OBRZĘDY I SYMBOLE Burszta

Emile Durkheim - Elementarne formy życia religijnego - Cechą wyróżniającą myśli religijnej jest podział świata na dwie sfery obejmujące, jedna - wszystko, co święte (sacrum), druga - wszystko, co świeckie (profanum). Wierzenia, mity, dogmaty, legendy są albo wyobrażeniami, albo systemami wyobrażeń wyrażającymi charakter rzeczy świętych, przypisywane im cechy i moc, dzieje, wzajemne stosunki i stosunki z rzeczami świeckimi.

Kultury magiczne nie znają rozdziału na „świętość” i „świeckość” ponieważ nie występuje w nich wyraźna separacja sfer kultury i podział działań ludzkich na religijno-obrzędowe, komunikacyjne i techniczne. Występujące w kulturze nowożytnej trzy odmienne sfery: techniczno-użytkowa, komunikacyjna i światopoglądowa, w erze kultury magicznej tworzą jeszcze jednolitą całość. Podmioty kultury typu magicznego nie rozróżniają odmienności statusów poszczególnych rodzajów czynności. Wykonanie czynności o charakterze symbolicznym posiada dla nich właściwie taki sam status, jak wykonanie czynności użytkowej, technicznej.

Granica pomiędzy obszarami sacrum i profanum zaczyna się stopniowo zaznaczać w tych społecznościach, w których pojawiają się "sytuacje obrzędowe" i związane z nimi tabu. Przedmiotem kultów są przede wszystkim sprawy bytu oraz relacje społeczne. Ich ranga podkreślana jest właśnie-postaci działań symbolicznych. Społeczności tego typu zwykło się określać jako reprezentujące magię pierwotną.

Pełne wyodrębnienie się sfery sakralnej i świeckiej jest dopiero cechą charakterystyczną społeczności religijnych (kultur typu religijnego). Sfera sacrum odniesiona zostaje do świata nadprzyrodzonego, a obszar pośredni tworzy sfera komunikowania się sfer sacrum i profanum.

Obrzędy przejścia

Edmund Leach: we wszystkich społeczeństwach ludzkich zdecydowaną większość uroczystości stanowią «obrzędy przejścia», które zaznaczają przekroczenie granicy między dwoma kategoriami społecznymi.

Arnold van Gennep: "Życie każdej jednostki, w jakimkolwiek społeczeństwie, jest serią przejść z jednej grupy wiekowej do następnej, z jednego stanowiska na drugie. Gdziekolwiek istnieje subtelna różnica pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi i zawodowymi, przejściu z jednej grupy do drugiej towarzyszą specjalne działania. Wśród ludów niecywilizowanych działania takie przyodziane są w ceremonie, gdyż dla umysłu niecywilizowanego żaden akt nie jest w zupełności wolny od elementu sakralnego. Każdemu z tych wydarzeń towarzyszą ceremonie, których zasadniczym celem jest umożliwienie jednostce przejścia z jednej określonej pozycji do następnej, równie dokładnie zdefiniowanej"

Rozważania van Gennepa dotyczyły wielu różnych odmian rytuałów społecznych, a opierały się na przyjęciu trzech podstawowych założeń:

1. świat społeczny dzieli się na świat sakralny i świecki,

2. życie jednostki nie stanowi continuum, ale jest serią symbolicznie naznaczanych "skoków" względnie "przejść",

3. wszechświat ulega rytmom znajdującym swoje odbicie w życiu społeczeństwa, świat sakralny i świecki normalnie są rozgraniczone, zatem człowiek nie może należeć do jednego z nich bez całkowitego zerwania z drugim.

Życie ludzkie, ale także życie kosmosu w oczach van Gennepa jest nieustannym przekraczaniem granic między sacrum a profanum, co jest szczególnie widoczne w kulturach magicznych i religijnych, w których żadne działanie nie jest wolne od elementu sakralnego. Zmianom tym towarzyszy określona kategoria ceremonii.

Każdy obrzęd przejścia - zarówno obejmujący życie jednostkowe, jak cykle doroczne - składa się z trzech etapów, względnie faz:

1. wyłączenia, separacji, odłączenie przybiera najróżnorodniejsze, formy: może być izolacją w sensie dosłownym, albo jedynie symbolicznym.

2. marginalnego, Następuje symboliczna śmierć jednostki, która wkracza w etap marginalny, w świat sacrum, ale jej status jest paradoksalny - nie należy już do "dawnego", zwykłego świata, ale jeszcze nie jest pełnoprawnym uczestnikiem nowej rzeczywistości, toteż normalne reguły życia muszą zostać w jej wypadku zawieszone

3. włączenia, agregacji, powtórne narodziny jednostki w nowym stanie, w różny sposób symbolicznie zaznaczane, na przykład poprzez przywdzianie nowego stroju.

Schemat obrzędów przejścia daje się także zastosować w odniesieniu do obrzędowości dorocznej oraz do pojęcia czasu świątecznego i czasu "zwykłego". Okresy trwania czasu świeckiego, zarówno w życiu jednostki, jak i całego społeczeństwa, przerywane są momentami czasu sakralnego, będącego w opozycji do czasu profanum. W ramach tego ostatniego możemy wyodrębnić dodatkowo czas świąteczny i czas mityczny (praczas). Czas mityczny nie jest czasem obrzędowym, jest to czas, który pojawił się nagle i nie był poprzedzany przez żaden inny czas, ponieważ nic nie mogło istnieć przed wystąpieniem rzeczywistości, o której mit opowiada. Czas świąteczny z kolei ukrywa się w ludzkich działaniach obrzędowych, które mają charakter cykliczny, powtarzalny.

Podczas święta zaczynają się i kończą okresy życia świeckiego, a czas daje się uporządkować w cztery etapy:

fazę A = rytuały odłączenia

fazę B = rytuały marginalizowania = sacrum

fazę C = rytuały włączania

fazę D = profanum.

Leach wyodrębnia trzy typy ludzkich zachowań obrzędowych towarzyszących świętom:

1. formalne przestrzeganie norm (np. tradycyjne wesele),

2. maskarada (np. bal przebierańców)

3. odwrócenie ról.

Turner wyróżnił w punkcie wyjścia dwa odmienne modele wzajemnych powiązań między ludźmi:

1. struktura - model społeczeństwa jako kulturowo zróżnicowanego, ustrukturyzowanego i zhierarchizowanego systemu pozycji, ról i statusów, znajdujący swój instytucjonalny wyraz.

2. communitas - opisuje społeczeństwo jako niezróżnicowaną i nieustrukturyzowaną wspólnotę, w ramach której ma miejsce całkowite zrównanie jednostek podporządkowujących się jedynie władzy rytualnej.

Turner uważał, że środkowa faza obrzędów przejścia ma najistotniejsze znaczenie i nazwał ją liminalnością (liminality ), na tym etapie utrwalona struktura społeczna ulega czasowej destrukcji na rzecz communitas. Poprzez rytualne zaprzeczenie obowiązujących norm, standardów etycznych, praw i obowiązków, następuje ich sakralne utwierdzenie, spotęgowanie ich racji bytu na co dzień. Tej zmianie statusu towarzyszą określone mity, przekazy światopoglądowe. Dzięki obrzędom przejścia dokonuje się nieustanne odtwarzanie tradycyjnego porządku, ponowne wchodzenie w strukturę społeczną.

Turner wyodrębnił:

1. obrzędy podwyższenia statusu

2. obrzędy zmiany statusu

Rytuały są emanacją światopoglądu każdej grupy społecznej; kierują się one ku najważniejszym wartościom kulturowym. Każdy rytuał odwołuje się do jakiegoś przekazu światopoglądowego lub zespołu odrębnych mitów.

Levi-Strauss: mit i obrzęd odtwarzają się wzajemnie, jeden na płaszczyźnie działania, drugi – na płaszczyźnie pojęć. Pozostaje niejasne dlaczego nie wszytki mity odpowiadają obrzędom i odwrotnie.

Rytuał – niedopuszczalne są odstępstwa od ustalonego porządku działań i zamienność ról, wszystkie czynności muszą być wykonywane dokładnie. W tym względzie obrzęd jest mniej rygorystyczny.

Obrzęd – zespół czynności obyczajowych, współwystępujących z określonymi formułami słownymi o charakterze performatywnymi. Jego sensem naczelnym jest manifestowanie faktu realizacji i/lub respektowania danych wartości kulturowych, łącznie z mitami oraz komunikowanie faktu, że dana jednostka zmienia przynależność do danej grupy społecznej. Obrzędy podobnie jak rytuały reprezentują hierarchiczną strukturę humanistyczną.

Kultura – rzeczywistość myślowo-symboliczna, składająca się z różnych przekonań, które organizują otaczający człowieka świat przyrodniczy i społeczny. Na przekonania te składają się m.in. normy i dyrektywy. Wśród tych przekonań są takie, które przyporządkowują czynnościom kulturowym sensy polegające na zakomunikowaniu i zamanifestowaniu jakiegoś stanu rzeczy, np. dzięki czynnościom obrzędowym. Reguły interpretacji to reguły semantyczne a cały ich zespół charakterystyczny dla danej kultury tworzy semantykę komunikacji kulturowej. Założenia semantyki danej kultury wywodzą się z najrozmaitszych źródeł: z mitu, z potocznego doświadczenia społecznego. Cechą kultury jest to, że wiele elementów symbolicznych ulega konwencjonalizacji.

Symbol – oddaje istotę funkcjonowania człowieka w kulturze. Jest paraboliczny, nieadekwatny ze swoim sensem.

Znak – nie jest przedmiotem fizycznym, jego znaczenie nie jest uwarunkowane intencją komunikacyjną, lecz pozycją w systemie semiotycznym, które on reprezentuje. O tym, co znaczy mit, decyduje stosunek, w jakim pozostaje on do mitów innych, obecnych w odmiennych kontekstach. Kultura to proces transformacji znaków, który nigdy się nie kończy.

Alegoria – nie ma charakteru arbitralnego. Jej element znaczący jest zwykle konwencjonalną ilustracją znaczonego, może być także jego częścią czy wartością. Stosunek między elementem znaczącym a znaczonym ma charakter tłumaczenia (tłumaczenie czegoś trudnego do uchwycenia).

• Znak jest ograniczony, zamknięty w arbitralnej relacji znaczone-znaczące.

• Alegoria tłumaczy skończone znaczone ograniczonym znaczonym .

• Symbol – oba człony, znaczące i zanczone, są otwarte.

Pauli Ricoeur – trzy obszary występowania symbolu:

1. Kosmiczny wymiar – związany z obrzędami i mitami,

2. Symbole oniryczne,

3. Symbole w języku,

Badanie symboli oznacza badanie „serca” kultury. Okresy przejawiania się scrum – czas święty, rytuału i obrzędu – obnażają i unaoczniają symboliczny porządek świata ludzkiego. Cechą ludzkiej rzeczywistości jest wszechobecny symbolizm.

4