Klasyczne teorie rozwoju społecznego: marksizm i ewolucjonizm.
Marksizm - Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że świat jest materialny i rządzi się prawami dialektyki. Punktem wyjścia była dla nich idealistyczna dialektykaF. Hegla. Celem marksizmu jest zbudowanie "społeczeństwa bezklasowego". Warunkiem tego jest obalenie politycznej władzy kapitalistów przez proletariat ("dyktatura proletariatu"). Drogą zaś osiągnięcia go jest rewolucja, która powinna objąć cały świat.
Ewolucjonizm - w naukach społecznych i historii, zwany także ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym jest zbiorem teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm jest jedną z najstarszych teorii w socjologii i antropologii kulturowej i w swojej klasycznej postaci został sformułowany (i dominował w całej nauce) w XIX wieku.
Koncepcja wyrosła na bardziej ogólnej idei postępu (progresywizmu), która postuluje istnienie jednej dominującej linii ewolucji i w myśl którego wszystkie społeczeństwa (na całym świecie choć może w różnym tempie) przechodzą przez te same stadia rozwoju.
Gospodarka - Jednym z głównych obiektów analiz ewolucjonistów była gospodarka. Najbardziej prymitywnym typem gospodarki miała być gospodarka myśliwsko-zbieracka. Następnie rozwinęło się pasterstwo, które wymagało nie tylko wyższego poziomu organizacji społecznej, ale przede wszystkim udomowienia zwierząt. W dalszej kolejności społeczności przechodzą do osiadłego trybu życia, zajmując się rolnictwem.
Małżeństwo - Szczegółową analizę rozwoju form małżeńskich znaleźć można u Lewisa Morgana. Za najbardziej pierwotny stan uznaje on promiskuityzm, czyli brak jakichkolwiek norm regulujących seksualność i pokrewieństwo. Wyższym etapem rozwoju są małżeństwa grupowe w obrębie tej samej generacji (a więc między braćmi i siostrami), którą określa mianem rodziny konsangwinicznej. Na dalszych etapach rozwoju kształtują się coraz bardziej rygorystyczne normy życia seksualnego i rodzinnego. Ostatnim etapem rozwoju jest rodzina monogamiczna, w którym doszło do zrównania pozycji partnerów.
Typy społeczeństw (społeczeństwo tradycyjne, przemysłowe, poprzemysłowe, ponowoczesne, informacyjne).
Cechy charakterystyczne:
Tradycyjne: do pierwszego wynalazku w danym społeczeństwie
- silny rdzeń moralny
- wzorce zachowań
- religia i wierzenia
- rolnictwo
- brak indywidualizmu
Przemysłowe:
- mniejsza rola rolnictwa
- sekularyzacja
- mano faktury
- edukacja, oświata
- kultura masowa
- rola pieniądza
- podróże
Poprzemysłowe: lata 70
- Powstanie komputerów
- Rozwój technologii
- Usługi
- Korporacje
- Globalizacja
- Indywidualizm
- Przebieg modernizacji
Informacyjne
- informacja
- przesyłanie, przetwarzanie, przechowywanie informacji
- wysoko rozwinięty sektor usług (bankowość, finanse, telekomunikacja, informatyka, badania i rozwój oraz zarządzanie)
- gospodarka oparta na wiedzy
- wysoki poziom skolaryzacji społeczeństwa
- wysoki poziom alfabetyzmu funkcjonalnego w społeczeństwie
- postępujący proces decentralizacji społeczeństwa
- renesans społeczności lokalnej
- urozmaicanie życia społecznego.
Teorie modernizacji, konwergencji i zależności.
Teoria modernizacji - teoria przemian społecznych.
Źródło zmian tkwi wewnątrz każdego społeczeństwa, rozwój jednoliniowy jako proces powszechny, którego wszystkie stadia musi przejść każde społeczeństwo:
zmiany są nieodwracalne i nieuchronne.
Zmiany mają charakter stopniowy, narastający, zachodzą w spokojny, pokojowy sposób;
progresywizm - procesy modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia społ.
Wstępny warunek - rozbicie naturalnych wspólnot, erozja tożsamości kolektywnej i uformowanie się tożsamości indywidualnej;
przejście od tradycjonalizmu do nowoczesności, czyli samoczynny wzrost ekonomiczny gwarantujący regularność produkcji i konsumpcji, uczestnictwo w życiu publicznym;
ujednolicenie procesu;
najważniejsze czynniki wytwórcze: informacja i wiedza;
proces inicjonowany i kontrolowany odgórnie przez oświeceniowe elity polityczne;
modernizacja oznacza celowe naśladowanie społ. zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności
rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodziny; dyferencjacja zawodów
wysoka mobilność społeczna; status osiągany
likwidacja analfabetyzmu, rozwój kultury masowej
szkoła jako instytucja stanowiona przez państwo przejmuje podstawową rolę edukacyjną od Kościoła
Kontrola społeczna - uzyskiwanie przewagi racjonalnego prawa nad obyczajem
Konwergencja (zbierać się, upodabniać się) – proces upodobniania się do siebie kultury, gospodarki czy systemów prawnych wynikające z globalizacji oraz integracji państw narodowych.
Kultura łowców i zbieraczy, którzy 100 tys. lat temu rozpoczęli zasiedlanie Ziemi na skutek izolacji niewielkich grup ludzkich uległa dywergencji. Odwrotny proces konwergencji rozpoczął się wraz z rozwojem handlu. Aby możliwa była wymiana dóbr ludzie musieli ustalić pewne wspólne sposoby działania, co doprowadziło do powstania mieszanki kultur poszczególnych wcześniej izolowanych społeczności. Świat w wieku XIX, wskutek kolonizacji, oraz rozwoju kapitalizmu stał się globalny. Konwergencja ogarnęła całą ludzkość prowadząc do coraz większego upodobniania się różnych państw narodowych. I i II wojna światowa oraz zimna wojna spowolniły ten proces.
Upadek żelaznej kurtyny w latach 90. XX wieku spowodował nasilenie procesu konwergecji w Europie. Unia Europejska złożona z 27 państw narodowych stała się ogromnym obszarem konwergencji kultur, gospodarek oraz systemów prawnych poszczególnych nacji.
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym upodobnianiu się kultur stała się rewolucja informatyczna, która dzięki powstaniu środków mediów elektronicznych, doprowadziła do zwiększenia szybkości konwergencji. W skali globalnej proces ten na początku XXI wieku nasilił się w Chinach i Indiach prowadząc do upodobnienia się tych społeczeństw do Europejczyków i Amerykanów.
O konwergencji mówi się też w znaczeniu prowadzenia badań multidyscyplinarnych. Przykładem takie użycia jest raport przygotowany przez Massachusetts Institute of Technology na temat łączenia inżynierii i nauk przyrodniczych[1].
Teoria konwergencji jest to pogląd zakładający, że w podobnych warunkach w różnych miejscach mogą niezależnie od siebie powstawać podobne struktury.
Teoria zależności (także: szkoła zależności, teoria uzależnienia, teoria dependencji) - perspektywa badawcza w naukach społecznych opisująca, jak kraje rozwinięte bogacą się, wykorzystując przepływ dóbr z biedniejszych krajów rozwijających się. Głównym przesłaniem tej teorii jest twierdzenie, że różnice w poziomie rozwinięcia krajów są wynikiem stosunków ekonomicznych panujących pomiędzy tymi krajami.
Teoria ta rozwinęła się w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w odpowiedzi na teorię modernizacji, która twierdziła, że wszystkie kraje podążają tą samą, liniową ścieżką rozwoju. Teoria zależności odrzuca tą teorię, twierdząc że obecne kraje rozwijające się są w nowej sytuacji zależności od krajów rozwiniętych w gospodarce światowej, co nie miało miejsca wcześniej w historii. Kraje rozwinięte bogacą się na handlu z krajami rozwijającymi się, sprzedając wysokowartościowe dobra przetworzone, podczas gdy kraje rozwijające się sprzedają głównie mniej zyskowne półprodukty i surowce naturalne. Teoria zależności krytykuje także teorie wolnorynkowe, wskazując że kraje rozwijające się muszą ograniczyć swój udział w gospodarce światowej, by uniezależnić się od krajów rozwiniętych.
Teoria zależności koncentrowała się na relacjach pomiędzy państwami kolonialnymi i ich byłymi koloniami, zwłaszcza w Ameryce Południowej.
Obecnie teoria zależności jest uznana za przestarzałą, a jej kontynuatorką jest teorię systemów-światów. Teoria systemów-światów pokazuje, że w dłuższym okresie historii kraje rozwinięte mogą przemienić się w kraje rozwijające się i vice versa; m.in. obecne kraje rozwinięte (kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia) kilkaset lat temu leżały na peryferiach systemu światowego, a więc były krajami rozwijającymi się, zależnymi od innych, bardziej rozwiniętych, położonych na Bliskim i Dalekim Wschodzie, a jednak przekształciły się w kraje rozwinięte. Teoria systemów-światów wskazuje także na istnienie kategorii przejściowej pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi (używa kategorii kraje centrum, kraje półperyferii i kraje peryferii).
Teoria zależności została opisana najpierw przez Hansa Singera, Raúla Prebischa i Paula Prebisha i rozwinięta m.in. przez Paula Barana, Andre Gunder Franka i Immanuela Wallersteina.
Przyczyny zmian społecznych.