PRZEDSTAWICIELE RACJONALIZMU:

Platon, Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, Kant

 

PRZEDSTAWICIELE EMPIRYZMU:

John Locke, Franciszek Bacon, Berkley, Hume

 

PRZEDSTAWICIELE IDEALIZMU:

Platon, Św. Tomasz z Akwinu, G.W.F. Hegel

 

KONWENCJONALIZM:

Konwencjonalizm, w filozofii pogląd wprowadzony przez sofistów, którzy twierdzili, że nie ma prawdy powszechnej, gdyż dla każdego prawda jest inna. Jeżeli przeto uznaje się pewne prawdy za powszechnie obowiązujące, to jest to jedynie wynikiem umowy - konwencji

 

Problem konwencjonalizmu wiąże się z przeświadczeniem, że forma społecznego bytowania człowieka nie jest formą narzuconą człowiekowi przez naturę, przez jakiś czynnik transcendentny, przez naturę całej rzeczywistości.

Człowiek, gdyby go rozpatrywać w jego stanie natury jest jednostką indywidualną, a decyzję o tym, że nie będzie żył w izolacji i samotnie i połączy się z innymi, wywodzą się z wrodzonego naturze ludzkiej instynktu samozachowawczego.

Człowiek żyjący w pojedynkę nie przetrwałby, nie przerwałby rodzaj ludzki. Wobec tego ludzie zgodnie z instynktem samozachowawczym żyją we wspólnotach, w grupach, a decyzję o stworzeniu takiej grupy podejmują na mocy niepisanych aktów umowy społecznej. I teraz takie decyzje wiążą się dla człowieka z koniecznością wyrzeczeń.

 

MONIZM:

w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako

całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).

 

•              PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA:

(łac. tertium non datur) jedno z podstawowych praw klasycznego rachunku zdań. Prawo to mówi, że dla dowolnego zdania w sensie logiki p albo ono samo jest prawdziwe, albo prawdziwe jest jego zaprzeczenie. Symbolicznie:

 

 

Jednakże interpretacja ta jest poprawna jedynie w logice dwuwartościowej - czyli takiej, w której przyjmuje się, że każde zdanie jest albo prawdziwe, albo fałszywe - i na gruncie takiej logiki jest ono powyższej zasadzie równoważne.

Właściwsze jest następujące odczytanie prawa wyłączonego środka: dla dowolnego zdania p prawdą jest, że p lub nie p.

Tak odczytane prawo wyłączonego środka obowiązuje również w wielu logikach wielowartościowych, mimo że żadne ze zdań p i nie p nie musi być prawdziwe.

Niektóre logiki, na przykład logika intuicjonistyczna, nie akceptują prawa wyłączonego środka jako znajdującego zastosowanie do wszystkich form twierdzeń. Na przykład twierdzenia o istnieniu obiektu zdaniem intuicjonistów wymagają nie tylko wykazania sprzeczności wynikającej z jego nieistnienia, ale także jego jawnej konstrukcji.

Wskazuje że pomiędzy bytem (tym, co istnieje) a niebytem (tym, co nie istnieje) nie ma czegoś pośredniego, co zarazem istnieje i nie istnieje. Cokolwiek istnieje poza oznaczonym bytem, jest bytem drugim. Jest to ugruntowanie bytowego pluralizmu, albowiem byt drugi istnieje i ma w sobie zdeterminowaną treść rzeczową, jest w sobie niepodzielony i oddzielony od drugiego bytu.

 

TEORIA PRAWDY:

 Definicja arystotelesowska (definicja klasyczna)

Arystoteles tak próbował przybliżać istotę prawdy w swojej Metafizyce:

Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą.

Definicja ta (zwana dziś korespondencyjną definicją prawdy) oznacza, że dane zdanie A jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy stan faktyczny opisany przez zdanie A ma rzeczywiście miejsce,

tzn. zdanie 'Ala ma kota' jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy Ala rzeczywiście posiada jakiegoś kota.

Powyższe rozumienie prawdy prowadzi jednak do kilku trudności. Jedną z nich jest tzw. paradoks kłamcy. Bez względu na to, jaką z dwóch wartości logicznych przypiszemy jednemu z poniższych zdań:

Z1 = Z2 jest zdaniem prawdziwym,

Z2 = Z1 jest zdaniem fałszywym,

to - przy założeniu powyżej definicji prawdy - dojdziemy do wniosku, że zdaniu przysługuje inna (od założonej) wartość logiczna. Przez wieki filozofowie nie potrafili znaleźć definicji prawdy, która z jednej strony byłaby formalnie poprawna (nie prowadziłaby do sprzeczności), a z drugiej adekwatna czyli bliska nieścisłemu, potocznemu rozumieniu słowa "prawda".

 

Definicja św. Tomasza

Klasyczna koncepcja prawdy jest najlepiej przedstawiona u Św. Tomasza z Akwinu. Słowo „prawda” może być rozumiane trojako:

•              metafizycznie – verum est id, quod est. (Prawdą jest to, co jest.) Prawdziwe jest to, co istnieje. Prawda jest zamienna z bytem. Każda rzecz, o ile istnieje, jest prawdziwa. Prawda jest transcendentalium.

•              teoriopoznawczo – verum est adaequatio intellectus et rei. Prawda zachodzi wówczas, jeżeli to co jest w naszym intelekcie jest zgodne z rzeczywistością.

•              logicznie – verum est manifestativum et declarativum esse. Wszystko co wskazuje na prawdę, ukazuje ją, prowadzi do niej.

 

Definicja Tarskiego

Jedna z takich prób została przedstawiona w XX wieku przez polskiego logika Alfreda Tarskiego, choć miała ograniczony zasięg - odnosiła się mianowicie wyłącznie do języków formalnych.

Tarski określił prawdę jako pewną cechę zdań, wyrażalną jednak w języku zewnętrznym (czyli w metajęzyku) wobec języka, w jakim wypowiadane są owe zdania. Definicja Tarskiego dla zdań języka angielskiego - wyrażona w języku polskim jako metajęzyku dla języka angielskiego - byłaby nieskończoną koniunkcją zdań typu:

•              Zdanie Grass is green jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy TRAWA JEST ZIELONA,

•              Zdanie Jan loves Ania jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy JAN KOCHA ANIĘ,

•              Zdanie Warsaw is the capital of Poland jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy WARSZAWA JEST STOLICĄ POLSKI,

przy czym "wtedy i tylko wtedy" jest prawdziwościowym spójnikiem logicznym, natomiast zdania pisane dużymi literami są przekładem odpowiednich zdań języka angielskiego na zdania języka polskiego z zachowaniem (z dokładnością co do) ich ekstensji.

Antynomia kłamcy nie ima się tej definicji, gdyż zdanie "ja kłamię" byłoby zdaniem nie z języka polskiego, lecz właśnie z owego zewnętrznego języka, opisującego stan faktyczny i jako takie nie podlegałoby definicji Tarskiego.

Definicja Tarskiego odnosiła się jedynie do języków formalnych (do których język polski się nie zalicza) i była konstruowana nie tyle przez nieskończoną koniunkcję, co przez indukcję

 

SUBSTANCJA:

Potocznie coś – jedno z podstawowych pojęć metafizyki i współczesnej ontologii, występujące jednak przede wszystkim w metafizyce klasycznej. Stworzone przez Arystotelesa, który używał greckiej nazw ousia i to ti en einai i uznał ją za główną kategorię (łacińską po raz pierwszy posłużył się Cyceron). Pojęcie to nie jest jednoznaczne:

Substancja pierwsza Arystotelesa to:

każde konkretne indywiduum

każdy przedmiot, któremu przysługuje autonomiczne istnienie

to samo co substrat, czyli wspólne podłoże dla wielu różnych właściwości (akcydensów)

Substancja druga to:

inna nazwa istoty, splot takich cech przedmiotu, które wyznaczają jego gatunek (jego atrybutów, cech istotowych).

To, o czym wszystko może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym

Scjentystyczna krytyka pojęcia substancji[edytuj]

Substancja oznacza niezbędny element, bez którego nie może istnieć materia. Substancja znana w filozofii nie jest tożsama z materią, czy substancją w fizyce, czy też substancją chemiczną – scjentystycznie nastawieni filozofowie nauki i uczeni nie widzą racjonalnych podstaw wyodrębniania z materii czegoś niezbędnego do jej istnienia (cokolwiek by to nie miało znaczyć). W ten sposób przesuwamy bowiem wszystkie problemy w świat niemożliwy do zbadania (nikt nigdy substancji nie badał, w przeciwieństwie do materii), nie uzyskując w zamian żadnej odpowiedzi. Pojęcie substancji nie rozstrzyga nawet pytania dla którego było stworzone – bez czego nie może istnieć materia – gdyż wciąż nie wiemy bez czego nie może istnieć substancja. Co więcej, zgodnie z prawem zachowania materii materia (lub równoważna jej energia) zawsze istnieje i w żaden sposób nie da się jej zniszczyć. Niektórzy filozofowie przeczuwali jednak istnienie podobnych bytów jak substancja i wprowadzili je do swoich ontologii.

 

·         WERYFIKACJA:

sprawdzenie, procedura metodologiczna mająca na celu rozstrzygnięcie, czy dane zdanie jest prawdziwe czy fałszywe. W znaczeniu węższym - konfirmacja, postępowanie zmierzające do potwierdzenia prawdziwości danego zdania, w odróżnieniu od falsyfikacji, zmierzającej do jego obalenia.

 

W sensie logicznym weryfikacja zdania (twierdzenia lub hipotezy) to wyprowadzanie zeń jego logicznych następstw i badanie ich prawdziwości. W naukach empirycznych mówi się zwykle o stopniu weryfikacji, czyli o zasadności hipotezy ze względu na przyjęte zdanie podstawowe. Taka weryfikacja ma charakter częściowy, względny, nie stanowi weryfikacji absolutnej, zupełnej. Wyniki pewniejsze od weryfikacji (w znaczeniu konfirmacji) daje falsyfikacja.

 

 

 

TABULA RASA:

Tabula rasa (łac. "niezapisana tablica"), w filozofii i psychologii pojęcie mające wyrażać pogląd, że wszelka wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a umysł pozbawiony doświadczeń jest "niezapisany". U Arystotelesa tabula rasa to niezapisana tablica, jaką według niego jest człowiek zaraz po urodzeniu, a która zostaje zapisana stopniowo w ciągu życia i zdobywania doświadczeń.

Termin ten znany był w średniowieczu. Wspominał o nim Św. Tomasz z Akwinu cytując III cz. traktatu Arystotelesa "O Duszy" (1 Pars, q. 79, a 2). Użyty został także przez Dunsa Szkota (ok. 1266-1308). Duns Szkot rozumiał pojęcie tabula rasa w bardzo podobny sposób, co Arystoteles, z tą jednak różnicą, że dla niego tą niezapisaną tablicą był umysł ludzki.

Według Locke'a – któremu mylnie przypisuje się pierwsze użycie tego pojęcia – "tabula rasa" to umysł dziecka nietknięty przez żadne wpływy zewnętrzne. Locke zatem jedynie rozpowszechnił istniejące już od XIII/XVI wieku rozumienie tego pojęcia.

Tabula rasa jest czystą "kartą", na której "zapisujemy" nasze doświadczenia podczas trwania naszego życia. Racjonaliści postulowali istnienie pewnej liczby wrodzonych idei. Locke z kolei twierdził, że umysł to coś w rodzaju pustego zbiornika, oświetlonego jedynie przez światło, które wpada z zewnątrz.

Poglądy Locke'a zostały sfalsyfikowane przez współczesną psychologię i neurofizjologię. Tabula rasa nie istnieje, zaś umysł człowieka natychmiast po urodzeniu zawiera pewne struktury pierwotne (np. struktury lingwistyczne), będące trwałą spuścizną ewolucji gatunku ludzkiego – jest to pogląd bardzo zbliżony, do prezentowanego przez natywistów (racjonalistów genetycznych).

 

REALIZM METAFIZYCZNY:

 

Realizm metafizyczny (ontologiczny) – stanowisko przeciwne zarówno idealizmowi subiektywnemu jak i obiektywnemu, uznające istnienie rzeczywistości obiektywnej, transcendentnej w stosunku do poznającego podmiotu i niezależnej od aktów świadomości[1]. Jego naczelną tezą jest twierdzenie, że ciała istnieją w dosłownym sensie[2].

Rozróżnia się:

realizm naiwny – naturalny pogląd, który wyznaje każdy człowiek przed wszelką refleksją filozoficzną;

realizm krytyczny – pogląd przyjęty po dokonaniu refleksji, rozważeniu i odparciu argumentów idealistycznych. Głosi, że prawdziwy jest nie ten obraz świata, który narzuca się bezpośrednio naszym zmysłom (spostrzegane przez nas barwy, dźwięki, wonie itd. są jedynie subiektywną reakcją naszej organizacji psychofizycznej na bodźce pochodzące ze świata zewnętrznego), lecz ten, który przedstawia w oparciu o badania fizyka. W związku z tym realiście krytyczni dzielą jakości na wtórne (wytworzone przez organizację naszych władz poznawczych i mylnie przypisywane przedmiotom) oraz pierwotne (rzeczywiście przysługujące ciałom).

 

Realizm ontologiczny dotyczy zwykle pewnej określonej kategorii przedmiotów (np. uniwersaliów, umysłów, kwantów) – uznaje, że obiekty danej kategorii istnieją obiektywnie

 

DUALIZM METAFIZYCZNY: 

Dualizm metafizyczny – stanowisko, zgodnie z którym istnieją dwie równoległe, „niesprowadzalne” do siebie  (tzn. różne z natury) rzeczywistości: materialna i idealna;

 

·         NATYWIZM:

Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych, (z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem.

 

Początki natywizmu znajdujemy u Platona. Uważał on, że myśl jest niezależna od postrzegania, choć występuje po postrzeżeniu. Natywizm u Platona oznacza więc, że wiedza wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stąd też wystarczy, że je sobie przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzoną nazywa anamnezis - przypomnienie.

 

W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy.

 

Rozumienie natywizmu zostało zmodernizowane przez św. Augustyna poprzez wprowadzenie pojęć: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te poznać, człowiek powinien skoncentrować się na swoim wnętrzu. Prawdy wieczne istniejące poza człowiekiem miały charakter ponadczasowy i istniały obiektywnie, a poznanie ich wymagało oświecenia pojętego jako fakt nadprzyrodzony, wynikający z dzieła łaski, która przypada dobrym, posiadającym czyste serce.

 

Teoria natywizmu została odrzucona przez św. Tomasza z Akwinu.

 

Odrodziła się w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadził pojęcie idei wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie są wynikiem działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) należą do umysłu jako jego własność. 2) są niezależne od woli. 3) są jasne i wyraźne. 4) nie są jednak stale obecne w umyśle. 5) są tylko dyspozycją do pewnych przedstawień, rozumianą jako zdolność umysłu do ich wytwarzania. 6) ich cechą jest nie tylko stałość, lecz także niezawodność.

Teorie natywizmu zostały skrytykowane i w całości odrzucone przez J. Locke'a, twierdzącego, że nasza wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Przyjmując zaś arystotelesowsko-tomistyczną maksymę: Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zamyśle), podkreślał, że umysł sam przez się jest nie zapisaną tablicą tabula rasa.

Poglądy I. Kanta przeszły ewolucję od natywizmu do aprioryzmu.

 

DEDUKCJA TRANSCENDENTALNA:

 

Dedukcja transcendentalna to procedura dobierania odpowiednich struktur wyjściowych do tego, co jest dane i w swej oczywistości niepodważalne – do pewnego status quo – z których to struktur da się go następnie wydedukować.

To metoda właściwa dla całego nowożytnego naukowego sposobu myślenia zapoczątkowanego, wg Kanta, przez Kopernika. Dokonał on bowiem rewolucji (przewrotu) w myśleniu, przyjmując, że to nie poznający podmiot ma się dostosować w swym poznaniu do obiektu poznania, lecz odwrotnie: poznający podmiot ma sformułować w sposób zupełnie swobodny, taki zespół hipotez, z których to, co poznawalne da się całkowicie, w sposób jak najprostszy i jak najkrótszy wyprowadzić, i to wydedukować bez najmniejszego „uszczerbku” tj. musi pozostać po takim zabiegu takie samo jak przed nim.

Ustalony stan rzeczy musie się w myśl takiej koncepcji w pewien sposób „dostosować” do zbioru hipotez i przesłanek, które jednak – o ile ów stan rzeczy da się z nich wywieść – przestają być tylko hipotezami, a stają się uzasadnionymi i udowodnionymi prawami. Z czegoś hipotetycznego stają się czymś apodyktycznym.

 

FELICYTACJA:

felicytacja (fr. félicitation z łc. felicitas, -atis ‘szczęście, pomyślność’) daw. powinszowanie, życzenie pomyślności.

 

PRZEDMIOT METAFIZYKI I TEROII POZNANIA:

Metafizyka to filozofia pierwsza (określenie Arystotelesa), bo wszystkie nauki szczegółowe odwołują się do niej, i "wiedza boska" (Metafizyka, 983a), czyli teologia, bo bada ostateczne przyczyny rzeczy. Te dwa określenia i arytotelesowskie rozumienie przedmiotu metafizyki przejęło średniowiecze i twórczo rozwinęło metafizykę klasyczną w postaci systemów św. Tomasza, bł. Dunsa Szkota czy Ockhama. W średniowieczu stał się słynny jeden z podstawowych problemów metafizyki klasycznej: spór o uniwersalia.

 

Metafizyka i teoria poznania ró_ni_ si_ przedmiotem formalnym, którym dla

metafizyki jest w tym przypadku poznanie jako byt, dla teorii poznania za_ poznanie

jako informator. Teoria poznania nie odnosi si_ do poznania jako szczegó_owego

przypadku bytu, lecz jako do informatora o czym_. Pierwsze zasady dla metafizyka

mówi_ o bycie, teoria poznania zajmuje si_ ich prawdziwo_ci_ i rol_ w nauce.

Metoda tych dwóch dyscyplin jest tylko cz__ciowo wspólna.

 

ESTETYKA:

jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów, utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.

 

AKSJOLOGIA:

Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

 

Wyodrębnienie aksjologii jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume'a, I. Kanta, R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako pierwszy P. Lapie w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D. von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm).

 

Faktycznie jednak tematyka aksjologiczna towarzyszyła człowiekowi od tysiącleci, znajdując wyraz w refleksji religijnej i filozoficznej, działalności legislacyjnej, a także w rozważaniach o sztuce. Przez niektórych aksjologia uważana bywa za samodzielną dziedzinę wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym; inni (np. tomiści) kwestionują potrzebę jej wyodrębniania, lokując właściwe jej problemy w obrębie metafizyki, antropologii i teorii poznania.

 

ETYKA:

filozoficzna nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania. Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę o powinnościach). Obserwując rzeczywistość, można zauważyć, że istnieją ścisłe związki między moralnością ® polityką. Wyróżnić można cztery sposoby zachowania w zależności od przyjętych zasad:

 

a) nadrzędność norm moralnych nad politycznymi – zakłada, iż jednostka (polityk) powinna być wierna uznawanym zasadom moralnym;

 

b) nadrzędność polityki nad moralnością – oznacza, że interes polit. jest ważniejszy niż obowiązujące zasady moralne; makiawelizm;

 

c) polityka i moralność są niezależne (autonomiczne) – działanie polityczne tylko do pewnego stopnia poddane jest ocenie moralnej, a akceptowanie przez jednostkę autonomiczności polityki i moralności jest równoznaczne z jej odcinaniem się od spraw bieżącego życia społecznego i politycznego; klerkizm;

 

d) między celami polityki a zasadami moralnymi istnieje wzajemna więź – formy aktywności politycznej jednostki powinny być oceniane z punktu widzenia moralnego, ale zarazem normy moralne nie mogą hamować osiągnięcia celu politycznego.

 

·         A PRIORI:

A priori (z łaciny - z założenia), określenie oznaczające:

 

1) w średniowieczu wyjaśnianie zgodne z kierunkiem ontycznej zależności przyczynowej - od przyczyny do skutku.

 

2) W filozofii nowożytnej rozumowanie dedukcyjne (dedukcja), wiodące od ogółu do szczegółu.

 

3) Od XVIII/XIX w. poznanie niezależne od doświadczenia lub przeddoświadczalne, zdobyte na podstawie rozumowania, intuicję itp.

 

A POSTERIORI:

A posteriori (z łaciny - z następstwa), określenie oznaczające:

 

1) w średniowieczu sposób wyjaśniania zgodny z naturalnym porządkiem poznania, tj. wnioskowanie ze skutku o przyczynie.

 

2) W filozofii nowożytnej rozumowanie indukcyjne (indukcja), wiodące od szczegółu do ogółu.

 

3) Od XVIII/XIX w. poznanie uzyskane na podstawie doświadczenia.

 

·         ABSTRAKCJA

Abstrakcja (z łaciny abstrahere - odciągać, odrywać)

 

1) Czynność intelektualna, polegająca na wyodrębnieniu w danym przedmiocie, zjawisku czy zespole przedmiotów albo zjawisk cech dla nich charakterystycznych lub istotnych ze względu na założony cel badania, przy pominięciu cech nieistotnych, inaczej - abstrahowanie (idealizacja).

 

2) Pojęcie o znacznym stopniu ogólności, stanowiące wytwór abstrahowania - cecha, relacja, kategoria, tzw. przedmiot oderwany, czyli powszechnik (uniwersalia), abstrakt, także ogólne prawo lub teoria nauk.

 

3) Potocznie pogląd lub stwierdzenie oderwane od rzeczywistości, nie oparte na faktach, pomysł niemożliwy do zrealizowania.

 

SYTUACJE GRANICZNE:

Sytuacje graniczne, pojęcie odgrywające ważną rolę w filozofii K. Jaspersa. Odnosi się ono do skrajnych sytuacji egzystencjalnych, takich jak: porzucenie, nieuleczalna choroba, śmierć itp. Ich świadome przeżycie i doświadczenie pozwala, wg Jaspersa, na odczytanie "szyfrów transcendencji", sensów świata ukrytych w różnych wydarzeniach.

 

·         POZYTYWIZM:

Pozytywizm w filozofii, prąd, którego źródła znajdujemy:

 

1) u sofistów, w tym przede wszystkim u Protagorasa. Wg niego czynności badawcze powinny być podporządkowane celom praktycznym (co stało się główną cechą wszystkich form pozytywizmu).

 

2) w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach materialistycznych. Hobbes uznał, że proces poznania jest natury mechanicznej, a całe poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach (co stało się również cechą pozytywizmu).

 

3) w filozofii D. Hume’a, który na skutek krytyki teorii poznania uważał tylko dwie dziedziny wiedzy za rzetelne: matematykę i wiedzę czysto faktyczną, odrzucając teologię i metafizykę. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później nazywać pozytywizmem.

 

Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842).

 

Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3) rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6) zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je względnymi.

 

Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii. W etyce stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu. Hasłami jej były ludzkość, postęp i ład. We Francji Comte pozostawił dwie szkoły. Na czele jednej stał P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré.

 

W ramach pozytywizmu rozwinęły się następujące prądy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2) scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm.

 

H. Vaihinger stał się twórcą pozytywizmu krytycznego, zwanego też fikcjonizmem, gdyż pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co znajduje się w umyśle, co nie odpowiada rzeczywistości, a co mimo to jest życiowo potrzebne, np. pojęcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp.

 

W XX w. M. Schlick, R. Carnap, a przede wszystkim O. Neurath, nawiązując do drugiego pozytywizmu (empiriokrytycyzmu), utworzyli Koło Wiedeńskie i rozwinęli neopozytywizm.