Łukasz Górnicki - Dworzanin polski
Łukasz Górnicki (Góra) urodził się w Oświęcimiu w roku 1527 w rodzinie mieszczańskiej. Na szczęście dla przyszłego pisarza posiadał on wuja, Stanisława Kleryką-Gąsiorka, dworzanina królewskiego i znanego poetę, który zaopiekował się nim i pomógł zdobyć wykształcenie, a potem rozpocząć karierę dworską. Łukasz Górnicki zaczął służbę od posady sekretarza biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego. Następnie czekał go wyjazd do Siedmiogrodu i Włoch (tu podejmuje studia). Przez dwa lata służy u biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego. W roku 1552 rozpoczyna współpracę z kancelarią królewską. Razem z dworem Zygmunta Augusta wyjeżdżał do Gdańska, Królewca i Wiednia. Przyjął niższe święcenia, co pozwoliło mu objąć probostwo w Wieliczce. Na lata 1557-1559 przypada jego drugi pobyt we Włoszech, gdzie podejmuje studia na Uniwersytecie w Padwie.
Po powrocie do kraju został
sekretarzem i bibliotekarzem królewskim. Przyjaźni się w tym
czasie z Janem Kochanowskim oraz Andrzejem Nideckim. W roku 1561
nobilitowany, w kilka lat później objął starostwo w Tykocinie
(przeniósł się tam wraz z biblioteką królewską gromadzoną
dotychczas w Wilnie). Za panowania Stefana Batorego w życiu
publicznym uczestniczył tylko sporadycznie. Zmarł 22 lipca1603 roku
w Lipnikach pod Tykocinem.
Łukasz Górnickim był jednym
z najwybitniejszych prozaików polskiego Renesansu. Oprócz
twórczości prozatorskiej ma w swoim dorobku również przekłady
oraz poezję. Pisarz stawiany jest obok Jana Kochanowskiego jako
najwybitniejszy przedstawiciel nurtu klasycznego w
literaturze polskiego Renesansu. W swoich dziełach posługiwał się
pięknym, odróżniającym się od potocznego, językiem. Wypowiadał
się precyzyjnie, nie używał latynizmów, był doskonałym
stylistą.
Kalendarium twórczości Górnickiego
1566
- Dworzanin polski
1589 – Żal po zgonie żony
Barbary (tren)
1589 – tragedia pt. Troas
(przekład z Seneki)
1593 – traktat Rzecz o
dobrodziejstwach (przekład z Seneki)
1594 – Nowy
karakter polski – współautor wraz z Janem Kochanowskim oraz
Janem Januszowskim rozprawki o zasadach pisowni polskiej
Utwory,
które nie ukazały się za życia Górnickiego: Rozmowa Polaka z
Włochem o wolnościach i prawach polskich (dialog)
Droga
do zupełnej wolności (traktat)
Dzieje w Koronie
Polskiej (...) od roku 1538 aż do roku 1572
Dworzanin polski, wydany w
roku 1566, to najważniejsze dzieło Łukasza Górnickiego,
które na stałe wpisało go w poczet najświetniejszych pisarzy
polskiego Renesansu. Dworzanin polski jest w części
przekładem, w części parafrazą włoskiego dzieła zatytułowanego
Il Cortegiano Baltazara Castiglion. Była to rozprawa
opisująca ideał dworzanina. Autor ujął treści parenetyczne
w formę dialogów między damami, panami, artystami i
książętami. A wszystkie rozmowy mają miejsce w małym włoskim
mieście Urbino. Górnicki
przystosowuje treść włoskiego dzieła do polskich realiów. Utwór
składa się z czterech ksiąg oraz przedmowy, w której autor
tłumaczy się z dokonanych przez siebie zmian względem oryginału.
Akcja „gier rozmownych” toczy się w willi biskupa krakowskiego i
kanclerza koronnego Samuela Maciejowskiego w podkrakowskich
Prądnikach
w okolicach roku 1549. W rozmowach, których inicjatorem jest
gospodarz domu, biorą udział Polacy, głównie dworzanie królewscy.
W polskie dialogi nie zostały włączone kobiety, chyba dlatego, że
ich poziom intelektualny daleko odbiegał od możliwości ówczesnych
Włoszek. Wszyscy rozmówcy to osoby historyczne, które jednak w
rzeczywistości nigdy nie spotkały się w takim gronie, tak więc
można powiedzieć, że pisarz tworzy swoistą symulację
idealnej sytuacji.
Do prądnickich gości należą: Stanisław Maciejowski (kasztelan
lubelski), Stanisław Wapowski, Wojciech Kryski (dyplomata i
sekretarz królewski), Andrzej Kostka, Aleksamder Myszkowski, Jan
Dreśniak, Stanisław Bojanowski oraz Stanisław Lupa Podlodowski
(ojciec żony Jana Kochanowskiego).
Górnicki pomija
część tematów poruszanych w oryginale np. kwestie literatury,
muzyki i filozofii, natomiast jego oryginalnym wkładem są wywody na
temat języka polskiego, jego miejsca pośród innych języków.
Przeprowadzona w księdze I „Dworzanina” obrona języka polskiego należy do najpiękniejszych kart tej książki. (...)Broni języka polskiego i jego czystości pan Kryski, zwolennik obyczaju włoskiego i dworskiej kultury. To fakt znamienny, że tym włosko-humanistycznym duktem dociera nie żadna cudzoziemszczyzna, lecz czysty patriotyzm. (Ziomek, 386) |
Autor Dworzanina pominął również niektóre anegdoty (wśród nich te dotyczące mnichów, kapelanów, kardynałów): spomiędzy stu anegdot z oryginału powtórzył tylko czterdzieści w wersji spolszczonej ponadto Górnicki dodał drugie tyle nowych. Obecność licznych anegdot i facecji w utworze, kieruje go w stronę prozy narracyjnej, co jest przeciwieństwem ówczesnych tendencji (dialog z reguły ewoluował w formę dramatyczną). W dziele Górnickiego wypowiedzi interlokutorów to podstawowe nośniki przekazu parenetycznego, uogólnień, sentencji, ocen, norm. Rozmówcy czasem udzielają jedynie wskazówek, innym razem zdobywają się na obszerniejsze kwestie z pogłębioną argumentacją, ich wypowiedzi odznaczają się wtedy zgodnością z zasadami retoryki. Narrator w tekście odpowiada jedynie za opis o scenerii i sytuacji, w której się rozmowa toczy, jest swego rodzaju reżyserem, który nie włącza się w dyskusję aktorów.
Dworzanin polski
to dzieło parenetyczne napisane w formie tzw. zwierciadła (łac. speculum), w którym został przedstawiony wizerunek idealnego dworzanina oraz „dwornej pani”. Do najważniejszych kategorii eksponowanych w utworze Górnickiego należą elegancja, wdzięk, wytworność oraz kultura osobista. Ideał dworzanina, wyłaniający się z wypowiedziach współrozmówców, posiada cechy głęboko zakorzenione w kulturze, były one prezentowane już w starożytności przez takich autorów jak Platon czy Arystoteles. Wdzięk (grazia) w tym dziele na szczególne znaczenie, jest pojęciem z zakresu poetyki normatywnej.
Harmonia i proporcja były pojęciami obiektywnymi, bo mierzalnymi, wdzięk zaś jest kategorią do pewnego stopnia subiektywną: dzięki „gracji” to, co harmonijne i proporcjonalne, podoba się i staje się łatwe. W tym sensie wdzięk był jakby sprawnością, był sztuką. |
Człowiek cechujący się wdziękiem sprawia wrażenie, że wszystko czyni bez najmniejszego wysiłku, cechuje go tzw. „zmyślna niedbałość” we wszystkich dziedzinach życia, również w mowie:
A tak ten mój dworzanin będzie u wszystkich ludzi z podziwieniem osoby i będzie miał we wszystkim gracyję, a zwłaszcza w mowie, jeśli się strzec będzie wydwarzania, której wady pełno wszędzie a podobno u nas w Polszcze więcej niż gdzie indziej. Albowiem nasz Polak, by jedno kęs z domu wyjechał, wnet nie chce inaczej mówić, jedno tym językiem, gdzie troszkę zmieszkał: jeśli był we Włoszech, to za każdym słowem signor, jeśli we Francyjej, to per ma foi, jeśli w Hiszpanijej, to nos otro cavaglieros; a czasem drugi, chocia nie będzie w Czechach, jedno iż granicę śląską przejdzie, to już inaczej nie będzie chciał mówić, jedno po czesku, a czeszczyzna we to Bóg, jaka będzie. |
Tak
więc dworzanin według Górnickiego
Ostatnim,
najważniejszym kryterium dworskości jest głębia duchowa, liczne
zalety ducha. Na te składają się: wysoka kultura intelektualna,
męstwo w czasie wojny, a rozwaga i umiar, gdy panuje pokój. Ponadto
idealny dworzanin powinien mieć dobry wpływ na swego przełożonego.