Kategoria słowotwórcza - stanowią ją wyrazy o wspólnym znaczeniu ogólnym, ale o odmiennej budowie, więc utworzone od różnych podstaw słowotwórczych i za pomocą różnych formantów; np.:

*** wśród rzeczowników:
- nazwy nosicieli cech (ważniak, chytrus, głupek, siłacz)
- nazwy cech abstrakcyjnych (mądrość,  głupota, dobroć)
- nazwy czynności (bieganie, śpiewanie)
- nazwy wykonawców czynności (spawacz, murarz, jeździec, pływak)
- nazwy narzędzi (grzałka, wiertarka, chłodnica, zakrętka)
- nazwy rezultatów czynności (wycinek, śpiew, napis)
- nazwy miejsc (kotłownia, sypialnia, jezdnia, wysypisko)
- nazwy zbiorów (ptactwo, duchowieństwo, studenteria, starzyzna)
- nazwy mieszkańców (paryżanin, Anglik)
- nazwy istot młodych (źrebię, kocię)
- nazwy pokrewieństw (bratowa, starościna)
- nazwy zdrobniałe (kwiatek, nóżka)
- nazwy zgrubiałe (psisko, trója, wóda)
*** wśród czasowników:
- nazwy określające stawanie się (zbaranieć, zblednąć, urosnąć)
- nazwy okreslające powodowanie,
  że coś staje się jakieś (zmniejszyć, uciszyć)
- nazwy związane z jakimś obiektem (lądować,  asfaltować, planować)

Typ słowotwórczy – parafraza - stanowią go wyrazy, które należą do jednej kategorii słowotwórczej, a ponadto zostały utworzone za pomoca takiego samego formantu, np.
- nazwy nosicieli cech:
** utworzone za pomocą formantu -ik:
      bezwstydnik, nieszczęśnik, bezbożnik
** utworzone za pomocą formantu -ek:
     śmieszek, wesołek, głupek
- nazwy wykonawców czynności:
** utworzone za pomoca formantu -acz:
     siłacz, pakowacz, palacz, biegacz
** utworzone za pomocą formantu -yciel/iciel
     oskarżyciel, wybawiciel, donosiciel

RODZAJE DERYWACJI:
1) afiksacja - dodanie formantów słowotwórczych
    2) derywacja alternacyjna
        3) derywacja paradygmatyczna
            4) derywacja prozodyczna
                5) derywacji wstecznej
                    6) derywacja zerowa
                        7) derywacji wymiennej.

1) afiksacja - dodanie formantów  słowotwórczych to proces tworzenia wyrazów  pochodnych, który polega na dodaniu  pewnych elementów do podstawy słowotwórczej; wyraz pochodny jest  dłuższy od podstawowego;
rodzaje formantów:
 a) przedrostek (prefiks) na-pisać, po-ręka, od-mowa (prefiksacja)
 b) przyrostek (sufiks)    mal-arz, kot-ek, spin-acz  (sufiksacja)
 c) wrostek (interfiks)     dus-i-grosz , męcz-y-dusza  (kompozycja)
 d) postfiks (osobna cząstka dodawana do  derywatu i występująca po nim) np. zaimek "się" /  czernić się - od: czernić (postfiksacja)
e)  formant złożony, czyli przedrostkowo - przyrostkowy  (prefiksalno - sufiksalny) od-now-ić, po-lepsz-yć
f) formant mieszany, czyli interfiksalno-sufiksalny
     dom-o-krąż-ca, rzecz-o-znaw-ca

2) derywacja alternacyjna  to proces tworzenia wyrazów   pochodnych, który polega na wymianie  głosek w podstawie słowotwórczej; formant:      
g) alternacja, czyli wymiana głoskowa  w funkcji formantu
    mięcho - od: mięso, Zosia - od: Zofia

3) derywacja paradygmatyczna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na zmianie wzorca odmiany; formant:
h) formant  paradygmatyczny,  czyli zmiana wzorca odmiany
    np. z rzeczownikowej na przymiotnikową:
         ryba, ryby, rybie,
         rybi, rybiego, rybiemu
   np. z przymiotnikowej męskiej na żeńską:
         woźny - woźna 
    np. z deklinacji na koniugację:
          biały, białego, białemu
          bielę, bielisz, bieli

4) derywacja prozodyczna to proces tworzenia wyrazów  pochodnych, który polega na przesunięciu akcentu; często występuje w zrostach;formant:
i)  formant prozodyczny,  czyli funkcję formantu pełni zmiana  akcentu
     wielka noc - Wielkanoc
     biały stok - Białystok

5) derywacja wsteczna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na odrzuceniu pewnych elementów od podstawy słowotwórczej; wyraz pochodny jest  krótszy od podstawowego; formant:
j) formant ujemny
     trója - od: trójka, szpila - od: szpilka

6) derywacja zerowa to proces tworzenia wyrazów  pochodnych, który polega na odrzuceniu  nie - pewnych elementów od podstawy słowotwórczej jak w punkcie piątym, lecz  na odcięciu końcówek odmiany w wyrazach; wyraz pochodny jest krótszy od podstawowego; formant:
k) formant zerowy, czyli tzw. zero morfologiczne
    np. rezultaty czynności
         bieg - od: biegać, napis - od: napisać
      np. urządzenia, maszyny
         dźwig - od: dźwigać, czołg - od: czołgać
/ w gruncie rzeczy ten rodzaj derywacji zalicza się też do derywacji paradygmatycznej, bo przecież chodzi tu o utworzenie rzeczownika od czasownika, a zatem o zmianę wzorca fleksyjnego, z koniugacji na deklinację/ 

7) derywacja wymienna to proces tworzenia wyrazów pochodnych, który polega na wymianie  pewnych elementów, np. odrzuceniu od podstawy  części wyrazu podstawowego i dodaniu przyrostka do tak utworzonej podstawy,

np. kami-eń - kam-yk,
 rzemi-eń - rzem-yk
 miesz-kani-ec - mieszkan-k(a)
 mieszczan-in - mieszczan-k(a)

Wyrazy złożone -
a) złożenia  b)  zrosty     c) zestawienia

TYP DERYWACJI:

TRANSPOZYCJA	MUTACJA	MODYFIKACJA
Np. bieganie – biegać Np. podróżować – podróż	Zmiana semantyczna w stosunku do podstawy	Np. miły – milutki Dom – domek

Podstawowe funkcje formantów:

Gramatyczna (syntaktyczna, składniowa): wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz podstawowy. Formant powoduje transpozycję (przeniesienie) z jednej części mowy do innej. Zmienia się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego wStosunku doPodstawowego

pracowitë y Þ pracowit¾ ość ;

bieg¾ ać Þ bieg¾ anië e

Semantyczna (znaczeniowa): wyraz pochodny ma inne znaczenie niż wyraz podstawowy,

komin Þ komini¾ arz;

wrzos Þ wrzos¾ owiskë o;

Warszawë a Þ warszawi¾ ak

Funkcji tej często towarzyszy funkcja syntaktyczna:

mal¾ ow/a/ć Þ mal¾ arz;

pal¾ i/ć Þ pal¾ acz;

kłam¾ a/ć Þ kłam¾ cë a.

Tu wyrazy podstawowe i pochodne mają różne znaczenia, ale i następuje przeniesienie wyrazów pochodnych do innej grupy części mowy

Jakościowa: odmiana znaczeniowej roli formantu; formant wnosi nową informację określającą, modyfikującą, uszczegółowującą znaczenie podstawowe. Może to być informacja o: wielkości przedmiotu,

np. kot Þ kot¾ ek,

intensywności cechy:

małë y Þ mal¾ utkë i (zdrobnienia = deminutiwa);

pięknë y Þ prze ¾ pięknë y;

subiektywnym stosunku nadawcy do przedmiotu:

dziewczynë a Þ dziewczyni¾ iskë o (zgrubienia = augumentiwa); piesek Þ piesecz¾ ek (spieszczenia)

W rodzinie wyrazów czyli zespole wyrazów pokrewnych, wyraz pochodny (motywowany) może być równocześnie wyrazem podstawowym (motywującym) dla innego wyrazu.

Np. pies Þ pies¾ ek Þ piesecz¾ ek

Znaczenie wyrazu pochodnego, tj. derywatu wynika ze znaczeń wyrazu podstawowego oraz formantu. I tak

koszycz¾ ek “to mały kosz”

lek¾ arz to “ten, który leczy”,

zim¾ owë y to ‘należący do zimy”

biał¾ awë y to “trochę, niezupełnie biały”.