1. Ramy społeczne a zagrożenia

Cele
Przeobrażenia społeczno-polityczne w Polsce
Obraz problemów społecznych

Przeobrażenia społeczno-polityczne
-Od gospodarki centralnie sterowanej (planowanej) i do gospodarki wolnorynkowej (własność prywatna/wolność działalności gospodarczej jako jej filary)
-Demokracja
Prawa człowieka
-Decentralizacja władzy i samorządność obywatelska
art. 15 i 16 Konstytucji RP uchwalonej 2 kwietnia 1997r.

-Demokracja lokalna
=Podejmowanie decyzji dotyczących konkretnych spraw
=Spory wokół problemów szczegółowych
=Rozdzielenie kompetencji władz nadrzędnych i lokalnych (→ demokracja bezpośrednia)
=Ochrona przed biurokratyzacją (→struktury urzędnicze działają same dla siebie) i oligarchizacją (→wybrani przez społeczeństwo jego przedstawiciele są skłonni sprawować władzę nie licząc się ze społeczeństwem)
Oligarchia= rządy arystokracji lub najbogatszych; państwo o takich rządach; grupa osób sprawująca takie rządy
Oligarcha= możnowładca
=POBUDZANIE AKTYWNYCH POSTAW SPOŁECZNYCH
=Odradzanie się więzi lokalnych i wzrost świadomości lokalizmu

-Pluralizm (= wielorakość)
pluralizm polityczny, doktryna polityczna głosząca potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia organizacji reprezentujących różne interesy grupowe (partii, stowarzyszeń) [Encyklopedia PWN]

Społeczeństwo obywatelskie
-społeczeństwo cywilne, społeczeństwo, w którym jest ograniczona do minimum ingerencja władzy politycznych w życie obywateli [Encyklopedia PWN]
Trzy rezultaty funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego→ S. M. Lipseta
1. legitymizacja rywalizujących ze sobą grup (np. religijnych, ideologicznych, politycznych)
2. Zmniejszenie oporu wobec nieoczekiwanych zmian
3. Uczenie i przyzwyczajanie obywateli do nieoczekiwanych zmian

-społeczeństwo obywatelskie a kapitał społeczny
Rola dobrowolnych stowarzyszeń w utrzymywaniu porządku demokratycznego→ A. Tocqueville (O demokracji w Ameryce), E. Durkheim (O podziale pracy)
Jakie są źródła efektywności instytucji społecznych i radzenia sobie społeczności z rozwiązywaniem jej problemów?
SIECI SPOŁECZNE + NORMY WZAJEMNOŚCI + ZAUFANIE SPOŁECZNE→ cechy których uczy i które podtrzymuje uczestnictwo w dobrowolnych stowarzyszeniach→ KAPITAŁ SPOŁECZNY

KAPITAŁ SPOŁECZNY→ co daje?
-kooperacja wykraczająca poza więzi rodzinne
-ułatwianie osiągania wspólnych celów
-wytwarza kulturę norm wzajemności i cnót obywatelskich
-wzmacnia rząd demokratyczny i jego efektywność
Autorzy: R. D. Putnam, J. S. Coleman, F. Fukuyama

Polskie społeczeństwo obywatelskie: trochę historii
-Historia: silna szlachta, słabe mieszczaństwo, chłop przypisany do ziemi
Nastawiony na osłabienie władzy centralnej system polityczny
-Odzyskanie państwa↔odbudowa społeczeństwa
-Po II wojnie- centralizacja zarządzania, paraliż lub likwidacja samorządów

-Ewolucja sytemu komunistycznego
Do 1954 środki terroru
Środki ekonomiczne- kontrola ekonomiczna- państwo jedynym pracodawcą
Kontrola nad sferą informacji i ideologii:
=Monopol państwa: szkoła i treści nauczania
=Wizja historii
=Cenzura

-Lata 70. XX nowe społeczeństwo obywatelskie
Niezależne instytucje i więzi nieformalne
Marzec 1968, inwazja na Czechosłowacje, Wybrzeże 1970, Radom i Ursus 1976
Opozycja & Kościół

-CEL DZIAŁAŃ: ograniczenie wszechwładzy państwa nad społeczeństwem i jednostką
Obok państwa ↔ przeciwko państwu

Co jest istotą społeczeństwa obywatelskiego?
-Instytucje, więzi, organizacje→ realizacja własnych interesów (rynkowych/ społecznych) dla wspólnego dobra
-Instytucje/ mechanizmy ochrony przed państwem (w PRL tylko!)

Wspólne dobro a przemiany społeczno-polityczne Czy istnieje interes ogółu?
-Sprzeczne interesy/ partie interesów:
=Partie neokomunistyczne
=Dawna nomenklatura a tworzenie sektora prywatnego w gospodarce

Społeczeństwo obywatelskie: bilans
Co sprzyja społeczeństwu?
-Państwo przestało być jedynym pracodawcą
-Rynek i otwarcie granic
-Samorząd
-Stowarzyszenia i fundacje
Co osłabia społeczeństwo?
-Związki zawodowe a reformy modernizacyjne i rynkowe
-Reforma samorządowa a upartyjnienie (wybory, władza lokalna)
=Łup partii: upartyjnienie wyborów samorządowych; władza lokalna elementem struktury władzy
=Decyzje oddolne: wypadkowe polityki czy potrzeb ludności?
=Rozrost administracji („tort do podziału”)
=Zarobki, władza, apanaże, korupcja, nepotyzm

Budowa społeczeństwa nie wymaga od państwa zbyt wielu środków. Przed wszystkim wymaga mądrych praw i stworzenia warunków, w których społeczeństwo może się rozwijać, a państwo z kolei nie może na nim pasożytować.
Państwo chroniące społeczeństwo jest w istocie o wiele bogatsze, bo nie umykają mu pieniądze pochłaniane przez korupcję, nadużycia i marnotrawstwo. Dlatego we własnym interesie państwo powinno m.in. popierać przedsiębiorczość, przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu oraz uchwalać niezbędne akty prawne sprzyjające rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego
(W. Osiatyński, 2004, s. 164)

Obraz problemów społecznych
Transformacja a problemy
-Bezrobocie i bieda
-Alkoholizm, narkomania i lekomania, nikotynizm
-Przemoc, agresja i przestępczość
-Inne? Nowe? Jakie? Surogatki, seks biznes, dopalacze..

Poziom lokalny (kondycja ekonomiczna) gminy) stanowi bardzo istotny kontekst dla współwystępowania wielu problemów społecznych

Powiązanie problemów społecznych
Problemy społeczne (na poziomie indywidualnym i w skali całej społeczności) współwystępując układają się w charakterystyczne wiązki
Nadużywanie alkoholu:
-Zaniedbania w zakresie higieny, diety
-Bezrobocie i bieda
-Przemoc, dysfunkcje rodzin,
-Przestępczość
-Marginalizacja społeczna
Współcześnie państwo rozwiązywanie coraz liczniejszych problemów deleguje na poziom lokalny
(=stanowi on bardzo istotny kontekst współwystępowania wielu problemów społecznych)

2. Co to jest społeczność lokalna?

Cele
Podstawowe zjawiska społeczne
Stanowiska teoretyczne w ujmowaniu rzeczywistości grup lokalnych
Kierunki zmian społeczności lokalnych
Zmierzch czy transformacja społeczności lokalnych?
Pojęcie społeczności lokalnej w świetle literatury przedmiotu

Podstawowe zjawiska społeczne wg kryterium coraz większej złożoności
-Osobowość
-Styczności społeczne
-Działania/ interakcje społeczne
-Stosunki społeczne
-Grupy społeczne
-Społeczeństwa globalne
-Procesy społeczne

Stanowiska teoretyczne w ujmowaniu rzeczywistości grup lokalnych
Literatura socjologiczna (obok definicji pojęcia społeczność)→ wyodrębnia się koncepcje teoretyczne próbujące odpowiedzieć na pytania:
-Co to jest społeczność lokalna?
Co się nań składa?
Jakie są jej cechy charakterystyczne?

Cztery stanowiska teoretyczne (za: J. Turowski, 1999):
1. Ekologiczne
Społeczności lokalne (...) są związane ze strukturą, podziałem przestrzeni na naturalne strefy zachowujące jednorodność przestrzenno- geograficzną
Istotą stanowiska ekologicznego jest ujmowanie struktury społecznej w relacji do warunków geograficznych i przestrzennych, a naukowe badanie polega na wykazywaniu prawidłowości, według których przestrzenne warunki i układy wpływają na zachowanie jednostek, na dokonywane przez nie wybory i podejmowane decyzje

2. Funkcjonalno-strukturalne
Założenie: życie społeczne jest (...) “ustrukturowane” w postaci “systemów społecznych”, całości spełniających określone funkcje względem większych całości, które również same są złożone z określonych elementów, funkcjonalnie zależnych od siebie
Podstawowa katagoria stosowana w badaniach to “funkcja”, gdyż (...) działanie każdego systemu społecznego, zmiany w nim, w tym również w społeczności lokalnej jako systemie, dokonują się w obrębie funkcji (...)= rodzaj użytecznych aktywności, ważnych dla innych elementów lub dla całego systemu

3. Interakcyjne
Teza: elementarnym faktem społecznym jest “interakcja”, wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch obiektów- podmiotów społecznych. Do niej sprowadzają się wszelkie bardziej złożone formy życia społecznego, (...) w tym społeczności lokalne, i przez te interakcje one istnieją
Traktowanie społeczności jako sieci (...) interakcji zachodzących w danym zbiorze ludzi

4. Teorii działania (świadomości grupowej)
-Korzenie: H. Spencer i A. Comte w pojęciu więzi grupowej (społecznej)
-E. Durkheim odróżniał dwa typy solidarności- organiczną i mechaniczną. Wyjaśniał, że solidarność mechaniczna wiąże jednostkę bezpośrednio ze społeczeństwem, jest wspólnością wierzeń, poglądów, uczuć, współistniejąc w różnych zakresach z typem solidarności organicznej, wynikającej z podziału pracy
-Teoria działania była rozwijana przez F. H. Giddingsa, Ch. Cooleya, L. T. Hobhousa. Ten ostatni uważał, iż poczucie wspólności, wspólne sentymenty są ważnym aspektem społeczności lokalnej
-M. Weber wzbogacił koncepcję o twierdzenie, iż źródeł powstania i kształtowania się społeczności lokalnych należy dopatrywać się we współzawodnictwie i dążeniach ludzi do różnych celów ekonomicznych, politycznych itp. Solidarność czy wspólne działania są efektem nacisków zewnętrznych, które prowadzą do działań społecznych
-Zasługą F. Znanieckiego było wzbogacenie tej teorii o „współczynnik humanistyczny”. Uwzględnianie świadomości grupowej jest, bowiem nieodzowne, gdy chce się poznać rzeczywistość grupy, a szczególnie społeczności lokalnej.

Kierunki zmian społeczności lokalnych

Teoria społeczeństwa masowego
-Społeczności lokalne zanikają→ procesy
-Społecznego podziału pracy
-Urbanizacji
-Industrializacji
-Specjalizacji
-„uzawodowienia” działalności ludzkiej\
-Wzrost ruchliwości społecznej (wertykalnej/ pionowej i horyzontalnej/ poziomej)
-W społeczeństwie masowym działają wielkie, ogólnokrajowe instytucje i formalne organizacje

Teoria „zaćmienia”
-R. L. Warren
Społeczność lokalna zmienia swoją strukturę i funkcję
Koordynacja pozioma i pionowa
-M. R. Stein
Industrializacja, urbanizacja, biurokratyzacja
Zmiany w społecznościach lokalnych:
Wzrastająca zależność
Zmniejszająca się autonomia

Teoria społeczności „bezlokalnych”
-Przemiany
Rozpad dawnej wielofunkcyjnej, wszechorganizacyjnej, terytorialnej społeczności lokalnej na wiele „wyspecjalizowanych społeczności”

Teorie transformacji
Transformacje, przekształcenia, zmiany strukturalne

Co to jest społeczność lokalna?
-„Społeczność”- o czym myślimy?
-Do jakich społeczności należymy?
-Czy i jak często jesteśmy traktowani jako 'część' ('członkowie') określonej społeczności?
[V. Price & G. Simpson (2007) Transforming society? Social work and sociology. Bristol, s. 115-117]

Co to jest społeczność
-Ludzie i miejsca
-Na rozumienie/ doświadczanie społeczności mają wpływ: wiek, płeć , przynależność etniczna
-Cree (2000) trzy sposoby charakteryzowania terminu „społeczność”:
1. rejon/ okolica (locality)
2. społeczne kontakty/ sieć społeczna (social networks)→ film The Social Network
3. związki/ stosunki (relationships), wykraczające poza rejon/okolicę
-Jan Turowski: nie ma obszerniejszej literatury socjologicznej niż publikacje zgromadzone na jej temat→ wieloznaczność pojęciowa
-Słownik Webstera (community):
Grupa społeczna o różnej wielkości, której członkowie mieszkają na określonym terenie, mają wspólne instytucje, kulturę i dziedzictwo historyczne
Grupa społeczna mająca uświadomione wspólne cechy czy zainteresowania, różniąca się od większej społeczności, w obrębie której istnieje (np. społeczność uczniów)
-Społeczeństwo w ogóle; naród
-Wspólny charakter, podobieństwo
-Ludzie mieszkający w tej samej dzielnicy, okręgu czy mieście itp., podlegający tym samym prawom --Dzielnica, okręg, miasto itp., gdzie ludzie mieszkają
-Słownik psychologiczny:
społeczność to osada ludzi skoncentrowana na jednym obszarze geograficznym. Znamienną cechą społeczności jest samoświadomość każdego członka, że grupa jest jednostką społeczną i że identyfikację grupową dzieli on z innymi
-Kategoria pojęciowa „społeczność”→ oznaczenie pewnego rodzaju zbiorowości terytorialnych
odróżniano je od innych zbiorowości, określając bliżej, o jaki rodzaj grupy społecznej chodzi, stąd mówiono o społecznościach sąsiedzkich, wiejskich, miejskich itp.
-Wieś? Mała, Średnia , Duża
-Miasto? Małe, Średnie, Duże, Wielkie?

Czy (wielkie) miasto jest społecznością lokalną?
-Stałe rozszerzanie się kryteriów stosowania tego terminu w odniesieniu do coraz większych zbiorowości, w tym do miast
-W literaturze przedmiotu pojawia się wiele kontrowersji, co do zasadności posługiwania się pojęciem społeczności lokalnej właśnie w odniesieniu do środowisk miejskich i wielkomiejskich

Społeczność wg R. M. MacIvera i Ch. H. Page’a
-Kiedy członkowie jakiejś grupy, małej lub dużej, żyją w taki sposób, iż dzielą (...) podstawowe warunki wspólnego życia”, to taką grupę nazywamy społecznością. Jest to więc całość, „która zawiera w sobie wszystkie relacje społeczne człowieka
-Ww. ujęcie→ dowolne rozszerzanie granic stosowalności pojęcia społeczność
-Teza autorów→ społeczności nie muszą być samowystarczalne

Społeczność wg L. A. Cook i E. F. Cook
-Community (społeczność) to zorganizowany sposób życia ludzi na określonej przestrzeni geograficznej.
-W (…) szczegółach jest to zbiór ludności mieszkającej na określonej przestrzeni ceniącej wspólny dorobek historyczny, posiadającej pewną liczbę podstawowych instytucji usługowych, uczestniczącej w życiu zbiorowym, świadomej tego, że tworzy pewną jedność lokalną, zdolnej do zbiorowego działania w rozwiązywaniu problemów dotyczących interesu publicznego

Co to jest społeczność lokalna?
-Literatura anglosaska→ community (społeczność) w szerokim znaczeniu
-Literatura polska→ społeczność (lokalna) w znaczeniu ściślejszym
-Z. T. Wierzbicki→ 100 definicji w literaturze polskiej

Społeczność lokalna wg Floriana Znanieckiego
zespół zbiorowości pokrywających się lub krzyżujących w obrębie jakieś szerszej całości społecznej, np. narodu, państwa
-Pojęcie społeczności lokalnych jest ograniczone do specjalnego rodzaju grup społecznych- raczej małych (nie jest to jednak warunek konieczny!), ale zawsze są to zbiorowości terytorialne
-Czynnikiem odróżniającym społeczność od innych grup jest bogactwo procesów społecznych i wzajemnych powiązań w obrębie rozpatrywanej całości

Społeczność lokalna wg Jana Szczepańskiego
-Społecznośći- zbiorowości terytorialne
W jej ramach członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie izolowane
-O społecznościach mówimy wówczas, gdy określamy rodzaj powiązania danej zbiorowości z podłożem ekologicznym. W tym ujęciu ważną rolę odgrywa więź społeczna

Co to jest społeczność lokalna?
Większość autorów uwzględnia, co najmniej trzy istotne cechy definicji społeczności:
-istnienie w jej obrębie wspólnego terytorium
-społecznej interakcji
-wspólnych więzi
UWAGA! Są i tacy badacze przedmiotu, dla których społeczność musi posiadać więcej niż wymienione trzy cechy. Jednak te właśnie uważane są za warunek niezbędny, choć niewystarczający, aby jakaś grupa była społecznością lokalną

3. Rozwiązywanie problemów społecznych w społecznościach lokalnych

Trójpodział strategii działań w społecznościach lokalnych wg J. Rothmana
Typologia modeli organizowania społeczności:
1. model planowania społecznego (social planning)
2. model rozwoju społeczności (community development)
3. model akcji społeczności (social action)

1. MODEL PLANOWANIA SPOŁECZNEGO
Działania są skoncentrowane na rozwiązywaniu konkretnych problemów społecznych, jak:
-Przestępczość
-Uzależnienia
-Bezrobocie
-bieda itp.
Zakłada się, iż podstawową strategią działania jest planowanie społeczne, opierające się na dokładnym rozpoznaniu sytuacji

Teza:
-społeczności nie mają wystarczających kompetencji i determinacji do realizacji odpowiednich programów
-ich przygotowaniem i wdrożeniem mają zajmować się prawdziwi fachowcy
-zadaniem fachowców jest „oświecanie” zacofanych społeczności lokalnych

Ograniczenia:
-Narzucone odgórnie programy nie zawsze są entuzjastycznie przyjmowane, GDYŻ społeczna akceptacja i adekwatność kulturowa są ważniejsze niż profesjonalna doskonałość programu
-NIE ISTNIEJĄ PROGRAMY UNIWERSALNE (= można wszędzie wprowadzać)
-Planowanie społeczne przynosi efekty w czasie realizacji programu przez fachowców z zewnątrz, po ich odejściu program zwykle zamiera

2. MODEL ROZWOJU SPOŁECZNOŚCI
TEZA:
-głównym celem prowadzonych działań jest przywrócenie danej społeczności zdolności do samodzielnego radzenia sobie z rozmaitymi problemami
PODSTAWOWA STRATEGIA:
-aktywizacja jak największej liczby osób, grup, instytucji→ pobudzanie zbiorowości do podejmowania działań, które służyłyby zaspokojeniu żywotnych potrzeb danej społeczności
ZAŁOŻENIA:
-Programy prewencyjne traktowane to ntegralna część życia i rozwoju społeczności
-Wspólnota interesów i poglądów całej społeczności (ZBYT IDEALISTYCZNE!)
Rozwiązujemy problem alkoholowy
Rozwiązujemy problem bezrobocia

P ROGRAM
Wzmożone działania profilaktyczne
Zwiększone nakłady finansowe
Ograniczenia (np. dostępności środków odurzających, zaniechanie reklamy INTERESY BEZPIECZEŃSTWA

INTERESY LOKALNE
Biznes
Wpływy do kasy samorządowej

INTERSY GOSPODARCZE

3. MODEL AKCJI SPOŁECZNOŚCI
CEL
-zmiana zasad podziału władzy lub zasobów na korzyść najbardziej pokrzywdzonych grup społecznych
STRATEGIA DZIAŁANIA
-spontaniczne działania grup upośledzonych (pod jakimś względem)
-mobilizowanie opinii publicznej
-wywieranie presji na władze (lokalne, centralne) w celu wymuszenia odpowiednich reform

PLUSY: możliwość mobilizacji zasobów i doświadczeń na poziomie lokalnym, które procentują przy opracowaniu, realizacji i przetrwaniu programu
MINUSY: największe nasilenie obiektywnych i subiektywnych sprzeczności interesów

Modele organizowania społeczności w praktyce rzadko występują w czystej postaci, najczęściej mówi się o podejściu eklektycznym

Różnice między modelami dotyczą celów działania, roli ekspertów i społeczności oraz stosunku do władzy

Aktywność a ideologia
Warto brać sprawy w swoje ręce
Czas wziąć sprawy w swoje ręce
Dlaczego powinieneś brać sprawy w swoje ręce?
Jak brać sprawy w swoje ręce???

Aktywizacja
-Aktywizacja jest związana z procesami socjalizacji i wychowania
-Socjalizacja i wychowanie zależą od szerszych uwarunkowań społecznych, m.in.
zróżnicowania strukturalnego ludności
ustroju politycznego
formy państwa

AKTYWIZACJA

Szersze uwarunkowania społeczne
(zróżnicowanie strukturalne ludności, ustrój polityczny, forma państwa)
↓
(siły polityczne→czynniki ideologiczno-światopoglądowe→ideały pedagogiczne)
Proces socjalizacji i wychowania
↓
Aktywizacja

Jeśli skłonności drzemiące w człowieku trafią na właściwy społeczno-historyczny grunt, wtedy można mówić o aktywności ludzkiej, tj. o działaniu przekształcającym rzeczywistość społeczną

PEDAGOGIKA A AKTYWIZACJA
Koncepcja aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych (AiRSL)
Metoda pracy środowiskowej (metodą organizowania społeczności lokalnej)
-community organization, community work
-długie tradycje- początek XX wieku
-Mary Richmond & Helena Radlińska (siły społeczne)

Aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych: założenia
-Zmiany środowiska społecznego powinny dokonywać się wysiłkiem członków danej społeczności lokalnej
-Czynne i dobrowolne uczestnictwo ludności w podejmowanych działaniach (np. na terenie wsi czy miasta) → autentyczność
-Główna przeszkoda rozwoju poszczególnych obszarów: nieporadność, nawyki, brak pewnych umiejętności ludzi, którzy je zamieszkują
-Pozaszkolne wychowanie i kształcenie ludności= podniesienie poziomu jej wykształcenia ludności

Cele i etapy działania winny być planowane w taki sposób, aby ludność w wysokim stopniu identyfikowała się z programem- warunki:
-Program powinien uwzględniać szczególnie potrzeby, których niezaspokojenie jest dotkliwie odczuwane przez ludność
-Stawiane cele ogólnospołeczne powinny wiązać się w świadomości ludności danego obszaru z jej własnymi potrzebami
-Zadania, które mają być realizowane nie powinny przekraczać nadmiernie możliwości i zdolności wykonawczych ludności, jeśli ma się ona angażować w proponowane działania i być zainteresowana ich wynikami

Dlaczego warto rozwiązywać problemy na poziomie lokalnym?
-Działania zapobiegawcze obejmujące wielorakie obszary funkcjonowania społeczności to adekwatna reakcja na wieloczynnikowe zjawiska (jak np. alkoholizm, narkomania, bezrobocie, bieda, przestępczość itp.)
-Na tworzenie i realizowanie zintegrowanych działań zapobiegawczych mają większe szanse społeczności lokalne
-Bliskość społeczna lokalnych instytucji (państwowych i pozarządowych) stanowi naturalną szansę na wspólne uzgodnienie działań i ścisłą ich koordynację

4. ROLA CZYNNIKÓW PSYCHOBIOLOGICZNYCH W GENEZIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Na obecnym etapie rozwoju nauki przyjmuje się, że wszelkie zachowanie człowieka, a więc również przestępcze, jest uwarunkowane zarówno przez czynniki biologiczne, jak i społeczne. W procesie interakcji tych dwóch czynników kształtuje się osobowość jednostki

Osobowość
to zespół względnie stałych cech (właściwości, czynników) psychicznych jednostki kształtujących się w toku interakcji między jednostką a jej otoczeniem społecznym, decydujący o stałości i międzysytuacyjnej spójności zachowań (J. Strelau, 2002, Tom I, s. 561)
(Niekiedy) pojęcie osobowości jest zawężane (np. J. Gierowski) do tych struktur, które w decydujący sposób wyznaczane są przez kod genetyczny i stan funkcjonowania organizmu, przede wszystkim ośrodkowego układu nerwowego (J. Gierowski, 2002, Tom III, s. 712)

Badania koncentrują się na podstawowych czynnikach biopsychicznych, których wspólną cechą jest to, że są one uwarunkowane funkcjonalnymi i strukturalnymi właściwościami OUN człowieka (J. Gierowski, Ib., s. 714):
Charakteropatii (zaburzenia OUN)
Temperamentu
Psychopatii
Inteligencji

CHARAKTEROPATIA
-Termin zaproponowany przez Tadeusza Bilikiewicza na określenie ujemnie ocenianych tendencji w zachowaniu, związanych z organicznym uszkodzeniem mózgu (A. Gaberle i in., Ib., s. 95)
-W literaturze spotykamy się z terminami charakteropatia i encefalopatia

Charakteropatia- zaburzenia osobowości typu psychopatycznego, które spowodowane zostały organicznym uszkodzeniem mózgu, a przy których nie występują typowe dla encefalopatii objawy neurologiczne
Encefalopatia- zaburzenia zachowania współwystępują z patologicznymi zmianami w mózgu, stwierdzanymi za pomocą badań EEG (encefalografia) lub badań neurologicznych
O encefalopatii mówi się wówczas, gdy na skutek doznanego uszkodzenia mózgu występują wyraźne objawy neurologiczne (patologiczne odruchy, przykurcze, porażenia), którym towarzyszą charakterystyczne zmiany w sferze emocjonalno-popędowej, przede wszystkim zaś polegające na znacznym obniżeniu się samokontroli (np. skłonność do wybuchów gniewu i złości o znacznym zazwyczaj nasileniu)

Nie udało się ustalić dokładnie, czy zawsze uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) prowadzi do aspołecznego zachowania się, ponadto nadal wyjaśnienia wymaga kwestia ustalenia prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń w zachowaniu w zależności od miejsca i rodzaju uszkodzeń mózgu
Inne źródła (por. J. Gierowski, Ib., s. 714-715) podają, iż dotychczasowe badania wskazują na istnienie współzależności między uszkodzeniami OUN a skłonnościami do zachowania przestępczego

Ważny problem→ psychofizyczne następstwa organicznego uszkodzenia mózgu
W psychiatrii podkreśla się znaczenie mikrouszkodzeń OUN prowadzących do zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu (dysfunkcji mózgowych), które występują znacznie częściej niż poważniejsze uszkodzenia mózgu i są od nich trudniej wykrywalne
-Mikrouszkodzenia mogą powstać w okresie płodowym, okołoporodowym, jak również być efektem pozornie niegroźnych urazów mechanicznych głowy lub chorób

Badania pozwoliły ustalić, iż urazy czaszki u dzieci w wieku 4-6 lat, 11-15 lat powodują poważne skutki zwłaszcza w zakresie sprawności umysłowej, natomiast urazy czaszki w wieku powyżej 7 lat wywołują raczej różne zaburzenia charakteru
Otwarte urazy z reguły uszkadzają globalne funkcje mózgu, a urazy zamknięte częściej powodują zaburzenia charakterologiczne
Obserwacje dzieci cierpiących na takie schorzenia pozwoliły na stwierdzenie u nich zakłóceń rozwoju psychicznego wywołujących trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych. Tym samym wzrasta prawdopodobieństwo pojawienia się lub utrwalenia tendencji do zachowania niezgodnego z normami społecznymi

Ważną rolę odgrywa środowisko społeczne, które może wspomniane tendencje wywołać, wzmocnić lub zneutralizować
Według D. Wójcik organiczne uszkodzenie OUN często pociąga za sobą negatywne skutki (np. zaburzenia w zachowaniu, trudności w nauce), które mogą stanowić czynnik uniemożliwiający prawidłową socjalizację jednostki i czasem, w sposób pośredni, przyczynić się do wystąpienia zachowań przestępczych
Organiczne uszkodzenie OUN→ zaburzenia w zachowaniu +trudności w nauce → utrudniona socjalizacja → objawy nieprzystosowania społecznego (np. zachowania przestępcze)

Podsumowanie
Założenia mówiące o tym, że mikrouszkodzenia czy poważne uszkodzenia OUN prowadzą nieuchronnie do zachowań antyspołecznych, proponuje się traktować jako neolombrozjanizm, przyjmujący założenie skrajnego determinizmu
Przebycie uszkodzenia (czy schorzenia mózgu) może powodować lub powiększać trudności adaptacyjne jednostki i w ten sposób, szczególnie przy innych niekorzystnych czynnikach środowiskowych czy biopsychicznych uniemożliwiać prawidłową socjalizację i czasem, w sposób pośredni, doprowadzić do występowania zachowań przestępczych

TEMEPRAMENT
Właściwości układu nerwowego, określanymi jako temperament a zachowania przestępcze
Temperament to względnie stałe cechy osobowości, występujące u człowieka od wczesnego dzieciństwa (…) pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne (…) podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem (J. Strelau, Ib., s. 578)

Badania koncentrują się na wybranych cechach właściwie funkcjonującego układu nerwowego, które mogą sprzyjać niewłaściwym zachowaniom, a więc również przestępczym- chodzi o pewne właściwości zarówno OUN, jak i autonomicznego układu nerwowego (AUN)

W tym nurcie (jak również teorii psychologicznych) mieści się koncepcja Hansa Eysencka- najbardziej znana koncepcja łączenia niektórych cech osobowości i zachowania człowieka z właściwościami układu nerwowego

PSYCHOPATIA
Zgodnie z założeniami teorii cech zaburzenia osobowości można określić jako względnie trwałe zahamowanie rozwoju osobowości, przejawiające się głównie zakłóceniem prawidłowego funkcjonowania mechanizmów integracyjno-regulacyjnych

Najczęściej zaburzenia osobowości dzieli się na dwie kategorie:
1. Zaburzenia struktury osobowości (osobowość nieprawidłowa)
2. Zaburzenia cech osobowościprzyjmując założenie, że różnice dotyczą patogenezy, obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwałości i nasilenia zaburzeń, dynamiki zmian i skuteczności stosowanych metod leczenia (A. Jakubik, s. 51)

Do zaburzeń struktury osobowości zaliczamy osobowość nieprawidłową, powszechnie określaną (jeszcze do niedawna) terminem „psychopatia”→ jedno z najbardziej wieloznacznych i kontrowersyjnych pojęć z zakresu psychiatrii i psychologii klinicznej

-Pojęcie „psychopatia”, a dokładniej „konstytucjonalna psychopatyczna małowartościowość” wprowadził Koch (1891) w celu oznaczenia trwałego defektu uczuć
-Nie ma pełnej zgodności, co do samej istoty psychopatii i jej definicji
-Wczesne definicje ujmowały tę kwestię szeroko
-Potem następowało zawężanie zakresu pojęcia, co było związane z poszukiwaniem genezy tego zjawiska w czynnikach:
biologicznych→ charakteropatia
społecznych→ socjopatia

Obecnie w literaturze anglojęzycznej używane są zamiennie następujące terminy:
-psychopatia,
-osobowość psychopatyczna,
-socjopatia, osobowość socjopatyczna,
-osobowość antysocjalna i osobowość asocjalna,
bez względu na wyznawane poglądy na temat etiopatogenezy tego typu zaburzeń

Nadmierne rozszerzenie zakresu pojęcia psychopatii spowodowało, że obecnie rozpoznaje się ją zbyt pochopnie, stąd w literaturze przedmiotu dążenie do uściślenia kryteriów diagnostycznych oraz zmian terminologicznych

Istotny postęp to wprowadzenie terminu „osobowość nieprawidłowa” w miejsce obciążonej pejoratywnym znaczeniem nazwy psychopatia

Psychopatia - istotne cechy
-Słabość uczuć złożonych
-Nieumiejętność nawiązywania właściwych związków międzyludzkich
-Błędy w ocenie otoczenia
-Postawy instrumentalne i „kalkulacyjne” wobec innych ludzi
-Ujmujący sposób bycia (tzw. „lew salonowy” błyszczący, ale bardzo powierzchowny intelektualnie)
-Pozorna ogłada towarzyska
-Skłonność do działań popędowych (np. impulsywność, niekontrolowana agresja)
-Skrajny egocentryzm
-Brak poczucia winy i wyrzutów sumienia
-Nieumiejętność przewidywania
-Brak wglądu w siebie
-Niezdolność do uczenia się, tzn. słaba reakcja na społeczne wzmocnienia dodatnie lub ujemne
Osobowość nieprawidłową charakteryzuje wyraźna przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad sferą poznawczo-uczuciową

Kryteria diagnostyczne osobowości nieprawidłowej według Cleckleya
-Trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi
-Bezosobowy stosunek do życia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera)
-Brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności
-Nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokojenia popędów i potrzeb)
-Utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne
-Autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania, a nawet sukcesów, niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia)
-Niezdolność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości), przewidywania skutków własnego postępowania i wysnuwania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność procesu uczenia się)
-Nie dające się wyjaśnić logicznie przerywanie każdej konstruktywnie podjętej działalności
-Swoisty brak wglądu
-W miarę sprawna ogólna inteligencji
-Nierozróżnialnie granicy między dobrem i kłamstwem
-Brak lęku
-Nietypowa lub patologiczna reakcja na alkohol
-Częste szantażowanie samobójstwem i tendencja do samouszkodzeń

PSYCHOPATIA
Osobowość nieprawidłowa występuje u ok. 3% populacji i 3-10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet
W badaniach przestępców, szczególnie wielokrotnych, ustalano wysokie odsetki osób kwalifikowanych jako psychopaci

W literaturze przedmiotu cytowane są różne klasyfikacje i opisy osobowości psychopatów na tej podstawie wysuwane są pewne wnioski:
1. Prezentowane charakterystyki są różnorodne, tj. obejmują olbrzymie bogactwo cech i zachowań
2. Autorzy w opisie psychopatii posługują się określeniami o różnym stopniu ogólności
3. Większość z wymienianych cech i zachowań może występować u ludzi zdrowych psychicznie (występowanie pojedynczej cechy wcale nie świadczy o nieprawidłowej osobowości)
4. Charakterystyczne cechy psychopaty przejawiają się przede wszystkim w zaburzeniu jego społecznego funkcjonowania (naruszanie norm moralnych, społecznych, prawnych)
5. Niektóre zachowania określane jako charakterystyczne dla psychopatów stanowią jednocześnie naruszenie konkretnych przepisów prawnych

Współczesne badania wskazują, iż przestępczość i psychopatia są zjawiskami wzajemnie na siebie zachodzącymi, ale równocześnie pozwalają na stwierdzenie, że nie każdy psychopata jest przestępcą (i vice versa)
Tylko część psychopatów popełnia przestępstwa, jak również i to, że tylko u niektórych przestępców stwierdza się psychopatię

Dlaczego związek psychopatia- przestępczość tak trudno określić?
-Nie ma jednoznacznej definicji psychopatii
-Stosowane są różne kryteria oceny osobowości psychopatycznej
-Przy stawianiu diagnozy psychopatii stosowane są różne metody
-Najczęściej badaniom poddawani są psychopaci będący jednocześnie przestępcami lub pacjentami różnych zakładów (np. psychiatrycznych)

INTELIGENCJA
Długo utrzymywał się pogląd mówiący o tym, że: niski poziom intelektualny, a szczególnie upośledzenie umysłowe są ważnymi czynnikami kryminogennymi

Inteligencja to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (J. Strelau, s. 551)

Czy poziom inteligencji jest warunkowany genetycznie czy środowiskowo?
-W różnych okresach rozwoju człowieka czynniki środowiskowe i dziedziczne działają z niejednakową siłą
-Tak jak prawidłowe warunki wychowawcze mogą przyczyniać się do podwyższenia poziomu sprawności umysłowej, tak i negatywne warunki społeczne (np. zła sytuacja rodzinna, szkolna), mogą też powodować obniżenie ilorazu inteligencji
-Czynniki genetyczne wyznaczają granice możliwości rozwoju intelektualnego (właściwa stymulacja ze strony otoczenia może poprawić sprawność umysłową, a złe warunki środowiskowe mogą doprowadzić do funkcjonowania ludzi w dolnej granicy swych możliwości)
-D. Wójcik (Ib, s. 74) zwraca uwagę, iż większość autorów uznaje rolę zarówno czynników dziedzicznych jak i środowiskowych. Badacze różnią się jednak w określaniu proporcji tych czynników
-Obniżony poziom inteligencji jednostki należy zawsze rozpatrywać w powiązaniu z innymi czynnikami, jak: warunki wychowawcze, jednostkowe właściwości osobowości, stan zdrowia, przebyte choroby itp.

Inteligencja a skłonność do zachowań przestępczych
Dzieci o obniżonym poziomie inteligencji→ znaczne trudności w nauce* + utrudniona adaptacja jednostki do wymagań społecznych** (szczególnie przy negatywnych warunkach rodzinnych, przy braku pomocy ze strony domu, szkoły)→ mogą nie ukończyć edukacji na poziomie elementarnym→ problemy w uzyskaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych i podjęciu odpowiedniej pracy → utrudniony start życiowy

* Właściwości, które mogą utrudniać naukę szkolną:
-Zwolnione tempo myślenia
-Trudności w rozumowaniu abstrakcyjnym
-Nieumiejętność wykrywania związków przyczynowo-skutkowych między różnymi zdarzeniami
-Nieumiejętność zorganizowania sobie nauki i pracy
-Działalność nieplanowana
-Brak inwencji i samodzielności
-Mało plastyczne zachowanie
-Stosowanie w rozwiązywaniu zadań metody prób i błędów
-Nieumiejętność posłużenia się własnym lub cudzym doświadczeniem
** Trudności i niepowodzenia szkolne stanowią często pierwsze ogniwo w procesie nieprzystosowania społecznego dziecka

Niski poziom rozwoju umysłowego może stwarzać trudności w rozumieniu podstawowych norm moralnych i społecznych, współwystępować z nieumiejętnością planowania i stawiania sobie celów życiowych

Prowadzone badania pokazują, iż nie ma prostej zależności między inteligencją a skłonnością do zachowań przestępczych
-Niska inteligencja może utrudniać proces socjalizacji przestępców i tym samym pośrednio przyczyniać się do łamania norm społecznych
-Pewne przestępstwa (np. fałszerstwa, wyłudzenia) kojarzone są ze sprawcami o wyższej niż przeciętna inteligencji

W badaniach prowadzonych dawniej stwierdzano z reguły bardzo duże różnice w poziomie sprawności umysłowej między przestępcami a nieprzestępcami, które zmniejszały się w miarę doskonalenia metod pomiaru inteligencji i większej poprawności metodologicznej badań

Podsumowanie
Przeprowadzone do tej pory badania empiryczne nie dostarczyły wystarczających dowodów na potwierdzenie tezy o kryminogennej roli czynników genetycznych i biopsychicznych

Na podstawie studiów empirycznych można stwierdzić, iż każda z omówionych zmiennych (charakteropatia, temperament, psychopatia, iloraz inteligencji) może prowadzić do zachowań przestępczych, jeśli dołączą dodatkowe okoliczności

Tym zmiennym można przypisać charakter czynnika fragmentarycznego (…) pozwalającego jedynie w niewielkim stopniu odpowiedzieć na pytanie o psychologiczne uwarunkowanie przestępczości (J. Gierowski, s. 714)

Rola czynników psychologicznych w genezie niedostosowania społecznego
Wybrane stanowiska psychologiczne
-Koncepcja Hansa Eysencka
-Teoria kontroli (powstrzymywania) Waltera Recklessa
-Koncepcja umiejscowienia kontroli Juliana Rottera

Cechą charakterystyczną stanowiska psychologicznego jest odwoływanie się w wyjaśnianiu genezy zachowań przestępczych do zmiennych psychologicznych, które uważane są za główne przyczyny tych zachowań
Kryminogenna rola czynników psychologicznych według M. Cioska polega na tym, że zmienne te albo sprzyjają wyborowi zachowania przestępczego w określonych sytuacjach (np. agresywność), albo utrudniają wybór postępowania właściwego (np. niski poziom inteligencji)

KONCEPCJA HANSA EYSENCKA
Opiera się na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie, typów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów pobudzania i hamowania
Typy te stanowiły podstawowy wymiar osobowości, prowadziły do wyróżnienia: ekstrawertyków i introwertyków

EKSTRAWERTYCY
-Łatwi do pobudzenia
-Łatwo wygaszający (hamujący) pobudzenie
-Poszukujący stymulacji, aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, towarzyscy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani, co prowadzi często do agresji

INTROWERTYCY
-Trudni do pobudzenia
-Z trudnością wygaszający (hamujący) pobudzenie
-Nietowarzyscy, powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, lecz raczej pesymistyczni, skoncentrowani na życiu wewnętrznym

Socjalizacja jest procesem warunkowania, tzn. nabywania i utrwalania odruchów warunkowych, odpowiadających wymogom społecznym
Socjalizacja (=przystosowanie społeczne) ma polegać na wytworzeniu u dziecka odruchu warunkowego reagowania lękiem na wszelkie zachowania społecznie nieakceptowane. Zasadnicze znaczenie odgrywa w nim indywidualna podatność na warunkowanie

W przypadku ekstrawertyków wrodzone właściwości systemu nerwowego sprawiają, że proces socjalizacji jest trudniejszy (= są trudniejsi do zsocjalizowania) i wymaga więcej wysiłku niż u introwertyków
W procesie socjalizacji ważną rolę odgrywa kolejny czynnik, mający podłoże biologiczne, tj. neurotyzm (wrodzona właściwość dotycząca aktywności AUN)

Niski neurotyzm
-zrównoważenie emocjonalne
-odporność na stres
-reakcje adekwatne do bodźca

Wysoki neurotyzm
-ogólne niezrównoważenie emocjonalne
-pobudliwość afektywną
-skłonność do załamań w sytuacjach stresowych
-zbyt silne lub zbyt długotrwałe reakcje w porównaniu z działającym bodźcem
-nieśmiałość w kontaktach międzyludzkich
-zależność od innych
-brak stałości w osiąganiu rezultatów własnej działalności

Stopień neurotyzmu może mieć zasadnicze znaczenie w procesie socjalizacji, gdyż wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu (wzbudza nieadekwatny do działających bodźców poziom lęku)
Można oczekiwać, że osoby cechujące się wysokim stopniem ekstrawersji i neurotyzmu będą najtrudniej utrwalać odruchy pozwalające im unikać zachowań antyspołecznych

Trzeci wymiar, tj. psychotyzm dodany w latach 70. XX wieku, jest niezależny od dwóch pozostałych (ekstrawersja- introwersja; neurotyzm)
opisany jedynie w warstwie behawioralnej, brak opisów konstytucjonalnych

Wysokie wyniki w skali psychotyzmu: cechy i właściwości
-Samotność
-Brak przywiązania do innych (wyraża się w braku dbałości o innych i nieliczeniu się z innymi)
-Nieprzystosowanie psychiczne
-Okrucieństwo, „nieludzkość”
-Brak uczuć i wrażliwości
-Poszukiwanie wrażeń i sensacji
-Wrogość, agresywność
-Dziwaczne i niezwykłe upodobania
-Lekceważenie niebezpieczeństw, ryzykanctwo
-Bawienie się cudzym kosztem, denerwowanie innych (dokuczanie innym)

Osoby, które w kwestionariuszach Eysencka mierzących ekstrawersję-introwersję, neurotyzm i psychotyzm będą uzyskiwały wysokie wyniki, mogą częściej niż osoby uzyskujące w tych skalach niskie wyniki zostać dewiantami i/lub przestępcami

TEORIA KONTROLI (POWSTRZYMYWANIA) WALTERA C. RECKLESSA
Podstawowe założenie wynikało z próby odpowiedzi na pytanie: co decyduje o zaangażowaniu (lub nie) w działalność przestępczą? Jest to stopień odporności na pokusę stania się dewiantem i przestępcą
Jednostka w społecznym funkcjonowaniu jest nieustannie narażona na możliwość „zarażenia się przestępczością” (jak organizm na zarazki), gdyż tego typu zachowania to nieodłączny atrybut życia społecznego (por. E. Durkheim, K. T. Erikson)
Istnieją pewne mechanizmy („system odpornościowy”), które umożliwiają opieranie się naciskom, np. grupowym (ZEWNĘTRZNA KONTROLA) i nieuleganie pokusom (WEWNĘTRZNA KONTROLA)

Czynniki określone jako „zarażające przestępczością”- dwie postacie: pociągacze i popychacze

POCIĄGACZE (PULL)
dotyczą aktualnych warunków społecznych (tj. funkcjonujące wzory zachowań, normy, które mówią jak w sposób legalny osiągnąć sukces, wzory zaspokajania własnych potrzeb i aspiracji, mniej lub bardziej dostępnych dla jednostki z różnych grup społecznych; złe towarzystwo, podkultura przestępcza i dewiacyjna, kariery przestępcze „lansowane” przez media)

POPYCHACZE (PUSH)
dotyczą biologicznych i psychologicznych czynników (dominujące motywy, postawy, napięcia, lęki, niezadowolenie, agresywność, wyolbrzymianie swoich problemów, potrzeba natychmiastowej gratyfikacji itp.)

Model oddziaływania kontroli wewnętrznej

- Kształtuje się w procesie socjalizacji, jest przede wszystkim wynikiem moralnego wychowania i rozwoju jednostki
-Wskaźniki prawidłowo ukształtowanej kontroli wewnętrznej
-Rozwinięta kontrola wewnętrzna umożliwia przeciwstawianie się zewnętrznym presjom, radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych, unikanie ryzyka itp.

-Adekwatny obraz siebie (temu wymiarowi autor przypisywał centralne miejsce w swojej koncepcji)
-Nastawienie na realizację zadań przy jasno sformułowanych celach życiowych
-Realistyczny, w stosunku do możliwości, poziom aspiracji
-Zdolność do znoszenia frustracji
-Identyfikacja z normami prawnymi i moralnymi

Model oddziaływania kontroli zewnętrznej
Wszystkie te czynniki w bezpośrednim środowisku jednostki, które utrzymują ją w pewnych ryzach, a więc obowiązujące normy prawne i zasady moralne, przypisane im sankcje, zinstytucjonalizowane cele i oczekiwania społeczne, jak również wpływ kolegów i rówieśników
To naciski grupowe (społeczne) do posłuszeństwa względem obowiązujących norm, do wypełniania nakazów pełnionych ról zgodnie z oczekiwaniami, tradycją i potrzebami społecznymi

KONCEPCJA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI (koncepcja kontroli) Juliana B. Rottera
Kontrola to mechanizm wyuczony (warunkowanie instrumentalne)- człowiek ucząc się zdobywa wiedzę o przyjemnych (+) i nieprzyjemnych (-) skutkach swojego zachowania i o różnych możliwościach zaspokajania potrzeb:
PODOBNA SYTUACJA→ DECYZJA O ZACHOWANIU→ OCZEKIWANIE TAKICH SAMYCH REZULTATÓW (+ lub -) → PRAWDOPODOBIEŃSTWO WYSTĄPIENIA OKREŚLONYCH SKUTKÓW→ „OCZEKIWANIA”

Oczekiwania przyjmują dwie postaci
1. Zgeneralizowana uogólnienie wszystkich dotychczasowych związków zachowanie- wzmocnienie w postaci zaspokojenia potrzeb, im więcej wystąpiło pozytywnych wzmocnień, tym większe prawdopodobieństwo istnienia przekonania, że każde następne działanie jednostki niezależnie od sytuacji przyniesie oczekiwany rezultat
2. Specyficzna związane są z pewną klasą zachowań

Koncepcja umiejscowienia kontroli (koncepcja kontroli) Juliana B. Rottera PRZYKŁAD
W momencie głodu jednostka ma przekonanie, na podstawie dotychczasowych doświadczeń, że ten lub innych lokal gastronomiczny może lepiej zaspokoić jej głód, w zależności od jej upodobań smakowych, posiadanych środków finansowych i możliwości dotarcia do niego

Poczucie kontroli:
WEWNĘTRZNEJ ZACHOWANIE ↔ WZMOCNIENIE (jest związek)
Nabywanie subiektywnego przekonania o związku przyczynowym pomiędzy zachowaniem (np. nauka) a występującym po nim wzmocnieniem (np. zaliczenie) prowadzi do ukształtowania się poczucia kontroli wewnętrznej

Poczucie kontroli:
ZEWNETRZNEJ ZACHOWANIE ↔ WZMOCNIENIE (brak związku)
Poczucie kontroli zewnętrznej jest przekonaniem o braku związku między zachowaniem a jego skutkami

O tym, czy w procesie rozwoju osobowości rozwinie/ wytworzy się zewnętrzne lub wewnętrzne umiejscowienie kontroli, decydują uzyskiwane w doświadczeniu życiowym wzmocnienia (zaspokajanie potrzeb) oraz sytuacja psychologiczna

Zdaniem K. Ostrowskiej kontrola wewnętrzna lub zewnętrza nie jest wymiarem, który dzieliłby ludzi na dwie rozłączne kategorie, w zasadzie można u każdego człowieka zaobserwować elementy przejawów poczucia jednej i drugiej kontroli, dlatego precyzyjniejsze jest mówienie o przewadze jednej lub drugiej formy poczucia kontroli
Brakuje szerszych i systematycznych badań nad poziomem poczucia kontroli u sprawców przestępstw
Istniejące dotyczą populacji więziennej→ pozwalają one na wysunięcie ostrożnych przypuszczeń, iż tę grupę charakteryzuje zewnętrzny typ umiejscowienia kontroli

Badania Kiehlbaucha pokazały zmianę poczucia kontroli w zależności od okresu pobytu w zakładzie karnym:
-Początkowy okres- wyższy poziom kontroli zewnętrznej
-Środkowy okres- poziom przeciętny kontroli zewnętrznej
-Końcowy okres- wyższy poziom kontroli zewnętrznej

Wyniki te pokazują, że poziom umiejscowienia kontroli może być silnie związany z aktualną sytuacją jednostki, z jej możliwością osiągania założonych celów za pomocą manipulowania postawą podporządkowania się lub ujawniania niezależności
Zarówno w początkowym, jak i w końcowym okresie pobytu w zakładzie karnym ze względu na realizację innych celów (potrzeb) zależność od innych, a tym samym wykazywanie bierności i podporządkowywania się jest skuteczniejsza niż ujawnianie samodzielności

Rola czynników sytuacyjnych w genezie przestępczości nieprzystosowania społecznego
teorie sposobności przestępczych, czyli okazja czyni złodzieja

CZYNNIKI SYTUACYJNE
Czynniki sytuacyjne mogą mieć charakter sytuacji ciągłej i/lub bezpośrednio poprzedzać zachowania przestępcze
Sytuacja trudna- zostaje naruszona równowaga między potrzebami, działaniem i warunkami działania Sytuacje obiektywnie i subiektywnie trudne

Sytuacje trudne i kryminogenne

-Deprywacja potrzeb biologicznych i psychologicznych
-Przeciążenia
-Utrudnienia
-Zagrożenia
-Sytuacje „bolesne”
-Sytuacje nowe
-Sytuacja konfliktowa

Większość teorii kryminologicznych zwraca uwagę przede wszystkim na osobę, „pytając, dlaczego pewni ludzie mają większe bądź mniejsze skłonności do popełniania przestępstw?” (M. Felson & Clarke, 1998), czy inaczej, poprzez wyjaśnienie zachowania w kategoriach dyspozycji

Perspektywa sytuacyjna wysuwa na plan pierwszy zewnętrzne determinanty zachowania
Teorie sposobności przestępczych koncentrują się na roli okazji czy czynników sytuacyjnych, tkwiących w otoczeniu (środowisku) jednostki, które mogą sprzyjać podejmowaniu przez nią zachowań przestępczych

Dlaczego (jakie są przyczyny?) i po co (jaki jest cel?) podejmowane są zachowania ryzykowne?
P. G. Zimbardo

• PODEJŚCIE DYSPOZYCYJNE
  -Geny
  -Cechy osobowości
  -Zmienne o charakterze organicznym

• PODEJŚCIE SYTUACYJNE
  -Zewnętrzne determinanty zachowania

TEORIE SPOSOBNOŚCI PRZESTĘPCZYCH
Okazje do popełnienia przestępstwa traktowane są jako punkt generujący czyny niezgodne z prawem
Można uporządkować w zależności od tego, na co zwracają największą uwagę i tak:
-Perspektywa działań rutynowych koncentruje się na społeczeństwie
-Teoria modelu przestępczości na terenach lokalnych
-Perspektywa racjonalnego wyboru na poziomie jednostkowym
Wszystkie mówią o tym, że społeczeństwo i społeczności mogą wpływać na sposobności przestępcze. Sytuacyjne zapobieganie przestępczości jest praktycznym wykorzystaniem tego założenia

1. Perspektywa działań rutynowych
Zajmuje się wyjaśnianiem przede wszystkim przestępstw rozbójniczych
Założenie: dla wystąpienia przestępstwa musi wystąpić zbieżność w czasie i przestrzeni minimalnie trzech elementów:
-możliwego sprawcy
-odpowiedniego celu
-nieobecności osoby gotowej zareagować

Tym, co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji przestępczych, która nigdy nie jest wartością stałą, tzn. ulega zmianom w zależności od różnych okoliczności

4 główne elementy decydują o staniu się celem przestępczego ataku i są brane pod uwagę przez sprawców (VIVA)
1. Wartość (Value) sprawcy interesują się tylko tymi rzeczami, które mają wartość
2. Bezwładność (Inertia) to waga (ciężar) różnych towarów
3. Widoczność (Visibility) to wystawienie przedmiotów czy sprawienie, żeby były bardziej zauważalne
4. Dostęp (Access) to wzory ulic, położenie przedmiotów blisko drzwi bądź innych miejsc, z których potencjalni złodzieje mogą je zabrać

2.Teoria modelu przestępczości
Bierze pod uwagę to, jak ludzie i przedmioty wikłają się w przestępczość przemieszczając się w czasie i przestrzeni
„Lokalne wzory przestępczości mówią nam, jak ludzie i środowisko fizyczne oddziałują wzajemnie na siebie, generując więcej lub mniej okazji przestępczych” Felson i Clarke (1998, s. 6)

T RZY GŁÓWNE POJĘCIA

1. Punkty węzłowe (nodes)

2. Ścieżki (paths)

3. Krawędzie/brzegi (edges)

1. termin, który odnosi się do tego, skąd i dokąd ludzie podróżują (szkoła, dom, centra rozrywki i handlu)
   
   

2. każdy przestępca szuka celów swoich działań w pobliżu osobistych punktów węzłowych (dom, szkoła, centra rozrywki) i dróg (ścieżek) do nich prowadzących

3. granice terenów, gdzie ludzie mieszkają, pracują, robią zakupy, poszukują rozrywki

3. Perspektywa racjonalnego wyboru
-Koncentruje się na podejmowaniu decyzji przez sprawców
-Przestępczość jest celowym zachowaniem, które przynosi korzyści sprawcom
-Sprawcy mają cel, kiedy popełniają swoje czyny, nawet jeśli cele są słabo widoczne, ponadto biorą pod uwagę zyski i ryzyko występujące w danym momencie
-Jaka jest sytuacyjna siła sprawcza zaangażowana w podjęcie decyzji o popełnieniu lub nie przestępczości?

SPOSOBNOŚCI I PRZESTĘPCZOŚĆ: 10 ZASAD
1. Okazje odgrywają rolę w powodowaniu wszystkich przestępstw
2. Sposobności przestępcze są wysoce specyficzne dla każdego przestępstwa i przestępcy
3. Sposobności przestępcze są skoncentrowane w czasie i przestrzeni
4. Sposobności przestępcze zależą od codziennego ruchu, aktywności
5. Jedno przestępstwo stwarza sposobność dla następnego
6. Niektóre produkty (towary) stwarzają więcej kuszących okazji przestępczych
7. Zmiany społeczne i technologiczne pociągają za sobą nowe sposobności przestępcze
8. Okazje dla popełniania przestępstw mogą być redukowane
9. Ograniczenie sposobności nie zawsze powoduje przemieszczenie przestępstw
10. Skoncentrowanie się na ograniczeniu sposobności może prowadzić do zanikania w szerszym stopniu przestępczości

Podstawowe zasady teorii sposobności przestępczych są bliskie realnemu światu, łatwe do wytłumaczenia i nauczenia oraz gotowe do wprowadzenia w praktykę, dlatego- zdaniem ich zwolenników- mogą i powinny pomagać w zapobieganiu przestępczości

Wszystkie, tj. teoria działań rutynowych, modelu przestępczości i racjonalnego wyboru opierają się na starym powiedzeniu, zgodnie z którym to „okazja czyni złodzieja”
Podważają one mit, który M. Felson określa jako: „to nie ja”