SZTUKA GRECKA-TEZY DO KOLOKWIUM(ROZWINIĘCIE)

1. Porządki architektoniczne (dorycki, joński, koryncki) – charakterystyka + przykłady budowli

PORZĄDEK DORYCKI

Porządek dorycki (styl) to jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianego. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane, np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej, umieszczane pod okapem regulae - naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.

Kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy,a jej głowica ma kształt bardzo prosty; jak gdyby okrągłej spłaszczonej poduszki, na której spoczywa kwadratowa płyta. Taki rodzaj kolumn pojawił się w Grecji najwcześniej już w VII w. p.n.e.

KONSTRUKCJA

Zasady ogólne

Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi:

• tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium

• na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy

• każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium

Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif - 1 moduł, a metopa - 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu. W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

KOLUMNA I BELKOWANIE

Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie. Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entazis, przykładem mogę być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 - 340 p.n.e.). Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury). Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus. Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.

Belkowanie składało się z nie zdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz gzymsu zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae). Natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach.

Przykłady zabytków w porządku doryckim:

-świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.)

- świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.)

- świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r. p.n.e.)

-świątynie Zeusa (Olimpejon)

- Hery (Herajon) w Olimpii.

Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

PORZĄDEK JOŃSKI

Porządek joński to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Posiada dwie odmiany: attycką i małoazjatycką, różniące się przede wszystkim detalami bazy i belkowania. Powstał w Azji Mniejszej na przełomie VII i VI w. p.n.e. pod wpływem budownictwa ludów Wschodu.

Cechy charakterystyczne

• lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia

• baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim – wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów

• trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze

• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach, często dość bogato zdobiony

• belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się w wariancie attyckim bogato zdobiony fryz ciągły (w porządku doryckim fryz zdobiony był metopami rozdzielonymi tryglifami). Fryz zdobiony był reliefem ze scenami mitologicznymi, historycznymi. Najbardziej znanym i ciekawym przykładem jest fryz Partenonu zwany fryzem partenońskim. W odmianie małoazjatyckiej fryz nie posiada tak bogatej dekoracji. Jego ozdobą jest rząd wystających kostek. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem, antemionem lub plecionką, zakończona na ogół ząbkowaniem. Świątynie budowane w stylu jońskim kryte były, podobnie jak świątynie w stylu doryckim, dwuspadowym dachem zwieńczonym tympanonem, z gzymsem ozdobionym akroterionami. Wzdłuż dachu biegła rynna (sima) zakończona rzygaczami w postaci lwich pysków. Pole przyczółka wypełniała bogata dekoracja rzeźbiarska

• świątynie stawiano na trzystopniowej podbudowie (krepidoma)

Przykłady zabytków w porządku jońskim:

-Apteros (Nike Bezskrzydła)

-Erechtejon na Akropolu

- Herajon na wyspie Samos

- Artemizjon w Efezie i w Ołtarzu Pergamońskim.

PORZĄDEK KORYNCKI

Porządek koryncki – jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Rozwinął się jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w. p.n.e.

Cechy charakterystyczne

• smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim

• baza – jak w porządku jońskim, czyli trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi,

• trzon kolumny, jak w stylu jońskim, ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), kolumna o smuklejszych proporcjach

• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut, spomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny

• belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często podparty wspornikami, jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskim.

2.Rzeźba okresu archaicznego + styl + przykłady

W rzeźbie, pod wpływem starożytnego Wschodu, postać ludzka kształtowana była w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziewczyny). Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą), zazwyczaj z uśmiechem na twarzy (archaiczny uśmiech). Według niektórych archeologów ówcześni artyści nie potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu twarzy. Inni badacze z faktu, iż były to posągi tworzone dla celów kultowych, wnioskują, że uśmiech miał wyrażać głębokie przeżycie religijne. Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiała się rzeźba monumentalna. Do przykładów tego rodzaju twórczości należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apollina na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumnę w Delfach. Oprócz figur ludzi i zwierząt pojawiały się także postacie herosów i bóstw wyróżniające się swoimi atrybutami. Rzeźby związane z Peloponezem i Jonią różnią się podejściem artysty do modelowania ciała. Rzeźby jońskie cechuje bardziej miękka, wytworna linia; na Peloponezie postacie mają wyraźniej podkreśloną muskulaturę ciała. PRZYKŁADY: Kora z Samos,ok. 570-560 p.n.e. (Luvr,Paryż) Kuros (Muzeum Archeologiczne Teby) Głowa jeźdźca Rampin z ok. 560 p.n.e., ze zbiorów Luwru 3.Rola Akropolu dla kulturalnego i religijnego oraz politycznego życia miasta 4. Budowle Akropolu: Propyleje, Partenon, świątynia Nike, Pergamon, Erechtejon Propyleje- monumentalna, reprezentacyjna budowla bramna z kolumnadą, zbudowana na planie prostokąta zwykle z trzema przejściami, prowadząca do zespołu świątynnego, na agorę, do gimnazjonu itp.

Partenon- świątynia Ateny Partenos na Akropolu. Zniesiona z inicjatywy Peryklesa przez Iktinosa i Kallikratesa pod nadzorem Fidiasza. Wymiary świątyni wynosiły 69,51x30,86m Wnętrze dzieliło się na dwie części: trójnawową cellę o dł. 100 stóp, gdzie przechowywano posąg Ateny Partenos dłuta Fidiasza, i Partenon właściwy-salę o 4 jońskich kolumnach, dla dziewcząt w służbie bogini. Partenon jest jednym z najsłynniejszych na świecie zabytków architektury. Przy budowie świątyni zastosowano sztuczne krzywizny: wybrzuszenie środka podstawy kolumn ku górze, pochylenie kolumn zewnętrznych i wybrzuszenie części trzonu kolumn. Miało to na celu likwidację optycznych zniekształceń, wynikających z praw perspektywy. W ciągu stuleci budowla pełniła rolą kościoła, meczetu, składu amunicji i wielokrotnie znacznie ucierpiała. Do dziś jednak Partenon pozostaje symbolem Aten i starożytnej Grecji.

Świątynia Apteros- świątynia poświęcona Nike, zniesioną dla uczczenia zwycięstwa Alkibiadesa. Jej twórcą był Kallikrates. Budynek był utrzymywany w stylu jońskim i miał wymiary 8,27x5,44m. Na fryzie ukazano Bitwę pod Platejami. Dookoła tarasu znajdującego się przy świątyni ustawiono balustradę ozdobioną płaskorzeźbami.

Erechtejon- świątynia jońska, łączy kilka sanktuariów: Ateny Poilas, Posejdona, Erechteusza oraz obiektów czci (święta oliwka, grobowiec Kekropsa, źródło słonej wody) w jedną całość. Sławna dzięki portykowi wspartemu na sześciu kariatydach. Wzniesiona na cześć bohatera Erechteusza, poświęcona Posejdonowi i Atenie. Jest przykładem dwupoziomowej świątyni

5. Partenon- konstrukcja i dekoracja rzeźbiarska, styl, sceny, dzieła, przykłady + artyści

KONSTRUKCJA-Świątynia zbudowana na planie peripterosu, stoi na stylobacie o wymiarach 69,51 x 30,86 m. Otacza ją kolumnada złożona z 46 kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych) o 20 kanelurach. Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn. Za pronaosem (przedsionkiem) znajduje się naos, w której na podium umieszczony był wysoki na 11 m posąg Ateny Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej. Wnętrze naosu z trzech stron otacza dwupoziomowa kolumna, która je dzieli na trzy nawy. Opistodomos, (starożytni tylko tę salę nazywali Partenonem) to kwadratowa sala, wewnątrz której ustawiono cztery kolumny w porządku jońskim.

DEKORAJCA RZEŹBIARSKA-Ściany świątyni ozdobiono ciągłym fryzem jońskim (tzw. fryz Panatenajski). Długość fryzu umieszczonego na ścianach zewnętrznych wynosi 160 m a na ścianach wewnętrznych 60 m. Przyczółki Partenonu zdobiły płaskorzeźby nawiązujące do narodzin Ateny (tympanon wschodni) oraz do sporu pomiędzy Ateną i Posejdonem o panowanie nad Atenami (tympanon zachodni). W dekoracji przyczółków po raz pierwszy w sztuce greckiej zastosowano tzw. styl mokrych szat (w przedstawieniu Mojr obserwujących scenę narodzin).

Metopy umieszczone na belkowaniu zostały ozdobione scenami przedstawiającymi walkę bogów i herosów. Postacie walczących umieszczone są parami. Ściana południowa (najlepiej zachowana) to ilustracja walk Lapitów z centaurami, ściana zachodnia przedstawia walkę Greków z Amazonkami, ściana wschodnia ukazuje zmagania bogów z gigantami, na ścianie północnej pokazano sceny ze zdobycia Troi.

Fryz Panatenajski (jego nazwa związana jest z Panatenajami, świętem obchodzonym ku czci Ateny od 24 do 29 Hekatombajonu, czyli, według dzisiejszego kalendarza, na przełomie lipca i sierpnia). Fryz został umieszczony na wysokości 11,0 m powyżej stylobatu. Opasuje ściany świątyni z zewnątrz i po stronie wewnętrznej. W ukazanej procesji bierze udział ponad 400 postaci ludzkich i 200 zwierzęcych - mieszkańcy Aten. Są tam wizerunki młodzieńców niosących wodę, starców z gałązkami oliwnymi, pochód 140 jeźdźców, zwierzęta prowadzone na ofiarę (hekatombę). Na ścianie wschodniej procesja dziewcząt kroczy w kierunku kapłanki, która odbiera z rąk dziecka peplos (punkt kulminacyjny procesji), nową szatę dla Ateny.

6. Rzeźba okresu klasycznego – styl, charakterystyka, artyści i przykłady

Okres klasyczny (panowanie Peryklesa), przypada on na lata 445-404 p.n.e.

Najważniejszą postacią tej epoki jest oczywiście Fidiasz z Poliklet. To on jest twórcą sławnego Zeusa dla świątyni w Olimpie, która należała do siedmiu cudów świata starożytnego. Twórczość Fidiasza cechuje się odznacza się dużym wyczuciem formy, elegancją, dokładnym, idealnym wykonaniem. Ważną osobą był także Poliklet z Argos, który opracował kanon proporcji ciała ludzkiego. Opracowując idealne proporcje rzeźbiarz posłużył się dokładnymi, matematycznymi proporcjami. On też pierwszy wprowadził do rzeźby pozycję tak sławnego kontrapostu (ciężar ciała modela opierał się na jednej nodze, co wpływało na delikatne skręcenie bioder rzeźbionej postaci, noga, na której opierał się ciężar została lekko wysunięta do przodu, druga noga opierała się tylko na palcach, kręgosłup tworzył krzywą, esowata linię, zawsze gdy obciążona jest jedna z nóg -np. prawa, swobodnie zwisa ręka przeciwna, przy obciążeniu prawej nogi, swobodnie zachowuje się ręka lewa i na odwrót). Stworzenie takiej pozy umożliwiło rzeźbiarzowi podkreślenie wyglądu mięśni w obciążonych partiach ciała i jednoczesnym skupieniu się na całości sylwetki, fakturze skóry w częściach nieobciążonych. Poliklet stosował poza kontrapostem także inne zabiegi, nadające charakter rzeźbom. To on skrócił okrycie do kolan( wcześniej szaty sięgały zawsze ziemi). W słanej rzeźbie przedstawiającej amazonki postanowił zaś obniżyć ich piersi.

W okresie klasycznym w płaskorzeźbie pojawił się tak zwany styl "mokrych szat". Polegał on na rzeźbieniu ciała prześwitującej, przylegającej szacie, co pozwalało artyście na pokazaniu proporcji ciała. Pierwszy raz styl ten został zastosowany przy pokazaniu Mojr zdobiących fasadę Partenonu. Styl ten stosowano także w rzeźbie. Zastosowano go między innymi w pochodzącym z Olimpii posągu Nike, stworzoną przez Pajonidosa z Mende.

Wyrzeźbiona w 420 roku p.n.e. bogini przedstawiono niejako ustawioną "pod wiatr", z "oblepiającą" ciało szatą, rozedrganą na wietrze. Ten zabieg, spotęgowany ustawieniem posągu na 9-cio metrowym postumencie sprawił, że oglądający ulega wrażeniu, sfruwania Nike. Niepodważalny rozkwit rzeźby w epoce Peryklesa miał także wpływ na rzeźbę nagrobną. Wtedy to umieszczano na nagrobkach upiększone postacie zmarłych osób. Zaczęto również stosować miniatury świątyń greckich, umieszczane na nagrobkach. Ten zwyczaj pojawiał się jeszcze w innych epokach, szczególnie w epokach klasycyzujących.

7. Wyjaśnienie pojęcia „klasyczny, klasyczność” wg książki K. Michałowskiego, Jak Grecy tworzyli sztukę.

Termin klasyczny nie jest pojęciem jednoznacznym. Wiążą się z nim trzy znaczenia.

Znaczenie Pierwsze. Każda wyodrębniona historycznie twórczość,(artystyczna, bądź naukowa) ma w swoim rozwoju pewien okres klasyczny. Patrząc wstecz na zamknięte już cykle kulturowe w odległych epokach historycznych, jak np. kultury starożytnego Egiptu, Mezopotamii, Grecji czy Rzymu, możemy łatwo ustalić dokładnie punkt kulminacyjny rozwoju danej kultury. Tym punktem kulminacyjnym będzie moment, w którym można stwierdzić, że tendencje, dążenia, tkwiące w danej kulturze, stają się klasyczne dla danego zespołu kulturowego , zwłaszcza dla zespołu dzieł sztuki.

„Moment klasyczny” jest wyrazem nie tylko wielkich okresów historycznych. Każda jednostka ludzka , każdy twórca osiąga w swym rozwoju taki „klasyczny” moment w swej produkcji, w swej działalności. Wieloznaczność pojęcia klasyczności występuje nawet wtedy, gdy usiłujemy całą rzecz sprowadzić tylko do aspektu historycznego. Inny bowiem wyraz kulturowy czy artystyczny będzie miał okres „klasyczny” starożytnego Egiptu , inny twórczość Emila Zoli, a jeszcze inny działalność pedagogiczna zmarłego wychowawcy i nauczyciela. W tym rozumieniu okres klasyczny w kulturze greckiej stanowi tylko jeden z rozlicznych aspektów pojęcia klasyczności w sensie rozwojowym, historycznym.

Znaczenie drugie tego wyrazu. Kiedy mówimy, że utwór (lub dzieło) jest z ducha swojego klasyczny. Mamy wtedy na myśli pewne wartości, które odczuwamy bądź odnajdujemy w tym utworze. Chodzi tu o pewne kategorie estetyczne, które określamy mianem harmonii, symetrii i rytmu, a które muszą być ze sobą tak ściśle związane , że wywołują u nas wrażenia: ładu, równowagi, spokoju, powagi i wzniosłości duchowej. Forma wyrazu i środki ekspresji odgrywają w tym względzie rolę drugorzędną. Decydujący jest fakt przeżycia całości utworu: obrazu ,utworu poetyckiego, dzieła sztuki monumentalnej, na których widok odnosimy wrażenie „piękna klasycznego”.

Znaczenie trzecie. Chodzi tu o określenie „klasyczny” w sensie greckim. Patrząc na jakiś budynek współczesny mówimy o nim, że posiada elementy klasyczne. Mamy oczywiście na myśli jego proporcje-co mogłoby odpowiadać drugiemu, wspomnianemu wyżej pojęciu klasyczności-jego elementy czysto zewnętrzne, najczęściej dekoracyjne. Kolumny, kapitele, gzymsy czy inne szczegóły architektoniczne, ukształtowane na wzór sztuki greckiej lub zapożyczone wprost z repertuaru jej architektury, przypominają nam grecką formę.

A więc, wyraz tych wartości artystycznych, które w ciągu rozwoju kultury greckiej stworzyły jej moment klasyczny w sztukach plastycznych i w architekturze, stał się w naszej współczesnej kulturze synonimem pewnego zakresu pojęcia „klasyczności”.

8. Rzeźba hellenistyczna styl, charakterystyka i przykłady dzieł

Rzeźba hellenistyczna. Jej dzieła pełne są dynamiki i ekspresji. Tematem są sceny wesołe, pogodne, a także pełne bólu, okrucieństwa, cierpienia. W rzeźbie hellenistycznej występuje bogactwo form.

Okres hellenistyczny rozbudował zagadnienie ruchu. Cechuje je nieznany dotychczas rozmach, efektowność, duża swoboda twórcza, nowatorstwo. Dawne motywy religijne poddane są ujęciu świeckiemu, sugerują różne stany uczuciowe; nastrój poetyckości dramatycznej ekspresji, lub stają się po prostu dekoracją. Kompozycja działa bardzo silnie - jest dynamiczna. Artystów nie tyle interesował mechanizm ruchu, co jego wyraz, ekspresja. W rzeźbach hellenistycznych uczucia są wyrażone poprzez ruch, nie twarz. Ich wyraz jest zazwyczaj uniwersalny.

Przykłady rzeźb hellenistycznych:

• Umierający Gall,

• Afrodyta z Melos(in. Wenus z Milo),

• Afrodyta z Kyreny,

• Chłopiec z Gesia,

• Wielki Ołtarz Zeusa (pergameński ołtarz);

• Nike z Samotraki

• Byk Farnezyjski

• Gigantomachia

• Chłopiec wyciągający cierń z nogi

• Grupa Laokoona

• Faun Barberini

9. Pergamon – budowle, ołtarz pergamoński ,styl rzeźby i tematyka

Pergamon należał do najpiękniejszych miast hellenistycznych i był wspaniałym przykładem urbanistyki hellenistycznej. Za panowania dynastii Attalidów rozbudowano akropol pergameński, położony na wzgórzu o wysokości 300 m. Rozplanowanie licznych budowli i siatka ulic nawiązywały do ukształtowania terenu a całość otaczały mury obronne. W skład kompleksu wchodziły m.in.:

• wielka Biblioteka Pergameńska (druga po Bibliotece Aleksandryjskiej, której budowę rozpoczął Attalos I. Zbiory biblioteki liczyły ok. 200 000 zwojów);

• teatr dla 10 000 widzów. Rozwiązanie architektoniczne budowli wzorowane jest na teatrach greckich. Widownia została wbudowana w strome zbocze i rozbudowana mocno wzwyż na wąskim wycinku koła (ukształtowanie zbocza nie pozwoliło na wybudowanie typowej widowni opartej na planie zbliżonym do półkola);

• świątynia Dionizosa znajdowała się poniżej teatru, pozostały z niej nieliczne fragmenty;

• świątynia Ateny Polias, zbudowana na tarasie w sąsiedztwie biblioteki;

• dziedziniec z propylejami;

• pałac królewski i arsenał;

• słynny Wielki Ołtarz Zeusa (pergameński ołtarz) poświęcony Zeusowi i Atenie, zbudowany w II wieku p.n.e. dla uczczenia zwycięstwa nad Galatami. Elementy ołtarza zostały odkryte Carla Humanna i wywiezione za zgodą sułtana do Berlina, gdzie został zrekonstruowany w Muzeum Pergamońskim. Na tarasie akropolu pozostała jedynie podbudowa ołtarza;

• gimnazjon o wymiarach 200 na 150 metrów, o trzech kondygnacjach w których znajdowały się sale wykładowa, biblioteka, łaźnia i świątynia.

OŁTARZ PERGAMOŃSKI

Wzniesiono go pośrodku dziedzińca na drugim tarasie pergameńskiego akropolu, dzięki czemu można było go podziwiać ze wszystkich stron. Ołtarz miał kształt prostokątnej budowli, otwartej ku zachodowi, o wymiarach 36,4 x 34,2 m, z dwoma wysuniętymi bocznymi skrzydłami, między którymi biegły monumentalne schody o szerokości 20 m. Stopnie schodów zamykały także boki skrzydeł ołtarza. Powyżej cokołu (wysokości 5,5 m) umieszczony był ciągły fryz, zwany Wielkim (wysokość fryzu 2,3 m, długość 120,0 m), przedstawiający sceny z gigantomachii – walki bogów olimpijskich z gigantami. Na ścianie wschodniej uwieczniono bogów olimpijskich (Zeus, Atena, Artemida); na zachodniej – bogów ziemi i morza, a na południowej – bogów światła (Helios, Eos, Selene). Nad nim umieszczona była jońska kolumnada, złożona z 12 kolumn zamykających od zachodu rodzaj podłużnej sali – przedsionka; w głębi odpowiadało im tyleż pilastrów.

Przez przedsionek przechodzono na, utworzony przez kolumnadę, portykowy dziedziniec wyłożony płytami. Właściwy ołtarz ofiarny znajdował się wewnątrz tego dziedzińca. Niewykończenie pewnych fragmentów oraz widoczny pośpiech w wykonaniu świadczą, że ołtarz prawdopodobnie nie został ukończony przed śmiercią swojego inicjatora – Eumenesa II. Ściany wewnętrzne ołtarza ozdobione były płaskorzeźbami, tworzącymi tzw. Mały Fryz o długości 79 m, opowiadającymi historię z życia Telefosa, syna Heraklesa, uważanego za mitycznego założyciela Pergamonu. Poszczególne sceny z życia Telefosa przedstawiono w porządku narracyjnym.

Wykonane przez kilkunastu artystów rzeźby zdobiące fryz, charakteryzują się niezwykłym realizmem, dynamiką ruchu, którą podkreślają fałdy szat, dramatyzmem treści, oraz misterną techniką wykonania w głębokim reliefie (zwłaszcza w płaskorzeźbach zdobiących ściany boczne budowli).

10. Znajomość pojęć: megaron, akrolit, ksoanon, chryzelefantyna, kariatyda, pepelos, procesja panatenajska.

Megaron (gr. μέγαρον - "duża izba") – charakterystyczny typ budowli w starożytnej kulturze egejskiej, składowa, reprezentacyjna część pałaców mykeńskich i jednocześnie prototyp podstawowej formy starożytnych świątyń greckich. Służył celom reprezentacyjnym oraz kultowym.

Schematyczny plan megaronu:
1. Przedsionek
2. Izba
3. Kolumn

Akrolit (gr. akro - skrajny; lithos - kamień) - to starożytny posąg kultowy wykonany z 2 materiałów (np. nagie partie ciała z marmuru lub wapienia, a okryte szatą z polichromowanego drewna). Technikę akrolitu znano w starożytnej Grecji od VII w. p.n.e. i stosowano zamiennie z kosztowniejszą chryzelefantyną.

Ksoanon, gr. xóanon, najstarsze posągi kultowe w świątyniach greckich; wykonane z drewna, mają kształt słupa z opracowaną głową; oddawano im szczególną cześć i przypisywano czasami właściwości magiczne, a także wiązano z nimi różne legendy

Chryzelefantyna (gr. chryselephantinos, ze złota i kości słoniowej, od chrysos, złoto i elephas, słoń) – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały (np. kamienie szlachetne).

Kością słoniową pokrywano twarz i inne odsłonięte części ciała, złotą blachą (często inkrustowaną kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi) - szaty, włosy, akcesoria. Pokrywane tymi materiałami posągi bóstw umieszczano w starożytnych świątyniach. Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Wszystkie zostały zdewastowane w celu grabieży i ponownego wykorzystania bardzo cennych materiałów.

Wykonany przez Fidiasza olbrzymi chryzelefantynowy posąg Zeusa w jego świątyni w Olimpii starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata.

Technikę tę stosowano również później (średniowiecze, nowożytność), ale ze względu na kosztowność, do małych rzeźb i dość rzadko.

Kariatyda – podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej dźwigającej na głowie (podtrzymującej) element architektoniczny budowli: belkowanie, gzyms, balkon lub nadwieszoną kondygnację budynku, spełniająca funkcję kolumny.

Charakterystyczna jest zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa pochodzi od greckiego karyatides czyli "dziewczyny ze wsi Karyai", czyli kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej pracy. Najbardziej znanym przykładem kariatyd są rzeźby z Erechtejonu, przybytku kultu dwóch bogów: Ateny i Posejdona. Wznosił się on na północnym krańcu ateńskiego Akropolu.

Odmianą kariatydy jest kanefora – podpora w kształcie kobiety niosącej na głowie kosz z kwiatami lub owocami. Męskim odpowiednikiem jest atlant (inaczej atlas).

W architekturze nowożytnej, opierającej się na wzorcach antycznych zostały zastosowane w sali Kariatyd w Luwrze

Peplos (gr. πέπλος peplos, łac. peplum) – strój kobiecy bez rękawów, uszyty z jednego prostokątnego kawałka tkaniny wełnianej spiętego na ramionach fibulami.

Szerokość tkaniny po złożeniu jej wzdłuż, równa była odległości między łokciami przy wyciągniętych poziomo rękach. Długość peplosu dobierana była zależnie od wzrostu właścicielki i bez przepasania miał on zakrywać jej stopy. Nadmiar długości tkaniny tworzył tzw. odrzutkę czyli drugą warstwę w jego górnej części. Długość odrzutki mogła być różna - od zakrywającej piersi, do osłaniającej biodra i wtedy peplos bywał przepasany na odrzutce. Tkanina okrywała lewy bok kobiety natomiast na prawym boku bywała zeszyta lecz np. dziewczęta w Sparcie nosiły peplosy niezszyte.

Peplos używany był jeszcze w V wieku p.n.e. Greczynki zwykły drapować go w kunsztowne fałdy.

Procesję panatenajską przedstawiono na słynnym fryzie Partenonu (warsztat Fidiasza). Z Panatenajami wiązał się też specjalny typ amfor zwanych panatenajskimi.

11. Znajomość ornamentów - kimationów antycznych na podstawie W. Kocha, Style w architekturze.