świadczą również zapiski w kodeksie Hammurabiego. W Niniwie znaleziono również soczewkę będącą szlifowanym kamieniem górskim mającym jedną stronę wypukłą a drugą płaską. Odbywały się również zabiegi sterylizacji kapłanek.
BIBLIOGRAFIA:
J. Thorwald „ Dawna medycyna. Jej tajemnice i potęga”
R. Rembieliński, B. Kuźnicka „Historia farmacji”
T. Brzeziński „Historia medycyny”