Styl i jego odmiany

Styl to sposób świadomego i celowego kształtowania wypowiedzi językowej z wykorzystaniem środków fonetycznych, składniowych, morfologicznych i figur stylistycznych. Według słownika pod redakcją Witolda Doroszewskiego styl to wyraz wieloznaczny:

• w mowie , piśmiennictwie, utworach literackich to indywidualny sposób ekspresji;

• w sztuce: zespół cech właściwych danej epoce, twórcy, dziełu;

• sposób postępowania, zachowania się, mówienia.

Styl stanowi zawsze rezultat wyboru uzależnionego od sytuacji komunikacyjnej, celów, którym ma służyć wypowiedź. Na wybór wpływa też forma gatunkowa i indywidualne cechy autora. W języku polskim wyodrębniały się stopniowo różne odmiany stylistyczne określane jako style funkcjonalne.

Style funkcjonalne- stylistyczne odmiany polszczyzny charakteryzujące się doborem takich środków językowych, które uznane są za szczególnie przydatne ze względu na określony typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne. Odmiany: styl artystyczny, naukowy, potoczny, publicystyczny, urzędowy. Stosowanie któregoś z nich wiąże się z celem, dla którego tworzona jest dana wypowiedź.

Styl artystyczny- styl dzieła literackiego, które ma za tworzywo język, ale rządzi się innymi prawami niż wszelkie inne komunikaty językowe. W języku artystycznym na pierwszy plan wysuwa się funkcja estetyczna i poetycka. W tekstach zaliczanych do literatury pięknej zauważamy wielkie zróżnicowanie stylistyczno- językowe. Cechy stylu artystycznego:

• oryginalność metaforyki, która wiąże się z oryginalnością stylu pisarza;

• zależność od osobowości i talentu pisarza;

• świadome i celowe użycie elementów emocjonalnych;

• umiejętna indywidualizacja języka postaci;

• występowanie neologizmów;

• umiejętny dobór środków plastycznych służących do opisu przedstawianych postaci, zdarzeń, miejsc, zjawisk, przedmiotów;

• bogactwo środków językowych;

• bogactwo figur stylistycznych;

• stosowanie stylizacji na gwary środowiskowe, archaizacji, dialektyzacji.

Styl naukowy- styl, którym pisane są dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki; funkcjonalna odmiana stylowa języka literackiego, występująca w pracach naukowych. Styl jest zróżnicowany ze względu na przedmiot badań naukowych i ze względu na cechy indywidualne autorów. Zależnie od tego, jakiej nauki rozprawa dotyczy, występuje w tym stylu duża liczba wyrazów specjalnych, terminów o ściśle określonych znaczeniach. Cechy stylu naukowego:

• terminologia naukowa i specjalistyczna, język wzorów i symboli;

• jednoznaczność i precyzja informacji;

• unikanie elementów oceniających;

• obiektywne przedstawianie zjawisk i problemów (używanie form bezosobowych lub formy liczby mnogiej);

• brak pierwiastków emocjonalnych;

• przeważają zdania złożone podrzędnie nad współrzędnymi;

• stosowanie wyrażeń modalnych;

• występowanie dużej liczby rzeczowników niekonkretnych, oznaczających pojęcia umysłowe, oderwanych przymiotników i czasowników nazywających czynności pojęciowe, przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, spójników i zaimków wskazujących cechy i relacje;

• logiczna kompozycja obejmująca tezy, argumenty, wnioski, przykłady;

• stosowanie tabel, wykresów;

• cytowanie prac innych autorów, stosowanie przypisów.

Styl przemówień (styl retoryczny)- styl najbardziej zbliżony do języka artystycznego, najbardziej ozdobny, operuje kunsztowną budową zdań. Zawiera wyrazy, wyrażenia i zwroty nacechowane em0ocjonalnie.

Cechy stylu przemówień:

• stosowanie apostrof, za pomocą których mówca zwraca się do słuchaczy;

• pytania retoryczne, na które nie oczekuje się odpowiedzi, ale pobudzają słuchaczy do myślenia;

• zdania wykrzyknikowe;

• starannie dobrane słownictwo;

• podniosłe epitety i metafory;

Wyodrębnia się dwa rodzaje wystąpień: okolicznościowe i oficjalne. W wystąpieniach okolicznościowych wprowadza się wiele elementów języka potocznego, cechuje się schematyzmem i szablonowością składniową i frazeologiczną.

Styl publicystyczny- odmiana polszczyzny literackiej realizowana w tekstach dziennikarskich. Dobór środków językowych zależy od tematyki przekazu oraz od gatunku. Styl ten skupia w sobie elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i urzędowego. Cechy stylu publicystycznego:

• oficjalność wypowiedzi;

• stosowanie wyrażeń i zwrotów idiomatycznych, potocznego słownictwa i potocznej frazeologii;

• występowanie wyrażeń i zwrotów stereotypowych, słownictwa modnego, wyrazów obcych

• występowanie elementów emocjonalnych i wartościujących;

• stosowanie słownictwa specjalistycznego w recenzjach i artykułach problemowych;

Styl urzędowy- odmiana języka literackiego, realizowana w instrukcjach, zarządzeniach, regulaminów, komunikatach, zawiadomieniach i pismach urzędowych. Występuję w dwóch rodzajach: styl wypowiedzi kancelaryjnych i styl aktów prawnych. Należy do stylów oficjalnych, do sfery komunikacji społecznej. Cechy stylu urzędowego:

• nakazowość;

• używanie trybu rozkazującego;

• przewaga zdań bezosobowych;

• odindywidualizowanie języka;

• słownictwo pozbawione emocji;

• nakazy i zakazy;

• częste występowanie strony biernej;

• treść w formie paragrafów i punktów;

• terminologia z zakresu ekonomii, prawa, administracji.

Styl potoczny- styl funkcjonalny przeważający w codziennych wypowiedziach , odmiany mówionej i pisanej. Jest naturalnym środkiem porozumiewania się ludzi. Cechy stylu potocznego:

• słownictwo o zabarwieniu potocznym;

• podobieństwo do stylu kolokwialnego i odmian regionalnych;

• słownictwo ekspresywne;

• potok składniowy;

• duża obrazowość;

• bogata synonimika potoczna;

• przewaga zdań pojedynczych nad złożonymi, współrzędnie złożonych nad złożonymi podrzędnie;

• zdania niepełne, eliptyczne, anakoluty, występują równoważniki zdań;

• powtarzanie wyrazów;

• dosadne porównania.

Styl indywidualny- charakterystyczny dla danego autora zespół środków językowo- stylistycznych stosowany w jego dziełach, zależny od cech indywidualnych pisarza. Termin ten odnosi się też do stylu utworów. Rozwijany świadomie dla uzyskania oryginalności dzieł.

Style językowe.

Styl- określony sposób stosowania środków językowych cechujący pisarza, kierunek czy gatunek literacki, jest to również zespół środków językowych, które wykorzystuje autor do realizacji określonych celów wypowiedzi.

Stylistyka - jest to jeden z działów nauki o języku, zajmujący się opisem środków językowych ze względu na ich przydatność do wyrażania określonych myśli.

Stylizacja- świadome i celowe wprowadzenie do stylu utworu literackiego zespołu środków językowych właściwych językowi dawnych epok

Style dzielimy:

1. ze względu na nadawców tekstów

• indywidualny ( właściwy jednemu nadawcy)

• zbiorowy ( charakterystyczne dla danej grupy nadawców, danej epoki bądź prądu literackiego)

2. ze względu na cel wypowiedzi ( tzw. style funkcjonalne)

a. styl potoczny- charakterystyczny dla języka mówionego, wykorzystywany w swobodnej rozmowie, w prywatnych listach, w utworach literackich wprowadzany jest dla ożywienia wypowiedzi, jego cechy to:

- bogactwo frazeologiczne

- dużo wykrzykników, dużo wyrazów gwarowych lub środowiskowych

- liczne anakoluty ( czyli nieprawidłowe konstrukcje składniowe),

- elipsy ( pominięcia jakiejś części zdania, której odbiorca może się domyślić z toku wypowiedzi ),

- uproszczeni w budowie zdań; częste stosowanie zdań pojedynczych lub równoważników,

b. styl naukowy- stosowany w pracach naukowych, charakterystyczne cechy:

- poprawne stosowaniem polszczyzny,

- duża dbałość o język

- duża ilość zdań długich, wielokrotnie złożonych,

- stosowane słownictwo i terminologia naukowa,

- duża precyzja wywodu

c. styl urzędowy- stosowany w aktach prawnych, korespondencji urzędowej, komunikatach, ogłoszeniach i protokołach, jego wyróżniki to;

- stosowane formy bezosobowej ( ogłasza się, winno się, trzeba) lub w 1 os. l. mn. ( zawiadamiamy),

- określona jest forma podawcza,

- charakterystyczny układ tekstu; może być podział na punkty, paragrafy,

- daty, szczegółowe dane,

- występowanie charakterystycznych zwrotów ( Szanowny/a Pan/i, uprzejmie informuję, z poważaniem itp.),

- mała ilość epitetów,

- brak wyrazów potocznych,

- powtórzenia

- zwięzłość wypowiedzi,

d. styl publicystyczny - stosowany w prasie, radiu, telewizji, w reklamach, w pracach popularnonaukowych, jest bardzo zróżnicowany, charakteryzuje go :

- komunikatywność, jasność wypowiedzi

- czasem można w nim znaleźć elementy oceny, subiektywnego sądu

- niekiedy jest bardzo sugestywny i obrazowy

e. styl artystyczny- stosowany w utworach literackich, czasem w tekstach publicystycznych ( np. felietonach), jest bardzo zróżnicowany, charakterystyczny dla danego autora, grupy literackiej lub prądu

Styl to ogół środków językowych charakterystycznych dla konkretnego autora, epoki, utworu literackiego, stosowanych w ścisłych okolicznościach.

Styl naukowy – charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych – podręczników, encyklopedii, publikacji naukowych, leksykonów itp. Brak elementów potocznych, figur artystycznego wyrazy, nacechowania emocjonalnego. Charakterystyczne terminy naukowe mogą wystąpić również bez jego udziału np. w esejach.
Wyróżniki:
- Poprawny pod względem gramatycznym;
- Zdania rozbudowane, najczęściej podrzędnie złożone – służą precyzyjnemu, ścisłemu i przejrzystemu wyrażaniu myśli;
- Słownictwo fachowe, specjalistyczne, terminy naukowe, bez znajomości których tekst jest nieczytelny;
- Funkcja poznawcza;
- Obecność wykresów, tabel, przypisów, cytatów, przejrzystość kompozycyjna (rozdziały, akapity);
- Brak środków artystycznych oraz nacechowania emocjonalnego;
- Dążenie do jednoznaczności i precyzji;
- Terminologia naukowa, symbole, wzory itp.;
- Język jest jednoznaczny.

Styl urzędowo-kancelaryjny – odmiana mówiona, oficjalna (także pisana, użytkowa) to styl przepisów prawnych, zarządzeń administracyjnych, okólników i innych pism urzędowych, instrukcji.
Wyróżniki:
- Silna konwencjonalizacja języka (w imieniu, na podstawie przepisów, w związku z, prośbę swą motywuję, zwracam się z...);
- Obecność form grzecznościowych (zwracam się z uprzejmą prośbą, szanowny...);
- Konstrukcje bezosobowe – zarówno w stosunku do odbiorcy, który traktowany jest jako anonimowy członek zbiorowości, jak również jako nadawca (przypomina się, zawiadamia się, składa się, ogłasza się);
- Obecność strony biernej (jest organizowany, działalność prowadzona przez);
- Brak emocjonalności;
- Duży stopień oficjalności języka;
- Swoiste słownictwo i frazeologia;
- Używanie gotowych szablonów, formuł składniowych (podania, obwieszczenia, zawiadomienia, oficjalne prośby);
- Niepoprawne, sztucznie rozbudowane wyrażenia (w miesiącu maju – w maju, w tym okresie czasu – w tym czasie, w oparciu o ...)

Styl retoryczny – Najbardziej zbliżony do stylu artystycznego, najbardziej ozdobny, bo zawierający wyrażenia, wyrazy i zwroty nacechowane emocjonalnie odznaczające się podniosłością. Występuję w odmianie mówionej języka (oficjalnej). Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązani kontaktu z odbiorcą – słuchaczem, ale także środki językowe typowe raczej dla stylu artystycznego, pozwalające wyrazić myśli w sposób kunsztowny. Do środków właściwych temu stylowi należą apostrofy, czyli wołacze, za pomocą których mówca zwraca się do obecnych. Pojawiają się często pytania retoryczne np. przemówienia, kazania itp.
→ Analizując ukształtowanie językowe podanego tekstu określ zastosowany w nim styl funkcjonalny.
„Pieśń V” Jana Kochanowskiego („...O spustoszeniu Podola...”)
Podmiotem lirycznym tekstu jest polski szlachcic – patriota apelujący do społeczeństwa (adresatem oracji jest polska szlachta). Utwór ma postać obywatelskiego apelu silnie nacechowanego retoryką. Utwór rozpoczyna się obrazem, który zawiera opis napaści na Podole (przez Tatarów), które znajdując się pod ich wpływem zostaje spustoszone dzieci i kobiety uprowadzone. Pojawia się również realne niebezpieczeństwo ze strony Turcji. Kochanowski pyta, czy Polska jest w stanie poradzić sobie z Turkami, skoro nie radzi sobie z Tatarami. Proponuje projekt reformy systemu obrony państwa. Należy nałożyć na szlachtę podatki i z tych pieniędzy wyszkolić armię, która powinna być główną siłą obronną, a szlachta ma być drugą siłą obronną. Odwołuje się do umysłów i emocji szlachty, stosuje argumentację emocjonalną.
Środki retoryczne:
- Apostrofy – szkoda Polaków, cny Lachu;
- Wykrzyknienia – ujawnienie silnych emocji;
- Pytania retoryczne – skłonienie do refleksji – jakiego serca Turkowi damy, jeśli tak lekkim ludziom nie zdołamy?
- Inwektywy – wyrażenia obraźliwe nacechowane potocznie – niewierny Turczyn, Pohaniec sprosny, Psy bisurmańskie;
- Powtórzenia;
- Obrazy poetyckie zawierające metafory – V strofa – zbójcy, wilcy – Tatarzy, owce – Polacy bez pasterza (Henryk Walezy uciekł do Francji);
- Czasowniki w l. os. l. mn. Trybu rozkazującego – skujmy, dajmy, gotujmy;
- Ironia, która wprowadza nutę goryczy i pesymizmu w utwór, a także skłania do głębszej refleksji „Cieszy mnię ten rym – Polak mądry po szkodzie...”
Styl retoryczny we współczesnej polszczyźnie występuje rzadko, należy do archaizmów. Ociera się o patos, który nas śmieszy i razi.

Styl artystyczny – styl dzieła literackiego – dzieła sztuki, które rządzi się innymi prawami niż wszelkie inne komunikaty językowe. Występują ty silne mody stylistyczne i indywidualne upodobnia autorów (odmiana pisana).
Wyróżniki:
- Fonetyczne środki stylistyczne:
o Eufonia – instrumentacja zgłoskowa,
o Onomatopeje – imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy,
o Rymy – zgodność grupy głosek w wyrazach kończących się na dwa lub więcej okresów poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej,
o Rytm – zależy od liczby sylab powtarzających się w poszczególnych wersach i od sposobu rozłożenia w nich akcentów wyrazowych.
- Morfologiczne środki stylistyczne – formy dawne, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia, formacje o charakterze żartobliwym, neologizmy;
- Składniowe środki stylistyczne:
o Apostrofa,
o Powtórzenie,
o Anafora (szczególny przypadek powtórzenia) – kolejne zdania, wersy, strofy, rozpoczynają się tym samym wyrazem lub zespołem wyrazów;
o Paralelizm składniowy – polega na analogii w budowie kolejnych (następujących po sobie) zdań, asymetria w ich rozkładzie;
o Inwersja – przedstawienie wyrazów, które w wypowiedzi nie nacechowanej stylistycznie występowałyby w innym, ogólnie przyjętym szyku.
- Leksykalne środki stylistyczne – poetyzmy (wyrazy, które wykazują nacechowanie stylistycznie podniosłe, których zakres występowania jest ograniczony do stylu artystycznego);
- Figury stylistyczne, czyli topy poetyckie:
o Epitety – przydawki określające rzeczownik wyrażone przymiotnikiem i imiesłowem lub rzeczownikiem,
o Porównania – zestawienie ze sobą dwóch przedmiotów lub zjawisk podobnych do siebie ze względu na jakąś wspólną cechą,
o Metafora (przenośnia) – zestawienie obok siebie wyrazów, między którymi zachodzi jakieś podobieństwo,
o Hiperbola – świadoma, zamierzona przez pisarza przesada w traktowaniu jakiegoś przedmiotu lub zjawiska,
o Metonimia (zamienia) - przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na inny na podstawie związku zachodzącego pomiędzy nimi,
o Peryfraza (omówienie) - zamiast nazwy jakiegoś przedmiotu, osoby lub zjawiska używa się konstrukcji opisowej, równoważnej znaczeniowo np. autor „Pana Tadeusza” zamiast Adam Mickiewicz,
o Oksymoron – metaforyczne zestawienie wyrazów o znaczeniach przeciwnych, wykluczających się wzajemnie,
o Alegoria – za pomocą opisów konkretnych obrazów, postaci, motywów, wydarzeń przedstawia się treść metaforyczną – domyślną,
o Symbol – kierunkowanie myśli czytelnika poprzez przedstawione w utworze literackim postaci, przedmioty, zdarzenia ku innym treściom – bezpośrednio nie ujawnionym lecz domyślnym, istotą symbolu jest wieloznaczność treści sugerowanych przez obraz poetycki.

Styl potoczny – mówiona, nieoficjalna i najswobodniejsza odmiana języka, służąca do porozumiewania się w codziennych sprawach.
Wyróżniki:
- Obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia), ekspresywnie,
- Stałe związki frazeologiczne,
- Występowanie licznych zaimków – ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
- Liczne powtórzenia,
- Swobodna składnia – zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona liczba spójników, niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone,
- Częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej (nawiązanie i podtrzymanie kontaktu) np. formy wołacza.

Styl publicystyczny – informacja (podanie informacji), publicystyczny (informacja + komentarz).