SKRYPT „Historia Polski. Średniowiecze” S. Szczur

1. Od plemion do państwa gnieźnieńskiego

1). Geografia plemienna na ziemiach Polski

IX w. – opis grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju -> Geograf Bawarski (prawdopodobnie powstał w klasztorze św. Emmerama w Ratyzbonie)

• Na ziemiach polskich: Pyrzyczanie, Wolinianie, Śląsk: Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszycowie; Wiślanie, Lędzianie, Goplanie

• nie ma plemion zamieszkujących Pomorze Śr i Wsch., Mazowsze, Kujawy i Wielkopolskę

*dokument dla biskupstwa praskiego cesarza Henryka IV z 1086 r.

-> potwierdzenie granic biskupstwa praskiego

-> Małopolska i Śląsk: plemiona Ślężan, Trzebowian, Bobrzan i Dziadoszan

* Kronika biskupa merseburskiego Thietmara: Dziadoszanie i Ślężanie

=> problem lokalizacji plemion

* „Dzieje saskie” Widukinda -> pojawienie się nazwy Licikaviki (interpretacja: 1) Lestkowice ~ przodek Mieszka I - 2) plemię: Lubuszanie, Lędzianie, Łęczycanie)

2) Wiślanie

informacje źródłowe:

• Geograf bawarski

• Germania króla angielskiego Alfreda Wlk (IX w.)

• Żywot św. Metodego

• tereny górnego biegu Wisły, ale brak dokładnego określenia ~ okolice Krakowa?

• Najazdy na państwo wielkomorawskie

• Zagadnienie chrystianizacji Wiślan – hipoteza

- misja Konstantyna (Cyryla) i Metodego

• Przybyli na Morawy w 863 r. aby schrystianizować -> j. słowiański językiem liturgii (to różni ich misję od misji kleru niemieckiego)

• Mowa o anonimowym księciu Wiślan przyjmującym chrzest w niewoli -> Kraków stolicą Wiślan

3) Polanie

pierwsze wzmianki źródłowe – dopiero ok. 1000 roku

lata 930 – 940 – ekspansja terytorialna

- osadnictwo w okolicach Gniezna:

• Nierównomierne

• Z dala od zagrożenia – Niemiec

• Chronione ziemiami Słowian połabskich

• Mazowsze – ochrona przed plemionami pruskimi

• Plemiona śląskie i małopolskie podporządkowane Czechom

- osadnictwo w Wielkopolsce:

• Znaczne skupiska: wzdłuż doliny Warty i Odry

• Budowa potężnych grodów w miejsce dawnych grodów plemiennych – Polanie w roli zdobywców

Początkowa ekspansja -> płd i Zach Wielkopolska

Grody wokół Gniezna – Grzybowo k. Wrześni, gród w Ostrowie Lednickim, Moraczewo

Lata ’40 X wieku – grody w Gieczu, Lądzie, Poznaniu i Gnieźnie -> podwojenie liczby grodów ~ stabilna pozycja gospodarcza, manifestacja siły

- dalsza ekspansja:

• Pomorze

• Kalisz

• Mazowsze

• Sandomierz – ekon. -> węzeł handlowy

• Grody Czerwieńskie (terytorium Lędzian) -> 981 r. – utracone na rzecz książąt ruskich

• Małopolska – ok. 984 r. – prawdopodobnie przeszła w ręce Chrobrego

DYNASTIA PIASTOWSKA

• Gall Anonim – legenda dynastyczna

1. Siemowit (syn ubogiego oracza, Piasta) – zastąpił Popiela

2. Leszek

3. Siemomysł

4. Mieszko

4) Sąsiedzi państwa gnieźnieńskiego

1. Plemiona słowiańskie między Odrą a Łabą => Słowianie Połabscy

plemiona:

• Wieleckie – Wieleci ~ Lucicowie

Płd – Stodoranie (wokół Brandenburga)

- Sprewianie

- Lubuszanie

- Siemczycowie i Wkrzanie

Płn – Redarzy

- Dołężanie

- Chyczanie

- Czrezpienianie

Zach – Doszanie, Brzeżanie, Morzyczanie, Linianie + wyspa Rugian

• Plemiona obodrzyckie: Obodryci, Wagrowie, Bytyńcy, Połabianie

• Plemiona serbskie i łużyckie: Głomaczowie, Milczanie -> teren rywalizacji między Czechami, Niemcami i Mieszkiem

2. Państwo czeskie

• Początki: VII/IX wiek

• Pierwszy historyczny władca – Borzywoj – protoplasta dynastii Przemyślidów

• Zwierzchnictwo biskupstwa w Ratyzbonie

• 974 r. – biskupstwa: Praga, Ołomuńc

3. Państwo niemieckie wobec Połabian

na gruzach p. wielkomorawskiego wyrastają Czechy

• 922 – wyprawa na Czechy księcia bawarskiego Arnulfa, za wiedzą Henryka I -> zawarł rozejm z Węgrami -> kolejne wyprawy na Połabie -> zmuszenie plemion do płacenia trybutu

• Otto I – walka z Redarami, wspierany przez margrabię Marchii Wschodniej – Gera

• 940 r. – upadek Brenny, stolicy stodorańskiej

• ciągłe powstanie wśród plemion słowiańskich

• zakładanie nowych biskupstw podległych Moguncji lub Hamburgowi

• 968 r. – utworzenie arcybiskupstwa w Magdeburga

5. Ruś kijowska Rurykowiczów

   • Kontakt z Mieszkiem dopiero po opanowaniu Lędzian

   • Zjednoczenia dokonali tutaj Waregowie

   • 862 r. – Ruryk -> Nowogród, układy z Bizancjum, podbój Smoleńska, Kijowa..

   • 913 r. – rządy obejmuje syn Ruryka, Igor – zerwanie pokoju z Bizancjum

   • syn Igora, Światosław – rozgromił państwo Chazarów

   • syn -> Włodzimierz I Wielki

• zdobywa Kijów

• po zabiciu brata, Jaropełka, stał się pierwszym władcą

• próba ogólnopaństwowego kultu boga Peruna -> niezadowolenie

• 987 r. – przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku wschodnim – małżeństwo z Anną, córką cesarza

• Ruś w kręgu kultury bizantyjskiej

MONARCHIA PIERWSZYCH PIASTÓW

1. Państwo gnieźnieńskie Mieszka I

W obcych źródłach (o walkach z Wieletami):

• Kronika Ibrahima Ibn Jakuba (żydowski podróżnik i kupiec, w 966 r. na dworze Ottona I w Magdeburgu)

• Kronika saskiego mnicha Widukinda z Korbei

Podboje Mieszka wzbudzają zainteresowanie Ottona I – naruszają sferę jego wpływów

• Mieszko jednak nie chce walczyć z cesarzem – płaci trybut „aż po rzekę Wartę”

• CHRZEST POLSKI 966r.

• Źródłowo: Gall Anonim, Thietmar

• Motywy: niejednoznaczne, nakłonienie prze Dobrawę (córka Bolesława I => małżeństwo = sojusz z Czechami, wraz z nią przybyli kapłani)

• Mieszko ubiega działania chrystianizacyjne arcybiskupstwa magdeburskiego (decyzja polityczna -> uniezależnienie od Niemiec)

Stosunki Mieszka z Niemcami – poprawne

Zagrożenie dla Mieszka – Związek Wielecki ~ sojusz z Czechami

• chrzest, małżeństwo/sojusz z Czechami – neutralizuje działania Wieletów

• zbliżenie z Sasami – wspólny wróg – Połabianie

=> wejście do świata chrześcijańskiego władców = opieka cesarska

967 r. – walki wewnętrzne z Obodrzycami

-> najazdy margrabiego Hodona z Marchii Łużyckiej

• bitwa pod Cedynią – 972 r. (brat Mieszka, Czcibor)

• Otto wzywa przeciwników do Kwedlinburga

• 973 r. – Otto I umiera, wyznacza swojego syna na następcę, Ottona II

• zawiązuje się przeciwko niemu opozycja bawarska z Henrykiem Kłótnikiem na czele – przystępuje do niej Mieszko I i Bolesław I

• spisek się nie udaję – Otto II najeżdża na Czechy

979 – 980 r. – drugie małżeństwo Mieszka z Odą, córką margrabiego Marchii Płn, Teoderyka

-> wejście do świata saskiej arystokracji

983 r. – śmierć Ottona II – Otto III ma 3 latka -> spory o tron

-> znowu Henryk Kłótnik, poparty przez Mieszka I i Bolesława I

-> regencja matki Ottona III, cesarzowej Teofano

986 r. – zjazd w Kwedlinburgu (relacja Thietmara)

- Teofano, Mieszko, Bolesław -> nie wiadomo czy Mieszko uznał tylko Ottona, czy stał się jego lennikiem

- rozpad sojuszu polsko – czeskiego

• powody: śmierć Dobrawy, sytuacja na Połabiu

• ekspansja Mieszka na tereny czeskie

• 990 r. – wojna (Bolesław Chrobry sprawuje w tym czasie władze w Małopolsce – z czeskiego nadania)

• => zdobycie Śląska!

25 maja 992 r. – śmierć Mieszka I

-> DAGOME IUDEX – oddanie państwa gnieźnieńskiego pod opiekę Stolicy Apostolskiej (regest sporządzony ok. 1080 r. w Rzymie przez kardynała Deusdedita)

opis państwa:

• od długiego morza (Bałtyku) granica biegnie wzdłuż Prus, Rusi, Krakowa i Moraw aż do Odry i wzdłuż niej do wspomnianego miasta Schinesgne

• bez Małopolski i Śląska

• brakuje wśród wystawców Bolesława Chrobrego

• cele? – polityczne bądź propagandowe

II. Państwo Bolesława Chrobrego

1) Dziedzictwo Mieszka I

Przekaz Thietmara – po śmierci Mieszka I – podział państwa pomiędzy żyjących przedstawicieli dynastii.

• Związek z Dobrawą – syn Bolesław -> najstarszy -> władza zwierzchnia

• Związek z Odą – synowie: Mieszko, Świętopełk, Lambert

Pozycja Chrobrego wydawała się niezagrożona (dobre stosunki z Saksonią, mariaż, i z Miśnią, w 992 Otto III zwraca się o pomoc do Chrobrego w walce z Lutykami)

*Stosunki Chrobrego z braćmi: wpływa na nie sytuacja wewnątrzniemiecka i układ sił na pograniczu sasko – połabskim

• w tym samym czasie – rywalizacja pomiędzy Przemyślidami (wspierani przez bawarską gałąź niemieckiego rodu królewskiego – Henryk Kłótliwy i pogańskich Lutników) a Sławnikowicami w Czechach (przeciwwaga z saskimi Ludolfingami i sprzymierzonymi z nimi Piastami)

-> 994 r. – Lutycy najeżdżają na Brennę -> załamanie się potęgi rodu z Haldensleben

=> 995 r. – wyprawa Ottona III na Słowian, wspierany przez Chrobrego

w tym czasie wzrasta napięcie w Czechach: krwawa rozprawa ze Sławnikowicami ~> osłabienie cesarza

sytuacje wykorzystuje Chrobry:

• Wypędza Odę z jej synami i sam obejmuje władze w państwie

• Otto nie może nic na to poradzić, swoje niezadowolenie wyraża jedynie wydanym w 995r przywileju dla biskupstwa miśnieńskiego, oddając pod jurysdykcje biskupa Miśni tereny Śląska i całe północne Czechy

2) Biskup Praski Wojciech Sławnikowic

Klęska książąt Libickich, rywalizujących z Przemyślidami skłoniła Wojciecha do szukania schronienia u Bolesława Chrobrego.

A wcześniej:

982 r. – objął biskupstwo praskie, później wyjechał do Rzymu, aby w 992 zostać sprowadzonym z powrotem do Pragi

994 r. – opuszcza Pragę (w tle zatarg między jego rodem a Przemyślidami)

po wymordowaniu Sławnikowiców w Czechach wybiera pracę misyjną

996 r. – pojawia się na dworze Chrobrego (spotyka swego brata, Sobiesława, który uniknął pogromu przebywając u boku cesarza)

-> przygotowuje się do misji chrystianizacyjnej do Prus – Chrobry udziela mu pomocy

wyprawa: krótki pobyt w Gdańsku -> okolice Elbląga, Rogo przyjęty chce wracać ->

kwiecień 997 r. - męczeńska śmierć biskupa (2 lata później kanonizacja)

3) Spotkanie z cesarzem w Gnieźnie

• Zjazd w oczach Thietmara: skupienie się wyłącznie na religijno – kościelnej stronie zjazdu

• Zjazd w oczach Galla Anonima: skupienie się wyłącznie na aspektach politycznych zjazdu – polityczne spotkanie księcia z cesarzem

Jedyne świadectwo tego wydarzenia = włócznia św. Maurycego

RELACJA GALLA:

• Zjazd gnieźnieński symbolem niezależności Bolesława Chrobrego, świadczącym o jego potędze

• Wymiana: cesarz ofiarowuje włócznię św. Maurycego i zakłada na głowę Chrobrego swój cesarski diadem, Piast odwzajemnia się ramieniem św. Wojciecha i 300 pancernymi wojami

• Cesarz daje prawa mianowania biskupów

• Interpretacja: symboliczna koronacja Chrobrego, przyjęcie go do rodziny królów chrześcijańskich, zapowiedź realizacji uniwersalistycznych koncepcji politycznych cesarza (Chrobry jako władca imperium Słowiańszczyzny) lub jedynie zwykła wymiana darów i uprzejmości

• Brak informacji w przekazie kronikarza na temat kościelnej strony zjazdu ->uzupełniona u Thietmara:

• Utworzenie w Gnieźnie arcybiskupstwa, na które powołano Radzima – Gaudentego (brata św. Wojciecha)

• + biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu

• osobna diecezja poznańska z ówczesnym biskupem Polski, Ungerem

• ogólnie sama wizyta Ottona III i utworzenie arcybiskupstwa jest wielkim sukcesem Chrobrego

4) Próby opanowania Miśni

styczeń 1002 – bezpotomna śmierć Ottona III

walka o tron cesarski pomiędzy: księciem bawarskim Henrykiem IV, księciem szwabskim Hermanem II (nikłe szanse) i margrabią Miśni Ekkehardem (zamordowany)

• po koronę sięga Henryk IV, jako Henryk II Bawarski

• Chrobry traci miśnieńskiego sojusznika -> zawiera sojusz z Miśnią poprzez małżeństwa dynastyczne (córka Chrobrego, Regelinda + syn Ekkeharda, Herman, a po śmierci Emnildy sam Chrobry żeni się z córką zamordowanego margrabiego)

• Chrobry wykorzystuje zamieszanie i wkracza z wojskiem do Miśni, Milska i Łużyc i je opanowuje -> Chrobry po spotkaniu z cesarzem otrzymuje na własność Milsko i Łuzyce na zasadzie lenna, zaś Miśnię dostaje Gucelin (brat Ekkeharda) jednak w porozumieniu z Chrobrym

• 1002 r. – zjazd w Merseburgu

- nieudany zamach na Chrobrego

5) Panowanie w Czechach

w Czechach panuje okrutny Bolesław III Rudy -> pozbawiony władzy, ucieka do Niemiec, ubiegnięty jednak przez swojego następcę Władywoja, który otrzymuje od cesarza inwestyturę na Czechy

-> Rudy zwraca się o pomoc do Chrobrego

1003 r. – umiera Władywój -> na tron czeski wstępuje młodszy brat Rudego, Jaromir

=> Chrobry interweniuje w Czechach – najeżdża i przywraca tron Rudemu – ten krwawo rozprawia się opozycją -> ponowna interwencja Chrobrego -> w konsekwencji oślepia Rudego i w 1003 r. sam obejmuje władzę w Czechach

-> zaniepokojenie cesarza, objęcie przez Chrobrego władzy w Czechach zbiegło się z buntem antycesarskim wywołanym prze Konrada ze Schweinfurtu, któremu pomagał książę

-> Henryk II proponuje Chrobremu lenno czeskie, jednak książę odmawia

• Chrobry dokonuje najazdu na Miśnię

• Koniec 1003 r. – Henryk II zapowiada wyprawę zbrojną na Chrobrego - wzmacnia on jednak tylko załogi w Miśni

*wobec niepowodzeń na wschodzie w 1004 cesarz udaje się do Italii, gdzie zostaje ukoronowany żelazną koroną lombardzką na króla Włoch

-> później cesarz wraz z wygnańcem Jaromirem zmierza ku Czechom => Bolesław ucieka z Pragi

6) Konflikt z Henrykiem II o Milsko i Łużyce

1004 r. – Henryk II najeżdża na Milsko i Łużyce, rozpoczyna się obleganie Budziszyna (wojna o te tereny)

-> Chrobry odstępuje od obrony grodu, sukces cesarza

1005 r. – kolejna wyprawa cesarza na Chrobrego, rozmowy pokojowe pod Poznaniem, Chrobry zrzeka się Milska i Łużyc

1007 r. – Chrobry najeżdża na ziemie należące do biskupstwa magdeburskiego, odzyskuje Budziszyn, nieudana wyprawa na Miśnię

1010 r. – ekspedycja przeciwko Chrobremu, walki na terenie Śląska, nieudana

1012 r. – Henryk II ogłasza w Merseburgu pokój powszechny na 5 lat

-> Bolesław ponownie wyprawia się na Łużyce i je zajmuje

jesień 1012 r. – Jaromira zastępuje na tronie czeskim książę Udalryk, szybko poparty przez cesarza

• rozmowy pokojowe Henryka i Chrobrego

• hołdy w 1013 r. – w Magdeburgu (Mieszka II) i w Merseburgu (samego Chrobrego)

• małżeństwo Mieszka z Rychezą, córką palatyna reńskiego Ezzona (szwagier Ottona) – wejście w krąg rodziny cesarskiej

7) Pierwsza wyprawa do Kijowa

Chrobry podejmuje zbrojną interwencję na Rusi:

• bezpośrednia przyczyna: chęć pomocy Świętopełkowi w sporze z jego ojcem, Włodzimierzem I (poprzez zmianę prawa dziedziczenia tronu)

• nie znamy jej przebiegów i rezultatów, jednak na samej Rusi Świętopełkowi się nie udało, został wraz ze swoją żoną, jedną z córek Chrobrego wtrącony do więzienia, co oznaczało jawne zerwanie pokoju Chrobrego z Rusią z 1012 roku

8) Ostatnia wojna z cesarzem

Chrobry nie wywiązuje się ze stosunków lennym, nie wspomaga cesarza w jego wyprawie do Italii, mimo iż Henryk wspomógł go w jego wyprawie na Ruś.

Stosunek Bolesława do cesarza: ignoruje jego wezwania – wobec nielojalności cesarz żąda zwrotu Milska i Łużyc -> Chrobry odmawia, uważa bowiem te ziemie za własne, a nie za lenno.

• 1015 r. – kampania zbrojna Henryka II przeciwko Chrobremu, nieudana, cesarz bez większych sukcesów wycofuje swoje siły, Chrobry postępuje za nim i pustoszy okolice.

• Rok przerwy w działaniach

• 1017 r. – ponowna wyprawa na Bolesława, kolejne niepowodzenie, Mieszko II pustoszy Morawy i kraj Udalryka

• 1018 r. pokój w Budziszynie, nie znamy szczegółów lecz przypuszczamy, że Chrobry utrzymał Milsko i Łużyce jako własne ziemie i zawarł układ o małżeństwie z Odą, córką margrabiego Ekkeherda

9) Druga wyprawa do Kijowa

Bolesław Chrobry ponownie wybiera się na Ruś, wspomagany przez wojska niemieckie.

Władzę na Rusi przejął, po śmierci Włodzimierza I, jego syn, Świętopełk

• zabija młodszych braci, co powoduje bunt jego innego brata, Jarosława Mądrego -> ten zyskuje poparcie i w 1016 roku pokonuje Świętopełka, ten szuka pomocy u Chrobrego

• Chrobry uderza na Kijów, pokonuje Jarosława, łupi miasto, wiąże się, mimo małżeństwa z Oda, z księżniczką Przedsławą i przebywa przez jakiś czas w Kijowie, jako właściwy władca Rusi

• Bunt Świętopełka, który chce rządzić sam, Bolesław Chrobry wraca do Polski, a Świętopełk bez polskiej pomocy w niedługim czasie traci władze na rzecz Jarosława.

10) Królewska koronacja

1018 r. – umiera kronikarz Thietmar – kończą się informacje o państwie Chrobrego

jedyne odnotowane wydarzenie:

1025 r. – koronacja Bolesława Chrobrego na pierwszego króla Polski

-> uroczystość odbywała się w Gnieźnie

-> zewnętrzne okoliczności koronacji:

• 1024 – umiera Henryk II, ostatni przedstawiciel dynastii Ludolfingów oraz związany z nim papież Benedykt VIII

• nowym królem zostaje Konrad II, pierwszy z nowej dynastii salickiej, z Frankonii, a papieżem Jan XIX

• Chrobry wykorzystuje zamieszanie, aby się koronować – korona daje suwerenność w średniowiecznym rozumieniu tego słowa + wyniesienie kraju do rangi królestwa

• Niedługo po koronacji – Bolesław Chrobry umiera

III. Czasy przełomu

1. Spadkobiercy króla

Bolesław Chrobry pozostawił 3 synów:

1. najstarszy – Bezprym, związany z księżniczką węgierską, prawdopodobnie miał być oddany do zakonu

2. M ieszko

3. Otto (synowie Emnildy)

• tuż po śmierci ojca, Mieszko koronuje się na króla, uważając się za władcę zwierzchniego w stosunku do braci

2. Mieszko II – kontynuator monarchii

Koronacja Mieszka w niektórych kręgach niemieckich zostaje źle przyjęta, szczególnie te, które opowiadały się za Konradem II (panowie sascy, frankońscy i bawarscy)

• cesarz spotkał się z oporem w Nadrenii i Lotaryngii (na czele z księciem Teodorykiem, a po jego śmierci Fryderykiem, mężem szwabskiej księżny Matyldy)

• w czasie jego nieobecności w 1027 r. (udał się do Italii po koronę) w Niemczech wybucha bunt – opozycja chce wciągnąć do swoich wewnętrznych rozgrywek Mieszka II -> DAR MATYLDY – księżna Matylda przysyła królowi polskiemu księgę zawierająca modlitwy, zatytułowaną Liber officiorum quem Romanum ordinem apelant - czytelny kontekst polityczny

• 1028 r. – Mieszko II dokonuje niszczycielskiego najazdu na Saksonię -> cesarz organizuje wyprawę odwetową

*1029 r. – obleganie Budziszyna

wyprawa cesarska na Łużyce kończy się niepowodzeniem, jednak z pomocą staje u jego boku Udalryk i uderza w 1029 roku na Morawy

• Mieszko II traci bezpowrotnie Morawy

• 1031 r. – kolejna wyprawa cesarska – Mieszko zrzeka się Milska i Łużyc

• wewnątrz jego kraju narasta kryzys dynastyczny

3. Kryzys dynastyczny

Wg niektórych przekazów źródłowych Otto, brat Mieszka, zostaje wypędzony za popieranie Konrada II, zaś Bezprym przebywa na Rusi

• Bezprym montuje koalicje niemiecko – ruską aby obalić Mieszka

• W czasie obrony Łużyc, Jarosław Mądry dokonuje najazdu na Polskę i zajmuje terytorium Grodów Czerwieńskich aż po San i Wisłok

• Mieszko ucieka z kraju – udaje się do Czech z nadzieją, ze udzielą mu pomocy – przeliczył się – został pojmany i wykastrowany (zemsta za oślepienie przez Chrobrego Bolesława Rudego)

4. Rządy Bezpryma

po ucieczce Mieszka rządy w państwie obejmuje Bezprym.

• odsyła insygnia koronacyjne do Niemiec (dokonuje tego Rycheza, wraz z dziećmi, Kazimierzem i Gertrudą – Bezprym pozbywa się ewentualnego pretendenta do korony)

• krwawo prześladuje zwolenników Mieszka

• wywołuje to tzw REWOLTĘ POGAŃSKĄ (1031 – 1032) – ludowe wystąpienia przeciwko możnym i utożsamianemu z aparatem państwowym Kościołowi, społeczne podłoże – rachunek wystawiony panowaniu Chrobrego, który rozbudował państwo do granic ekonomicznych wytrzymałości

• 1032 r. – Bezprym zostaje zamordowany, prawdopodobnie przez swoich braci

5. Upadek władzy centralnej i podział państwa

Państwo zostało bez władcy, Mieszko przebywał w niewoli u Udalryka

• Konrad II podejmuje zbrojną wyprawę do Polski

• Uldaryk przypuszczalnie wypuszcza Mieszka, który spotyka się z cesarzem i zrzeka się korony

• Państwo polskie zostaje podzielone przez cesarza na 3 części:

1. Mieszko otrzymuje przypuszczalnie Mazowsze i Małopolskę

2. Otto ma panować na Śląsku

3. dawne państwo gnieźnieńskie przypada niejakiemu Dytrykowi (syn jednego z braci Chrobrego)

   • podział nie utrzymuje się długo, umiera Otto, jego część zajmuje Mieszko, który wypędza Dytryka i jednoczy państwo

   • jednak w maju 1034 r. umiera nagle

6. Pierwsze panowanie Kazimierza

Jedynym spadkobiercą Mieszka pozostaje jego syn, Kazimierz, który powraca po jego śmierci i obejmuje rządy w państwie.

O pierwszym panowaniu Kazimierza wiadomo niewiele:

*jego państwo obejmuje: Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk, Kujawy oraz ziemię łęczycką i sieradzką – odpadły wszystkie zdobycze Chrobrego, usamodzielniło się Pomorze, a Grody Czerwieńskie znalazły się pod panowaniem książąt ruskich.

*niejasna sprawa Mazowsza – tam władzę wg Galla Anonima miał przejąć Miecław, dawny cześnik Mieszka II

-> pierwsze panowanie Kazimierza trwa do 1037 roku:

• Wystąpienia przeciw księciu

• Kazimierz nie potrafi opanować separatyzmu Mazowsza

  • Kazimierz ucieka ok. 1037/8 roku

  • Sytuacje wykorzystuje czeski książę Brzetysław, który wg Kosmasa najeżdża na Polskę w 1039 roku (wg polskich źródeł 1038)

• Czesi niszczą katedrę gnieźnieńską

• zabierają do Pragi relikwie św. Wojciecha i Pięciu Braci Męczenników

• w drodze powrotnej przyłączyli do swego państwa Śląsk

III. DRUGIE PAŃSTWO PIASTOWSKIE

1. Książę Odnowiciel

1. Królowa Rycheza w Niemczech

Po wygnaniu królowa Rycheza przebywała w Niemczech, w dobrach swojej matki.

• jedyny brat Rychezy: Herman, późniejszy książę szwabski Otto

• ostatnie lata życia poświęciła rozbudowie rodowej fundacji benedyktynów w Brauweiller

• przeniesienie do Polski Psałterza Egberta, arcybiskupa trewirskiego, obecnie znanego jako Kodeks Gertrudy, córki Rychezy, siostra Kazimierza

2. Powrót księcia do kraju

Kazimierz, jako wygnaniec szukał schronienia na Węgrzech na dworze króla Stefana – ten, jednak wspierał jawnie księcia Brzetysława…

W tym samym czasie cesarz Konrad II szykował się do najazdu na Czechy ->

W 1039 roku zmarł, jednak jego syn Henryk III kontynuował jego politykę

• Cesarska pomoc dla Kazimierza (chciał aby książę polski był przeciwwagą dla rosnącego w siłę Brzetysława..) – wysłanie zbrojnej eskorty

• Powracający książę wg tradycji dynastycznej musiał zacząć odzyskiwanie państwa od pewnego grodu – Kazimierz wybrał Kraków (Małopolska nie została wcześniej aż tak mocno zniszczona jak Wielkopolska)

3. Wojny o granice państwa

• Niemieckie koligacje księcia Polski zapewniały mu dobre stosunki z cesarzem

• Małżeństwo z Dobroniegą Marią, córką Włodzimierza I, pomoc ruską + małżeństwo Gertrudy, siostry księcia z synem Jarosława Mądrego, Izasławem

• 1040 r. – najazd Kazimierza na Śląsk -> na mocy układu z cesarzem Brzetysław, w zamian za hołd i daninę, uzyskał jednak zezwolenie na dalsze posiadanie spornego terenu

• 1046 r. – kolejny najazd polskiego księcia na Śląsk -> układy pokojowe

• kolejne próby odzyskania Śląska…->

• 1054 r. – zjazd w Kwedlinburgu – zadecydowano, że Śląsk pozostanie przy Polsce jednak książę z tytułu jej posiadania będzie płacił władcy czeskiemu trybut = główny problem w późniejszych stosunkach polsko – czeskich

• 1047 r. – z pomocą księcia ruskiego Jarosława, przyłącza z powrotem Mazowsze do Polski

4. Bilans panowania

1058 r. – śmierć Kazimierza Odnowiciela

• Doprowadził do przywrócenia państwowości polskiej

• W skład jego państwa wchodziły: Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze i Kujawy

• Odbudowa struktur kościelnych i administracyjnych

II. Król Bolesław

1. Powrót do polityki Bolesława Chrobrego

Kazimierz Odnowiciel pozostawił po sobie 4 synów:

• Bolesław Szczodry

• Mieszko

• Otto

• Władysław Herman (prawdopodobnie w czasie panowania brata sprawował władzę na Mazowszu)

• zwierzchnią władzę przejął Bolesław Szczodry, który chciał nawiązać do polityki Bolesława Chrobrego

• stosunki z Czechami: najpierw prawdopodobnie nieudana wyprawa na Czechy

• może mieć to związek z utratą zwierzchności nad Pomorzem w tym czasie

• poprawa stosunków: małżeństwo siostry księcia, Świętosławy, z Wratysławem II

• stosunki z Węgrami:

• 1060 r. – umiera król węgierski Andrzej I – władzę obejmuje związany z Polską przez małżeństwo z córką Mieszka II, brat Andrzeja - Bela I

• 1063 r. – umiera Bela I – rywalizacja o tron węgierski pomiędzy synami braci -> władze obejmuje Salomon (związany siostrą cesarza), syn Andrzeja a synowie Beli, zbiegli do Polski szukając pomocy u Szczodrego – ten nie interweniuje

• zerwanie kontaktów z Czechami owocuje zaprzestaniem płacenia trybutu ze Śląska przez Polskę

- interweniuje cesarz Henryk IV, jednak już w 1072 r. Bolesław uderza w Czechy

=> wobec jawnej niesubordynacji Szczodrego cesarz szykuje wyprawę na Polskę

- jednak jego plany krzyżują Sasi -> wojna domowa w Niemczech

• Bolesław postanawia działać na własną rękę:

• na Węgrzech jeden z synów Beli, Gejza I pozbawia tronu Salomona – ten ucieka do cesarza, chcąc złożyć mu hołd lenny

• wobec wszystkiego protestuje papież Grzegorz VII, uważający Węgry za lenno Stolicy Apostolskiej

w tym samym czasie:

konflikty na Rusi:

• na Rusi panowali synowie Jarosława Mądrego: Izasław, Światosław i Wsiewołod

• 1068 r. – klęska zadana im przez Połowców – destabilizuje sytuację

• do władzy dochodzi bratanek Jarosława

• Izasław ucieka do Szczodrego i dzięki polskiej interwencji w 1069 roku odzyskuje tron -> 4 lata później traci go, ponownie szuka pomocy w Polsce, jednak tym razem Bolesław ograbia Izasława – ten zwraca się o pomoc do Czech, Cesarza oraz papieża – Watykan interweniuje – Izasław dzięki Szczodremu ponownie w 1076 r. zostaje osadzony na tronie ruskim.

2. W obozie gregoriańskim

Na czasy panowania Szczodrego przypada wielki konflikt pomiędzy cesarstwem, w osobie Henryka IV, a papiestwem, w osobie Grzegorza VII -> spór o inwestyturę (walka prowadzona przez papiestwo o prawo do wprowadzania na stanowiska kościelne biskupów i opatów, przysługujące do tej pory królowi niemiecko – rzymskiemu)

• nurt reform burgundzkiego opactwa z Cluny – cel: wyjęcie Kościoła spod władzy politycznej cesarzy i królów rzymskich

• zarzucanie cesarzom symonii (sprzedawanie urzędów i godności kościelnych)

• pierwsze oznaki emancypacji papiestwa za pontyfikatu Leona IX

• 1059 r. – przyjęcie zasad wyboru biskupa Rzymu przez kardynałów

• Grzegorz VII – związany z Cluny, ogłosił zwierzchnictwo prawne nad Chrześcijanami oraz zwierzchnictwo kleru pod przewodnictwem papieża nad władcami świeckimi -> 1075 r. notka Dictatus papae

• Grzegorz VII nakazuje Henrykowi IV podporządkowanie się -> ten składa papieża z urzędu -> papież ekskomunikuje cesarza, co wykorzystuje niemiecka opozycja

• 1077 r. – upokorzenie się cesarza w Canossie

• 1078 r. – papież wydaje dekret zabraniający duchownym przyjmowania inwestytury z rąk cesarza pod groźbą ekskomuniki

• w tej sytuacji Bolesław Szczodry wobec polityki węgierskiej oraz stosunków z cesarstwem (popiera saską rebelię wymierzoną w cesarza) staje się naturalnym sojusznikiem papieża

• książę czeski Wratysław II popiera jawnie Henryka IV

• poprzez osobę księcia ruskiego Jaropełka – Piotra przyjęcie przez papieża Rusi pod protekcję św. Piotra

• posłanie legatów papieskich do Polski

• odbudowanie organizacji kościelnej

• 1076 r. – koronacja Bolesława Szczodrego (papieska nagroda dla sojusznika i jawny znak, iż papież jest dysponentem królewskiej godności)

3. Król i biskup krakowski

Kontrowersje wokół konfliktu Szczodrego i biskupa Stanisława ze Szczepanowa:

• U Galla Anonima – między sporem a utratą korony przez króla widział związek przyczynowo – skutkowy, nazywa grzechem postępowanie zarówno króla, jak i biskupa, tego ostatniego nazywając także zdrajcą

• Wincenty Kadłubek – odmienna wersja wydarzeń, obowiązująca w środowisku katedry krakowskiej – biskup upominał króla, który prześladował poddanych (szczególnie niewierne żony rycerzy), później rzucił na niego klątwę, co miało wywołać gniew króla i w konsekwencji zamordowanie biskupa podczas odprawianego nabożeństwa

Przyczyny upadku króla Bolesława:

• Trudno przyjąć, że jedyną przyczyną była śmierć biskupa w 1079 roku

• Kryzys wewnętrzny państwa, związany z polityką zagraniczną – zagraniczne wyprawy = łupy, jednak częstotliwość wypraw sprawiała, że nie można było skonsumować ich pozytywnych efektów -> niezadowolenie

• Nagłe wywyższenie Bolesława też mogło zmniejszyć liczbę jego zwolenników

• Nie znamy zachowania biskupa krakowskiego, który w wyniku reorganizacji Kościoła stracił uprzywilejowaną pozycję na rzecz arcybiskupa

• Zabrakło poparcia arcybiskupa i możnych po zamordowaniu Stanisława

• Opozycja rośnie -> król zostaje zmuszony wraz z rodziną do ucieczki na Węgry, nigdy nie wrócił do Polski, zmarł w 1082 roku

III. Utracona Korona

1. Po stronie cesarza

Po ucieczce Szczodrego w kraju zostaje jego młodszy brat, Władysław Herman – nie wiadomo, czy miał coś wspólnego z buntem spiskowców

-> obejmuje władzę w państwie w momencie, gdy na Węgrzech umiera jego brat (1081/2)

-> nie przeniósł swojej siedziby do Krakowa i Płock pozostał głównym grodem jego państwa

-> stosunki z najbliższymi sąsiadami – pokojowe:

• Z Czechami: wraz z księciem czeskim Wratysławem popiera działania Henryka IV (umocnił swoją pozycję, usunął Grzegorza VII i został koronowany przez wybranego przez siebie antypapieża Klemensa III na cesarza), małżeństwo Hermana z Judytą, córką Wratysława => uznanie praw Czech do Śląska, płaci trybut

• Z Węgrami: zbliżenie, na Węgrzech panuje wtedy Władysław I (ten który życzliwie przyjął zbiegłego Szczodrego, pozwolił jego synowi, Mieszkowi, wrócić do Polski)

Ok. 1085/6 – rodzi się syn Hermana i Judyty – Bolesław Krzywousty

Ok. 1088 – owdowiały Herman żeni się z Judytą-Marią, siostrą cesarza Henryka IV

2. W cieniu palatyna

• wielkie wpływy palatyna Sieciecha

• emitował własne monety

• niejasne „kontakty” z Judytą – Marią

• sytuacja rodzinna Władysława Hermana:

• najstarszy syn – Zbigniew, zrodzony z pierwszej, uznanej za konkubinę, żony księcia

• narodziny Bolesława Krzywoustego komplikują sytuację – zagrażają przyszłości palatyna

• 1089 r. – otrucie syna Bolesława Szczodrego, Mieszka i oddanie przez Judytę-Marię Zbigniewa do żeńskiego klasztoru – eliminacja przedstawicieli dynastii

• 1090 r. – próba odzyskania przez Polskę Pomorza (zerwane związki za panowania Szczodrego) -> Sieciech opanowuje Pomorze Gdańskie, jednak po pacyfikacji i odsunięciu miejscowych elit wywołano powstanie i Pomorze pod koniec tego samego roku odzyskało niezależność

• klęska pomorskiej polityki Sieciecha powoduje uaktywnienie się opozycji palatyna, która sprzymierza się z księciem czeskim Brzetysławem II

• ok 1092 roku – Herman zaprzestaje płacić trybut ze Śląska

• opozycjoniści z Czech uprowadzają Zbigniewa z klasztoru

• dochodzi też do buntu na Śląsku pod przewodnictwem komesa Magnusa (ok. 1093), który opowiada się za Zbigniewem

• równocześnie książę Brzetysław II najeżdża na Śląsk i opanowuje ziemię kłodzką

• oba wydarzenia, bunt i najazd, zmuszają palatyna i księcia do podjęcia działań zbrojnych = wojna domowa

• aby uzyskać neutralność Czech, Herman godzi się na trybut i aneksję ziemi kłodzkiej – przyszłe lenno małego Krzywoustego

• Węgrzy nie pomagają – fakt interpretowany jako zemsta za zabójstwo Mieszka Bolesławowica, chcą uprowadzić Sieciecha i Krzywoustego – zwiewają do Wielkopolski

• Herman decyduje się uznać prawa Zbigniewa i przekazuje mu w zarząd Śląsk

• Bunt Sieciecha – pokonuje Zbigniewa i więzi go – bunt ten oznacza jednak koniec wszechwładzy Sieciecha

3. Podzielone państwo

Herman przywraca Zbigniewa do łask w 1097 roku – książę próbuje porozumieć się z oboma synami => powierza im dowództwo nad oddziałami zmierzającymi na Pomorze

- odsuwa też Sieciecha od polityki pomorskiej

• bracia jednak nie podejmują misji i solidarnie zwracają się przeciwko ojcu

• ojciec zmuszony jest do podziału państwa na dzielnice:

1. Zbigniew dostaje w zarząd Wielkopolskę

2. Bolesław – Śląsk

3. Herman zatrzymuje Mazowsze(później dla Zbigniewa) i Małopolskę (Bolek)

Herman nie ustanowił jednak princepsa.

- bracia jednak cały czas prowadzą walkę z ojcem i palatynem, który poprzez opiekuna wyznaczonego nieletniemu jeszcze Bolesławowi miał wpływy na Śląsku

• Marcin (arcybiskup gnieźnieński) był mediatorem w sporze pomiędzy Hermanem a jego synami, gdy Herman chce jeszcze pomóc palatynowi, Bolesław opanowuje Małopolskę, zaś Mazowsze i książęcy Płock - Zbigniew

• W końcu ok. 1100 roku wygnano Sieciecha (schronił się w Niemczech)

1102 r. – śmierć Władysława Hermana w Płocku -> pochowany w tamtejszej katedrze

4. Państwo Bolesława Krzywoustego

1. Bracia

Po śmierci Hermana powstają 2 niezależne księstwa:

*wielkopolsko – mazowieckie Zbigniewa

* małopolsko – śląskie Bolesława

-> niezależna polityka zagraniczna, szukanie własnych sojuszników

• Bolesław najeżdża na Pomorze, z którym jednak Zbigniew próbuje być w pokojowych stosunkach – działania odwetowe dotykają dzielnic Zbigniewa

• W odpowiedzi Zbigniew szuka porozumienia z Czechami

Polityka zagraniczna Bolesława: kontakty z Rusią (małżeństwo z księżniczką ruską Zbysławą, wydanie siostry za księcia ruskiego) i z Węgrami (współpraca z Kolomanem I - wspólna wyprawa na Czechy

• Główny doradca Bolesława: palatyn Skarbimir

1106 r. – ostateczne zerwanie pomiędzy braćmi

-> Bolesław zawiera pokój z czeskim Borzywojem II i najeżdża na ziemie Zbigniewa – ten wycofuje się na Mazowsze – Bolesław uzyskuje Wielkopolskę i zaczyna oblegać Mazowsze – Zbigniew kapituluje i zostaje uznany za lennika brata

1108 r. – Zbigniew nie pomaga bratu w kampanii pomorskiej, za co zostaje ostatecznie pokonany i wygnany z kraju

2. Wojna z królem Henrykiem

Zbigniew znalazł schronienie w Czechach

• stosunki Bolesława z Czechami:

*książę stanął w opozycji do Borzywoja II i zaprzestał płacenia trybutu ze Śląska

*1107 r. – na tronie czeskim zasiada Świętopełk, przyjazny Polsce, jednak i ten nie wywiązuje się obietnic danych polskiemu księciu (oddanie grodów śląskich), Bolesław szuka wsparcia w wygnanym wcześniej Borzywoju – nic z tego nie wychodzi (nowy król Niemiec Henryk V jest przychylny Świętopełkowi)

* Henryk V przygotowuje krucjatę przeciw Węgrom -> sojusz węgierskiego Kolomana z Bolesławem -> wojna z koalicją Henryka V, nawiązanie kontaktów z opozycją czeską (przeciw Świętopełkowi)

* najazd Krzywoustego na Czechy, uniemożliwiony w pewnym momencie przez atak Pomorzan

1109 r. -> najazd niemiecki na Polskę, pretekst: w obronie Zbigniewa

• nieudane obleganie Głogowa

• Bolesław się nie poddaje

• Kolejne interwencje Bolesława w Czechach w obronie praw księcia Władysława (syna Wratysława *Świętopełk został uprzednio zamordowany)

• bitwa nad rzeką Trutiną

• 1111 r. – rozmowy pokojowe z Czechami – Zbigniew ma powrócić do Polski, Sobiesław do Czech

• powrót Zbigniewa = pojmany i oślepiony przez brata, umiera

• niechęć do Bolesława w Polsce – musi odbyć pielgrzymkę pokutną do Węgier, a później do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie

• unormowanie sytuacji w kraju

• 1115 r. – ślub z córką niemieckiego hrabiego, Salomeą

• 1115 r. – rozmowy pokojowe z Czechami - ugoda nad Nysą

3. Pomorze w polityce polskiej

Bolesław koncentruje się na podboju Pomorza

• szukanie poparcia elit politycznych

• najpierw wyprawy mają charakter łupieżczy

• 1102 – 1109 – opanowuje ważniejsze grody – dzieli Pomorze na 2 części

• po wojnach z Henrykiem V i zawarciu pokoju z Czechami – wyprawy = regularny podbój

• zdobycie grodu w Nakle -> 1119 r. – Bolesław przyłącza do swojego państwa całe Pomorze Nadwiślańskie

• na Pomorzu Zachodnim – dynastia Gryfitów, założyciel: książę Warcisław

• 1119 – 1122 r. – wojna Bolesława z Warcisławem (ten znajduje sojuszników na Rusi)

• 1121 r. – zdobycie Szczecina = pokonanie Warcisława – ten musi uznać polską zwierzchność, płacić grzywnę, dawać posiłki i zgodzić się na CHRYSTIANIZACJE POMORZA –> Otto z Bambergu

4. Interwencja na Węgrzech

Na Węgrzech po śmierci syna Kolomana dochodzi do wojny domowej o tron pomiędzy Bellą II Ślepym a Borysem (domniemany syn Kolomana) – w obronie ostatniego staje Krzywousty

• zbrojna interwencja -> klęska

• Sobiesław I Przemyślida dokonuje najazdu na Śląsk = wielkie zniszczenia

• Izolacja polityczna Krzywoustego

5. Zjazd w Merseburgu

1134 r. – zjazd w Merseburgu (cesarz Lotar III)

-> Krzywousty staje przed cesarzem w stanie zagrożenia ze strony wszystkich sąsiadów + roszczenia arcybiskupstwa magdeburskiego o zwierzchnictwo nad polską prowincją kościelną

Bolesław:

• Uznaje władzę Beli II Ślepego na Węgrzech = wycofuje się z aktywnej polityki węgierskiej

• Rozmowy polsko – czeskie przesunięte

• Składa hołd lenny cesarzowi i zobowiązuje się do płacenia trybutu z Pomorza i Rugii (źródło: Roczniki Magdeburskie, święta oprawa hołdu)

• Konsekwencje hołdu: wejście do obozu cesarskiego = cesarz musiał być powiadamiany o ustawie sukcesyjnej Bolesława, unormowanie stosunków z Czechami (1137 r. – zjazd książąt w Kłodzku), polepszenie stosunków z Rusią (małżeństwo Bolesława Kędzierzawego z córką księcia ruskiego Wierzchosławą Nowogrodzką), z Węgrami (małżeństwo syna Mieszka z córką króla Węgier, Elżbietą)

Październik 1138 r. – Bolesław Krzywousty umiera

6. Ustawa sukcesyjna

Pouczony życiowym doświadczeniem Krzywousty dzięki tej ustawie chciał oszczędzić synom bratobójczych walk i uchronić jedność państwa

Źródło: Kronika Wincentego Kadłubka

Przypuszcza się, że powodem wydania ustawy były narodziny drugiego syna Bolesława, Leszka w 1115 r. Lu jest wiązane z tzw buntem palatyna Skarbimira z 1118 roku

• Miał on wystąpić przeciw księciu, za co został oślepiony (przeciwnik regulacji następstwa tronu, czego jednak domagał się Kościół)

Ustawa została ogłoszona publicznie na wiecu i zaprzysiężona przez możnych i episkopat jednak nie wiadomo czy została utrwalona na piśmie i zatwierdzona przez papieża

ZASADA SENIORATU – władzę zwierzchnią w państwie miał obejmować najstarszy z całego piastowskiego rodu + uprzywilejowana rola najstarszego = PRINCEPSA (siedziba w Krakowie, władzą nad Małopolską – dzielnica wielkoksiążęca)*źródło: bulla papieska Innocentego III z 1210 roku

Relacja Wincentego Kadłubka:

• stara się uzasadnić prawa do panowania w Krakowie Kazimierza Sprawiedliwego

• miesza zasadę senioratu z primogeniturą (różnica – przenoszenie władzy zwierzchniej na potomstwo najstarszego księcia)

Problem statusu młodszych synów Krzywoustego – czy dzielnic, które otrzymali miały być dziedziczone prze ich potomstwo czy też mieli w nich sprawować władzę namiestniczą, hierarchicznie niższą

Ostatnio istnieje pogląd, że statut nie przewidywał dziedziczenia dzielnic w poszczególnych liniach.

Domyślamy się, że princeps decydował o polityce zagranicznej, miał prawo inwestytury arcybiskupstwa i biskupów i był najwyższym sędzią.

W modelu dzielnicowym nie było już miejsca dla danych komesów – naczelników prowincji -> władza w państwie należy do „panów naturalnych”, czyli do dynastii.

5. Synowie księcia Polski

1. Wojna domowa w Polsce

Władzę w państwie przejął najstarszy syn Krzywoustego – Władysław ( 1138 – 1146)

*rządy senioralne w Krakowie i na Śląsku

• Dzielnica senioralna – Małopolska z Krakowem, wschodnia część Małopolski z Gnieznem (wątpliwości wobec przynależności Kujaw) + zwierzchność nad Pomorzem i być może ziemią lubuską

• Młodsi bracia:

• Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze

• Mieszko III Stary – Wielkopolska

• Po wygnaniu Władysława – Henryk – ziemia sandomierska

• + Salomea – ziemia łęczycka

*władza w prowincjach miała być sprawowana dożywotnio

Polityka zagraniczna Władysława:

• 1140 r. – sojusz z księciem kijowskim, Wsiewołodem Olegowiczem (dyn. Rurykowiczów)

• małżeństwo syna Władysława, Bolesława I Wysokiego ze Zwinisławą, córką Olegowicza

1141 r. – młodsi seniorowie także szukają porozumienia z Rusią, chcą wydajać bez wiedzy princepsa swą siostrę, Agnieszkę, za syna króla Rusi, z przeciwnej linii Rurykowiczów, tj. Monomachowiczów – ci jednak się na to nie godzą

1142 r. – początek walki Władysława II z młodszymi braćmi

1144 r. – śmierć Salomei -> napięcia związane z ziemią łęczycką

-> Władysław z pomocą ruską pokonuje braci w 1145 roku i odzyskuje grody ziemi łęczyckiej, co oznacza przerwanie łączności między dzielnicami młodszych braci

*osoba palatyna Piotra Włostowica – protoplasta rodu Duninów, sam wywodzący się od śląskiego rodu Łabędziów, pozbawiony urzędu i oślepiony przez Władysława II

*arcybiskup gnieźnieński – Jakub ze Żnina – rzucił klątwę na pierwszego seniora

• 1146 r. – Władysław zostaje wygnany z kraju, dzięki ofensywie Mieszka III

• rządy w państwie przejmuje Bolesław Kędzierzawy (1146 – 1173), dzielnice pod jego panowaniem: Mazowsze, Małopolska, Śląsk

• zmiany w dzielnicach: Henryk pozostaje przy Sandomierszczyźnie, część Wielkopolski z Gnieznem i część Kujaw dostaje Mieszko, zaś Kruszwicę zostaje włączona do Mazowsza – następuje swego rodzaju równowaga między głównymi grodami państwa

2. Między cesarstwem a papiestwem

Władysław Wygnaniec szukał pomocy i poparcia w Niemczech (ówczesny król: Konrad III) – zjazd dworski w Kaynie, Wygnaniec jako lennik

• Konrad III postanawia podjąć ekspedycje wojskową do Polski w imieniu Władysława, jednak pod wpływem braci seniora, którzy postanawiają zapłacić zaległy trybut i oddać młodszego brata jako zakładnika, odstępuje od jej kontynuowania

• Następcy Konrada, Fryderykowi I Barbarossie, Wygnaniec także składa hołd lenny, czego nie robią jego młodsi bracia -> 1157 r. – wyprawa cesarska na Polskę

• Zakończona w Krzyszkowie układem – Kędzierzawy zobowiązuje się do przysięgi, że nie wyrządzi szkody królestwu, płaci tez trybut – prawdopodobnie jednak nie składa hołdu cesarzowi, który za swojego lennika nadal uważa Wygnańca

• 1159 r. – śmierć Władysława Wygnańca

• Bolesław I Wysoki, syn Wygnańca, stoi u boku cesarza

Stosunek Bolesława Kędzierzawego do papiestwa i cesarstwa: polityka uległości

• nie uznaje ani antypapieża Wiktora IV, ani pragnącego realizować gregoriańskie reformy Aleksandra III

• pragnie pozyskać jako sojusznika Bolesława Wysokiego

• w konsekwencji zgadza się na powrót synów Wygnańca na Śląsk, a rzeczywistą władzę na Śląsku przejmuje Wysoki

• staje po stronie antypapieża Wiktora IV

w międzyczasie wybucha kolejny konflikt cesarsko – papieski

-> Bolesław Kędzierzawy stoi po stronie cesarza

-> osoba biskupa płockiego Wernera

-> układ z cesarzem wzmocnił pozycję Kędzierzawego i sankcjonował go jako zwierzchnika

3. Opozycja

1166 r. – śmierć Henryka sandomierskiego -> problem jego dzielnicy (nie wiadomo jak dokładnie miała być podzielona, ziemie wiślicką miał dostać Kazimierz, najmłodszy z synów Krzywoustego)

1168 r. – wiec w Jędrzejowie – opozycja występuje przeciwko seniorowi (Mieszko, Kazimierz Sprawiedliwy, Jaksa z Miechowa i jego szwagier, Świętosław)

=> coraz więcej książąt piastowskich a dzielnic niewiele

-> Kędzierzawy przystaje na propozycje opozycji i oddaje ziemię sandomierską Kazimierzowi Sprawiedliwemu

* lata ’60 XII wieku – problem książąt śląskich – synowie Wygnańca

książęta bez uposażenia:

• Synowie Wygnańca: Mieszko Plątonogi, Konrad Laskonogi

• Synowie Bolesława Wysokiego: Jarosław, Bolesław i Henryk Brodaty

• bunt Mieszka Plątonogiego i Jarosława przeciw Wysokiemu – wypędzają go = konflikt z cesarzem

• cesarska interwencja – nie doszła do granic, pertraktacje z cesarzem podjął Mieszko III – Wysoki wraca do kraju i płaci trybut z ziem śląskich -> po raz pierwszy cesarz traktuje odrębnie Śląsk i resztę ziem polskich

• Pierwszy podział Śląska:

• Mieszko Plątonogi – Racibórz

• Konrad Laskonogi – Głogów

• Jarosław, syn Wysokiego – Opole

1173 r. – śmierć Bolesława Kędzierzawego

4. Wielkopolski ośrodek władzy

Tron wielkoksiążęcy po śmierci brata, uzyskuje Mieszko III Stary

- jego władzę zwierzchnią uznają wszyscy Piastowie

- centrum monarchii – Gniezno, nie rezyduje w Krakowie (tam zwierzchnikiem miał być Henryk Kietlicz) -> krakowska elita władzy sfrustrowana

polityka zagraniczna Mieszka – niewiele o niej wiadomo, poprzez koligacje rodzinne, na pewno dobre stosunki z Niemcami -> mariaże jego córek z elitą polityczną Niemiec, Czech i z książętami pomorskimi, Raciborem I i Bogusławem I

*po śmierci Krzywoustego panowie pomorscy prawdopodobnie odzyskali niezależność polityczną

- 1172 r. – Mieszko III składa przysięgę wierności cesarzowi Barbarossie

- ścisła współpraca z Sobiesławem Czeskim – wspomaga go w wyprawie na Austrię

5. Początek krakowskich rządów Kazimierza Sprawiedliwego

Polityka Mieszka wobec dzielnicy krakowskiej wywołała znaczne niezadowolenie tamtejszej elity, która wypowiedziała księciu posłuszeństwo

Źródło: Rocznik kapituły krakowskiej -> 1177 r. – Kazimierz Sprawiedliwy opanowuje Kraków (przebieg w Kronice Wincentego Kadłubka)

Kandydatem do tronu krakowskiego mógł być Bolesław Wysoki

W tym samym czasie wybuchł jednak bunt na Śląsku, który przeszkodził Wysokiemu w dostaniu się do Krakowa – występuje przeciw niemu Mieszko, pchając do walki swojego syna, Odona => wojny domowe na Śląsku i w Wielkopolsce

=> tron obejmuje w końcu Kazimierz Sprawiedliwy, stał po stronie Wysokiego

=> Mieszko III Stary opuszcza Polskę

=> władzę w Wielkopolsce obejmuje Odon Mieszkowic

• Sprawiedliwy pokonuje wrogów Wysokiego i przywraca mu władzę na Śląsku (ten raz na zawsze zrzeka się pretensji do Krakowa) -> uznał jednak dawny podział Śląska

• Podzielił Wielkopolskę – Gniezno dołączone do dzielnicy senioralnej

• Na Mazowszu i Kujawach panuje syn Kędzierzawego, Leszek

• Polska powraca do obozu papieskiego, odejście od polityki procesarskiej

1180 r. – zjazd w Łęczycy – złamanie zasady senioratu i faktyczne uznanie pryncypatu Kazimierza Sprawiedliwego

6. Dwa ośrodki władzy w Polsce

Mieszko III usiłuje odzyskać utraconą dzielnice

• nie pomaga mu jednak cesarz, szuka pomocy u Plątonogiego, ale nic mu to nie daje

• zwraca się z pomocą ku Pomorzu -> Bogusław, opuszczony przez Sprawiedliwego – małżeństwo z córką Starego, Anastazją

• 1181 r. – powrót Mieszka III do Wielkopolski – gromadzi wokół siebie niemal wszystkich Piastów posiadających dzielnice = rozerwanie sojuszu małopolsko – śląskiego

• powstają dwa niezależne ośrodki władzy – w Gnieźnie i w Krakowie

• Mieszko Stary podejmuje udaną próbę osadzenia swojego syna, Mieszka na Kujawach, jednak szybko władzę tam przejmuje Leszek

• 1186 r. – śmierć Leszka Bolesławowica, dzielnica mazowiecko – kujawska została prawdopodobnie podzielona

• usuniętemu z Kujaw Mieszkowi Młodszemu przypadła ziemia kaliska

• podział Wielkopolski:

• Bolesław Mieszkowic – Kujawy

• Odon Mieszkowic – książę poznański

• Mieszko Młodszy – ziemia kaliska

7. Ruska polityka Kazimierza Sprawiedliwego

Kazimierz Sprawiedliwy ingeruje w sprawy wewnętrzne Rusi

• konflikt pomiędzy Olegowiczami (staje po ich stronie, wydaje za jednego z książąt córkę) a Monomachowiczami

• interweniuje w sporach w Brześciu -> 2 raz – zwycięska bitwa pod murami Brześcia w obronie syna jego siostry, Światosława

• po tym, jak Światosław zostaje otruty – Sprawiedliwy osadza tam swego drugiego siostrzeńca, Romana = wpływy na księstwo brzesko – włodzimierskie

• walki o tron halicki – Roman pokonuje Włodzimierza, ten udaje się do Węgier => polsko – węgierska rywalizacja o wpływy na Rusi Halicko – Włodzimierskiej -> Włodzimierz jednak został uwięziony na Węgrzech, a na Rusi miał odtąd władać Andrzej II(syn króla węgierskiego)

• z cesarskiego polecenia Sprawiedliwy ma pomóc Włodzimierzowi – ekspedycja na Ruś kierowana przez wojewodę krakowskiego, Mikołaja => pogorszenie stosunków z Węgrami

• 1191 r. – wykorzystując nieobecność Kazimierza, małopolska opozycja z Kietliczem na czele przywraca tron krakowski Mieszkowi Staremu, a ten oddaje go swojemu synowi, Bolesławowi

• panowanie to jednak nie trwa długo – Sprawiedliwy wraca i zaprowadza porządek

• dochodzi do zawarcia ugody między książętami Polski

8. Po bitwie nad Mozgawą

1194 r. – niespodziewana śmierć Kazimierza II Sprawiedliwego

* miał dwóch synów:

• Leszka Białego – małoletni, miała mieć władzę jego matka, regentka Helena, z biskupem Pełką i palatynem Mikołajem

• Konrada Mazowieckiego

->Mieszko III upomina się jednak o Małopolskę

• 1195 r. – bitwa nad Mozgawą – zwycięstwo palatyna Mikołaja, Mieszko ranny, jego syn Bolesław poległ w bitwie

• przegrany Mieszko próbuje wejść w układy z wdową po Sprawiedliwym – ta chce uznania tronu dla małoletniego Leszka Białego – przystaje na to i obejmuje w Małopolsce rządy opiekuńcze – jednak w krótkim czasie traci władzę

• 1201 r. – Mieszko powraca do Krakowa, księżnę Helenę z synami wysyła do Sandomierza

• 1201 r. – umiera Bolesław I Wysoki

• 1202 r. – śmierć Mieszka III Starego, ostatniego syna Krzywoustego

6. Władza i społeczeństwo w wiekach XI i XII

1. Zarząd centralny i terytorialny państwa

   • Już pierwsi Piastowie posiadali dobrze zorganizowane dwory ->grupujące urzędników zarządu centralnego, odpowiadających za funkcjonowanie państwa i działy gospodarki

   • Na czele dworu stoi WOJEWODA (palatinus)

   • Za czasów Mieszka II funkcjonowały już urzędy: cześnika, stolnika i komornika – duże znaczenie kanclerza (kieruje książęcymi kapelanami)

   • Kompetencje wojewody: w zastępstwie księcia, kierował wojskiem, był naczelnikiem dworu, miał ogólny nadzór nad administracją państwową – funkcja kontrolna, miał uprawnienia sądowe, prawo mianowania naczelników grodowych (możliwości kierowania karier), później uzyskał wpływ prawo powoływania książęcego opiekuna i wychowawcy

   • Urząd ogólnopolskiego wojewody istniał od lat ’80 XII wieku do upadku zasady senioratu

   • Administracja terytorialna XI – XII wiek – dwustopniowa: prowincje (~dzielnice, ok. 5-6) i okręgi grodowe

   • Na czele prowincji: NACZELNIK, jednocześnie pan głównego grodu -> zwierzchność nad zarządcami grodów = źródło konfliktów z palatynem

   • Kompetencje naczelników (zbliżone do niemieckich hrabiów): zajmowanie się zarządem majątków monarszych, funkcja dowódców wojskowych, uprawnienia sądownicze i policyjne ~ princeps Terre ~ często zagrożenie dla władcy (Magnus)

   • Inna nazwa = COMES (żupan) – zarządcy prowincji, naczelnicy grodowi w danej prowincji

   • Urząd naczelnika książę przeważnie powierzał członkom własnej rodziny

   • Likwidacja funkcji naczelnika prowincji – gdy doszło do stabilizacji księstw dzielnicowych i powołania przez książąt własnych hierarchii urzędniczych

   • MARCHIE – pierwsze próby ich zorganizowania za Krzywoustego (marchia głogowska, gdańska, lubuska) – były podporządkowane bezpośrednio księciu – za jego synów przekształciły się w zwykłe księstwa

   • GRÓD KSIĄŻĘCY – funkcje reprezentacyjne i administracyjno – skarbowe, miejsce stacjonowania wojska książęcego, na co dzień siedziba pana grodowego

2) System prawa książęcego

PRAWO KSIĄŻĘCE – ustanowione w początkach państwowości, zespół różnych uprawnień księcia wobec ludności lub dóbr, polegających na zwierzchnictwie sądowym i egzekwowaniu od ogółu ludności rozmaitych świadczeń, danin i posług oraz na ustaleniu miru książęcego i określeniu regaliów

A. KSIĄŻĘCE MONOPOLE = REGALIA

• Regale ziemne: cała ziemia w państwie, o ile król jej komuś nie nadał, należy do panującego

• Regale leśne (świadczenia należne księciu w zamian za eksploatacje lasów) i łowieckie (prawo księcia do polowania na gruba zwierzynę)

• Regale wodne – prawo do wszelkich pożytków ze zbiorników wodnych, urządzeń przemysłowych, ceł wodnych etc…

• Regale górnicze – wyłączność eksploatacji kopalń

• Regale handlowe

• Regale drogowe

• Regale mennicze

• Regale grodowe

• Patrimonium – obejmuje nie tylko własność księcia, ale także własność kościelną, rycerską, miejską i wolnych chłopów

• 2 formy władztwa monarchy:

• dominium directum – własność zwierzchnia nad całością terytorium państwowego

• dominium utile – prywatne dobra księcia

B. CIĘŻARY PRAWA KSIĄŻĘCEGO

• świadczenia na rzecz państwa, charakter grupowy, obciążają całą społeczność

• Świadczenia grupowe:

• Obowiązek udziału w wojnie i obronie kraju

• Naprawa dróg i mostów

• Budowa i utrzymanie grodów

• Posługi o charakterze policyjnym i porządkowym

• Stróża – dostarczanie uzbrojonych ludzi do strzeżenia grodów -> przekształcona później w zwykłą daninę

• Stan – konieczność zapewnienia władcy i jego urzędnikom utrzymania podczas podróży po kraju

• Posługi komunikacyjne:

• Podwoda – obowiązek dostarczania koni na potrzeby księcia etc

• Powóz – dostarczanie wozów z zaprzęgiem

• Przewód – zwykły i rycerski – niejednoznaczny, związany także z zaprzęgami bądź przewożeniem towaru lub ludzi

• Podworowe – danina w postaci krowy składana przez całą wieś

• Narzaz – odpłatność za wypas w lasach trzody chlewnej

• Świadczenia indywidualne (uiszczane w zbożu lub w pieniądzu):

• Powołowe – wywodzi się od inwentarza pociągowego

• Poradlne – pochodzi od radła, oznaczało pewien potencjał produkcyjny

• Podymne – liczono je od domostwa

• Często też: daniny owsa, w miodzie

• Opłaty targowe i od prowadzenia karczem

C. PRAWA GRUPOWE LUDNOŚCI WIEŚNIACZEJ:

• Prawa grupowe – chroniły status ludności wieśniaczej, gwarantowały dostęp do książęcego sądownictwa, określały status różnych grup tej ludności i zakres ich powinności

• Prawo rycerskie – obejmowało wszystkich posiadaczy ziemi na prawie rycerskim

• Podstawowa grupa społeczna Polski wczesnośredniowiecznej – wieśniacy posiadający wolność osobistą i dziedziczne prawa do uprawianej ziemi -> podziały:

• Książęca ludność służebna = ministeriales – zwolniona od zwykłych powinności w zamian za usługi i świadczenia na rzecz księcia

• utworzono ok. 40 odrębnych kategorii ludności wieśniaczej, zobowiązanej do zaopatrywania księcia w wyroby rzemieślnicze lub wykonywania specjalistycznych usług i posług: sokolnicy, kowale, książęce służby pasterskie: Kobylniki, Skotniki, owczarze + odrębne grupy: piekarze, kucharze, łagiewnicy (wyrabianie naczyń/warzyli piwo), żerdnicy ( transport i rozstawa namiotów) -> nazwy wsi

• na co dzień ludność ta była na własny użytek też rolnikami + odmiana ciężarów prawa książęcego

• powinności i zawody służebne były dziedziczone, dziedziczna ziemia, ograniczeni prawem wychodu

• Prawo grupowe obejmowały nie tylko ludność służebną, ale też chłopów dziedziców, ratajów oraz smardów i łazęków (wypalanie lasów)

• RATAJOWIE – oracze, osiadli na cudzych majątkach i zobowiązani do uprawiania cudzej ziemi -> prawo ratajów

• CHŁOPI DZIEDZICE – największa grupa ludności wieśniaczej, bez żadnej specjalizacji zawodowej ani konkretnego sektora usług, obejmowali też później ludność służebną

D. PRAWO RYCERSKIE

• Lata ’30 XI w. – rozpad systemu wojskowego, opartego na drużynie książęcej (kryzys monarchii)

• Nowe siły zbrojne monarchii – Kazimierz Odnowiciel wracający z Cesarstwa

• Pierwsze wzmianki o nadaniu nieruchomości -> Gall Anonim -> rycerz, który obronił Odnowiciela na polu bitwy z Miecławem

• Ius militarne – prawo rycerskie – stosunek całej grupy do ogólnych ciężarów prawa książęcego ~ prawo grupowe

• Obowiązki i przywileje rycerzy: dziedziczne prawo do posiadania ziemi, wolnej od większości ciężarów prawa książęcego, korzystanie z tzw dziesięciny swobodnej (wybierali kościół), byli chronieni wysoką główszczyzną

• Istniała pokaźna grupa rycerzy służebnych związanych z możnowładztwem i elita kościelną – mieli oni własnych rycerzy

• Obowiązek obrony kraju wobec całej ludności – sposób na awans społeczny -> grupa rycerska nie była zamknięta

E. ORGANIZACJA GRODOWA

• 2 poglądy na temat egzekwowania świadczeń i podległości ludności służebnej:

• służebnicy byli powiązani z dworami książęcymi rozrzuconymi po całym kraju

• grody kasztelańskie administrowały pobieranymi świadczeniami

• funkcje administracyjne pełniły ośrodki grodowe – do nich dostarczano różnego rodzaju daniny – aparat urzędniczy uzależniony pośrednio od księcia

3.) Walka książąt o regalia

Termin prawa książęcego pierwszy raz został użyty w latach ’30 XIII wieku w kancelarii Henryka Brodatego

Kwestionowana jest wczesna geneza książęcych uprawnień wynikających z regaliów – druga połowa XII wieku – Mieszko Stary w Krakowie a latach 1173 – 1177

• wzmocnienie podstaw władzy książęcej dokonało się kosztem społeczeństwa

• Regale mennicze – czasy Mieszka Starego? (Sieciech i Skarbimir bili własną monetę – wobec tego wtedy wyłączne prawo bicia monety przez księcia nie istniało)

• Mincerze – książęcy funkcjonariusze zajmujący się monetą, podlegali bezpośrednio księciu

• Mieszko III Stary wprowadził technikę brakteatową – jednostronne użycie stempla, pozwalające emitować cienkie monety (brakteaty), co dawało możliwość częstszej wymiany monet

4. Powstanie wielkiej własności ziemskiej

1. WŁASNOŚĆ KSIĄŻĘCA

Monarcha – największy właściciel ziemski, dysponujący majątkami rozrzuconymi po całym kraju – w organizowaniu własności książęcej znaczną rolę odegrały dwory monarsze

2. WŁASNOŚĆ KOŚCIELNA

Pierwotne nadania księcia dla Kościoła, oraz uposażenie oparte na dziesięcinach okazało się być niewystarczające

I połowa XII wieku – w posiadaniu biskupstw znalazły się kompleksy dóbr, zwane KASZTELANIAMI MAJĄTKOWYMI – zamieszkiwali je chłopi dziedzice, nad którymi Kościół miał władzę -> książę jednak nie zrzekł się wszystkich swoich uprawnień ekonomicznych

Uposażenie klasztorów – klasztory opierały swą egzystencję na posiadaniu ziemi -> opactwa benedyktyńskie i cysterskie

3. WŁASNOŚĆ MOŻNOWŁADCZA

Początek nadań – połowa XI wieku – pierwsze wzmianki o donacjach – rozdawnictwo dóbr ziemskich ekwiwalentem za usługi świadczone władcy

Wielka własność możnowładcza odgrywała już znaczącą rolę w XII wieku.

• Sieciech

• Jaksa z Miechowa – fundator klasztoru bożogrobców

• Piotr Włostowic na Śląsku

• komes Zbylut

• działalność fundacyjna polskiego możnowładztwa

• uposażanie opactw -> szczególnie Cystersów (droga do zabezpieczenia i powiększenia majątku)

• najstarsze opactwo Cystersów – w Jędrzejowie (ufundowane przez Janika z rodu Gryfitów, młodsze – opactwo w Sulejowie, Wąchocku, najmłodsze w Koprzywnicy (rodowa fundacja Bogoriów), w Łeknie (fundacja Pałuków)

• w Małopolsce – kilkuosobowe grupy kanonickie – Awdańców, Odrowążów, Gryfitów

Instytucja Kościoła prywatnego – istotny składnik majątkowy włości feudalnych – dopiero pod wpływem reform gregoriańskich Kościół podejmuje z nim walkę

4. LUDNOŚĆ WIEŚNIACZA W WIELKIEJ WŁASNOŚCI

-> w posiadłościach książęcych i możnowładczych wykorzystywano ludność niewolną – nie podlegali jurysdykcji władzy publicznej ani nie ponosili ciężarów prawa książęcego – w pełni dyspozycyjna siła robocza swego pana

-> jeńcy wojenni – dominujące źródło siły roboczej (w niewolę można było popaść poprzez długi), zostawali ujęcie w organizację setno – dziesiętniczą , zależną jedynie od pana, ponosili wszystkie ciężary prawa książęcego – bezpośrednio dla księcia

-> ludność służebna – też miała swój udział w utrzymaniu gospodarstwa

-> niewolni w dobrach rycerskich – pełnili obowiązki czeladzi dworskiej

-> wolni ratajowie – uprawiali ziemię w zamian za prawo wykorzystania środków produkcji do uprawy wydzielonego im gruntu, wciąż zostając ludźmi wolnymi, nie podlegali ciężarom

-> goście (hospites) – przybysze, niekoniecznie cudzoziemcy, mieli prawo wychodu, jeśli przybywali z własnym sprzętem, dostawali ziemię i podlegali osobnym powinnościom wobec pana gruntowego

-> ludność wieśniacza w posiadłościach kościelnych – bez prawa wychodu i swobodnego zbywania ziemi -> z czasem ludność ta została podzielona na 2 kategorie – przypisańców (wyłącznie w dobrach Kościoła) i wolnych

5. Ośrodki miejskie i osady targowe

• Wymiana towarowa – dwie zasady: towar za towar lub za pomocą pieniądza -> od czasów Bolesława Szczodrego

• Koniec XI wieku – pojawiają się informacje źródłowe o targach (forum), obok grodu i podgrodzia ~ ok. 200

• Targi były monopolem – tylko książę mógł udzielić zgody na ich zorganizowanie

• Większe targi otrzymywały sędziego targowego, współpracującego z mincerzem książęcym

• Karczma (taberna) = gospoda + dom handlowy + miejsce spotkań

• Podgrodzia zamieszkiwane były przez różne grupy społeczne, zwarta zabudowa, cała ich ludność oprócz możnych i rycerstwa podlegała ciężarom i książęcej jurysdykcji

• Wykształciło się osobne prawo targowe (ius fori)

• Wokół targów gromadziła się grupa kupiecka, której przewodzi sołtys – sądownictwo targowe, zarządza osadą i ma władzę nad ludnością miejską

• W zamian za roczny czynsz otrzymywano przywilej wolnego targu

• Główne ośrodki miejsce w Polsce wczesnośredniowiecznej: Kraków. Gniezno, Wrocław, Poznań, Sandomierz, Kruszwica, Sieradz, Łęczyca, Płock

37