Geneza wojny trzynastoletniej

Wielka wojna Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim doprowadziła w latach 1409-1411 do złamania jego potęgi militarnej, ale nie rozwiązała sporów terytorialnych z Polską ani nie unicestwiła mocarstwowych ambicji państwa zakonnego. Zakon Krzyżacki wielokrotnie próbował unieważnić postanowienia pierwszego pokoju toruńskiego. Postawa ta doprowadziła do kolejnych wojen polsko-krzyżackich w latach 1414, 1422 i 1431-1435.

Prowadzone przez Zakon Krzyżacki kosztowne wojny powodowały wzrost ucisku podatkowego mieszkańców Prus. Monopole handlowe Zakonu Krzyżackiego oraz jego polityka celna, ograniczająca wymianę handlową z Polską, krępowały rozwój miast i mieszczaństwa. Prusacy nie mogli zostawać członkami zakonu. Europie było potrzebne zborze z Polski, kupcy mogli się na tym wzbogacić, jednak polityka zakonu ograniczała tę możliwość, co wywoływało żywy sprzeciw społeczeństwa. Poddani Zakonu Krzyżackiego byli coraz bardziej niezadowoleni ze swej sytuacji i przejawiali chęć, by przejść pod panowanie króla polskiego.

Związek Pruski

14 marca 1440 przedstawiciele szlachty i miast znajdujących się pod władzą Zakonu Krzyżackiego utworzyli na zjeździe w Kwidzynie Związek Pruski. Organizacja ta stanowiła rozwinięcie założonego w 1397 roku przez rycerstwo ziemi chełmińskiej Związku Jaszczurczego, którego celem było połączenie tej ziemi z Polską. Związek Pruski występował przeciwko nadużyciom i uciskowi podatkowemu Zakonu Krzyżackiego.

Zakon Krzyżacki słusznie odebrał powstanie Związku Pruskiego jako zagrożenie dla jego władzy i podjął działania na rzecz jego rozbicia. W tym celu krzyżacy posunęli się nawet do sfałszowania papieskiej bulli rzekomo ekskomunikującej działaczy Związku Pruskiego. W 1453 roku przychylny Zakonowi Krzyżackiemu cesarz Fryderyk III nakazał rozwiązanie Związku Pruskiego i zaocznie skazał 300 jego przywódców na śmierć lub banicję.

Działania te nie spowodowały jednak rozbicia Związku Pruskiego, a przeciwnie, zwiększyły determinację jego działaczy. Na początku 1454 roku zwrócili się oni potajemnie do Kazimierza Jagiellończyka z prośbą, by przyjął Prusy pod swe panowanie.

Inkorporacja Prus

4 lutego 1454 roku Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo wielkiemu mistrzowi Zakonu Krzyżackiego. 6 lutego 1454 roku w Toruniu wybuchło powstanie przeciwko władzy zakonnej, które następnie rozlało się na całe Prusy. W krótkim czasie powstańcy opanowali większość zamków krzyżackich.

10 lutego 1454 roku z Torunia wyruszyło poselstwo Związku Pruskiego pod wodzą Jana Bażyńskiego do króla Kazimierza Jagiellończyka z oficjalną prośbą o inkorporację Prus do Polski. Król przychylił się do tej prośby i 6 marca 1454 roku dokonał formalnej inkorporacji Prus do Korony, na zasadach szerokiej autonomii.

Po wielkiej wojnie, zakon krzyżacki dotknął wewnętrzny kryzys. Wyzyskiwana ludność była skora do buntu, znalazło to swój wyraz w utworzeniu Związku Pruskiego (1440), skupiającego miasta pruskie, m.in. Gdańsk i Toruń. Jego polityka skierowana była przeciw Krzyżakom, jednakże Zakon nie był w stanie poradzić sobie ze wzrastającą w siłę organizacją, toteż odwoływał się nawet do papieża, który nałożył na Związek ekskomunikę. Nie przeszkodziło to jednak w znacznym stopniu w działaniach antykrzyżackich. Ich kulminacją był wybuch powstania 6 lutego 1454 roku atakiem na zamek krzyżacki w Toruniu i zwrócenie się do panującego wówczas w Polsce Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o włączenie Prus do Korony P olskiej. 6 marca 1454 król podpisał akt inkorporacji, jednocześnie wypowiadając Zakonowi wojnę. W tym samym czasie pozostałe miasta pruskie doprowadziły do wybuchu powstania skierowanego przeciwko Krzyżakom.

Początek wojny trzynastoletniej. Przywileje cerekwicko-nieszawskie

Akt wypowiedzenia wojny, datowany na 22 lutego, został doręczony wielkiemu mistrzowi Zakonu Kryżackiego 21 kwietnia 1454 roku w Malborku przez herolda królewskiego. W tym okresie w rękach powstańców znajdowało się około 60 zamków i miast, w tym: Gdańsk, Toruń, Elbląg, Brodnica i Królewiec. W rękach Zakonu Krzyżackiego znajdowały się jedynie: Malbork, Chojnice, Sztum (do 8 sierpnia), Pisz, Ryn i Ełk.

Sytuacja Zakonu Krzyżackiego była bardzo poważna, ale mógł on liczyć na wsparcie z Europy Zachodniej. Z drugiej strony, Polacy przygotowywali się do wojny niezbyt energicznie, zaś Litwa ogłosiła swą neutralność w konflikcie. Wojna ujawniła w bolesny sposób słabość władzy królewskiej i nieefektywność szlacheckiego pospolitego ruszenia.

Szlachta wielkopolska, zwołana do obozu pod Cerekwicą koło Chojnic, uzależniła swój udział w wojnie od udzielenia przez króla Kazimierza Jagielończyka szeregu nowych przywilejów. Ogłoszony 15 września 1454 roku przywilej cerekwicki uzależniał zwoływanie pospolitego ruszenia i ustanawianie nowych praw w Wielkopolsce od zgody sejmiku ziemskiego. W listopadzie i grudniu 1454 roku przywileje wzorowane na cerekwickich zostały nadane w Nieszawie pozostałym ziemiom polskim. Poważnie ograniczające władzę królewska tzw. przywileje cerekwicko-nieszawskie stanowiły jeden z fundamentów ustroju I Rzeczypospolitej i rozwoju demokracji szlacheckiej.

Słabo wyszkolone pospolite ruszenie wyruszyło spod Cerekwicy, naprzeciw nadchodzącej z Nowej Marchii zaciężnej armii krzyżackiej. Pomimo przewagi liczebnej, wojska polskie poniosły 18 września 1454 roku klęskę pod Chojnicami. Jej skutkiem był gwałtowny zwrot w przebiegu działań i do końca roku Krzyżacy mieli w swych rękach już 49 zamków i miast.

Drugi okres wojny trzynastoletniej (1455-1459)

Klęska pod Chojnicami wykazała nieskuteczność pospolitego ruszenia. Na zorganizowanie wojsk zaciężnych brakowało jednak środków w kasie królewskiej. Podobny problem trapił jednak i Zakon Krzyżacki. Utrzymanie wojsk zaciężnych pochłaniało olbrzymie sumy i wkrótce krzyżacy wyczerpali swe środki finansowe. W 1457 roku najemnicy zaproponowali Kazimierzowi Jagielończykowi wydanie zajmowanych miast w zamian za wypłatę zaległego żołdu. Pomoc finansowa miast pomorskich umożliwiła przejęcie Malborka. Wkrótce krzyżacy odzyskali miasto, jednak zamek został w polskich rękach.

W tym samym okresie Gdańsk wystawił silną flotę kaperską, która rozbiła w pobliżu Bornholmu duńską flotę płynącą na pomoc Zakonowi Krzyżackiemu. Niemożność uzyskania wyraźnej przewagi przez którąkolwiek ze stron doprowadziła do zawarcia rozejmu obowiązującego od 8 października 1458 roku do 13 lipca 1459 roku.

Trzeci okres wojny trzynastoletniej (1459-1466)

Podczas rozejmu trwały rozmowy pokojowe, które jednak nie przyniosły rezultatów. Po wznowieniu działań wojennych polskie oddziały zaciężne, wsparte przez Gdańszczan, kontynuowały oblężenie Malborka (miasta), które padło 6 sierpnia 1460 roku. W końcu 1460 i w 1461 roku Zakon Krzyżacki odzyskał część miast i zamków, w tym Puck, Lębork, Bytów i Golub, oraz oblegał Frombork i Brodnicę.

Po kolejnej porażce pospolitego ruszenia w 1461 roku Kazimierz Jagiellończyk zrezygnował z jego powoływania. Zamiast niego, dzięki wsparciu finansowemu miast pomorskich, wystawiono wojska zaciężne. W 1462 polskie oddziały te, pod wodzą Piotra Dunina przerwały oblężenie Fromborka, dokonały desantu na Sambii i spustoszyły rejon Braniewa.

17 września 1462 roku doszło do bitwy pod Świecinem, gdzie wojska polskie pod wodzą Piotra Dunina pobiły wojska Zakonu Krzyżackiego. Bitwa ta przechyliła szalę zwycięstwa na stronę Polski. W lipcu 1463 roku wojska polskie obległy Gniew. Płynąca na odsiecz flota krzyżacka została pokonana przez polską 15 września 1463 roku na Zalewie Wiślanym. Podjęta przez Zakon Krzyżacki próba odsieczy załamała się 15 września 1463 roku gdy flota polska pokonała krzyżacką na Zalewie Wiślanym.

Działania w ostatnich trzech latach wojny trzynastoletniej polegały głównie na obleganiu twierdz krzyżackich. Stopniowo poddawały się one wojskom polskim. Ostatni bastion krzyżacki na Pomorzu, Chojnice, padły 28 września 1466.

Drugi pokój toruński

Poniesione klęski zmusiły Zakon Krzyżacki do podjęcia rozmów pokojowych. Doprowadziły one do zawarcia 19 października 1466 roku II pokoju toruńskiego. Na jego mocy Polska odzyskała Pomorze Gdański, ziemię chełmińską i michałowską oraz Warmię, Malbork i Elbląg. Nabytki te, określane jako Prusy Królewskie, cieszyły się znaczną odrębnością ustrojową: własnym sejmikiem generalnym i oddzielnymi urzędami. Dzięki odzyskaniu po 160 latach Pomorza Gdańskiego Polska zyskała dostęp do morza.

Państwo zakonne, którego stolicę przeniesiono do Królewca, stało się lennem Polski. Miało ono odtąd obowiązek udzielania Polsce pomocy zbrojnej i ograniczone prawa prowadzenia polityki zagranicznej. Znaczenie II pokoju toruńskiego osłabiał fakt, że nie został on zatwierdzony przez papieża, formalnej władzy zwierzchniej Zakonu Krzyżackiego.