Teoria wymiany
Teoria wymiany powstała jako reakcja na funkcjonalizm, który koncentrował się na wpływie jakiegoś zjawiska na system. Nie jest to jednolita teoria, ale raczej zespół teorii, opisujących świat społeczny jako układ wymian dóbr (materialnych i niematerialnych) pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Teoretycy wymiany społecznej postrzegają każdą interakcję w charakterze transakcji – "coś za coś". Jest to jakby "teoria interesu własnego jednostki". Jeżeli człowiek podejmuje jakiekolwiek działanie, to robi to z perspektywą korzyści dla siebie. Często jest to pożytek niematerialny, w postaci np. szacunku od innych, posłuszeństwa, satysfakcji itd.
Teoria wymiany społecznej (George C. Homans, Peter M. Blau... współ. Ralph W. Emerson – „t. analizy sieci”) – nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Porzuca perspektywę holistyczną i przyjmuje założenia indywidualistyczne. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań – interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym dokonują się bezustanne transakcje, w toku których ludzie wymieniają między sobą wartości nagradzające i karzące. Inspiracją dla tej teorii były badania nad psychologią zwierząt (doświadczenia Burrhusa F. Skinnera i Watsona). Wzmocnienia pierwotne (niezależne od epoki). Wzmocnienia wtórne (zrelatywizowane kulturowo i historycznie). Wzmocnienia uogólnione (mające charakter podstawowy stosowane w różnorodnych sytuacjach np. pieniądze prestiż, sława). Zachowanie ludzkie można wyjaśnić przez proste prawidłowości instrumentalnego uczenia się. Wartość otrzymywanej nagrody jest tym mniejsza, im częściej nagroda ta była uprzednio otrzymywana (mówi się tu czasem o prawie malejącej użyteczności krańcowej). Istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji, a same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania.) Istota życia społecznego w obu przypadkach jest oczywiście taka sama.
Taka teoria została stworzona w USA przez George’s Caspara Homansa (1910-1989), Petera Michaela Blaua (ur. 1918) i kilku innych autorów. Pierwszy sformułował ją najpełniej w książce „Social Behavior. Its Elementary Forms (1961), drugi- w Exchange and Power In Social Life (1964).1
Wg George'a Homansa "zachowanie społeczne jest wymianą dóbr materialnych, ale i niematerialnych, takich jak symbole aprobaty i prestiżu"2. Wszystkie organizacje społeczne powstały na zasadzie działania sieci wymian międzyjednostkowych. W organizacji potrzeby danej jednostki są spełniane przez inne jednostki należące do tej organizacji. Stworzył on też szereg twierdzeń, wśród nich twierdzenie o sukcesie, twierdzenie o deprywacji - nasyceniu i twierdzenie o agresji. Twierdzeń tych jest łącznie siedem, a zdaniem wieńczącym tę listę jest twierdzenie o racjonalności, które mówi, że jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze te, które daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.
Podstawowe twierdzenia:
o sukcesie: im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią tego działania.
o bodźcu: jeżeli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub zespołu bodźców było okolicznością, w której działanie jednostki zostało nagrodzone, to im bardziej prawdopodobne jest, że jednostka podejmie to lub podobne działanie.
o wartości: im bardziej działanie jest dla jednostki wartościowe, tym jest prawdopodobne, że będzie ona przejawiała to działanie.
o deprywacji-nasyceniu: im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna jednostka tej nagrody.
frustracji-agresji: jeżeli działanie jednostki nie doprowadza do otrzymania nagrody lub jednostka otrzymała karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem, a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartości wynagradzające.
Rola Homansa w socjologii XX wieku polegała głównie na stworzeniu jednej z alternatywnych dla funkcjonalizmu i zaproponowaniu dużo bardziej rygorystycznego rozumienia socjologicznej teorii. Jego teoria była w znacznej mierze zaprzeczeniem funkcjonalizmu, choć zdarzały się próby jej odczytania jako jego uzupełnienia. Homans to myśliciel bardzo interesujacy, który do amerykańskiej socjologii wniósł sporo fermentu3.
Peter Blau wprowadził do analizy procesów wymiany pojęcie "użyteczności krańcowej", które mówi o tym, że "im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie". Chodzi o to, że jeśli w wyniku wykonywania jakiejś akcji otrzymujemy nagrody, to im więcej już otrzymaliśmy tym mniejszą wartość będzie miała dla nas kolejna porcja tej nagrody. Kolejnym pojęciem wprowadzonym przez Blaua jest pojęcie "normy wymiany sprawiedliwej", które wskazuje jaki powinien być stosunek nagród do kosztów w danej relacji wymiany. Jeśli normy te zostają zachwiane, strona pokrzywdzona może ujawniać zachowania agresywne. Koncepcja Blaua różni się tym od koncepcji Homansa, że przewiduje sytuacje konfliktowe. Równowaga w jednej relacji jest opłacona zaburzoną homeostazą w innej. Jeszcze jedno pojęcie Blaua to "atrakcyjność społeczna" czyli postrzeganie możliwości uzyskania nagrody. Jest to zdaniem tego socjologa czynnik konieczny do zaistnienia stosunku wymiany, który opiera się na przeświadczeniu, że ludzie, którzy "udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłatę za dostarczone dobra". Są cztery typy (klasy) nagród: pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek (poważanie) oraz uległość. Z nich największą wartość ma uległość, potem szacunek, akceptacja, zaś najmniej stosowną nagrodą w stosunkach wymiany społecznej są pieniądze.
Uległość jest najcenniejszą nagrodą ponieważ dla Blaua wiąże się nieodłącznie ze stosunkiem władzy, a ten z kolei niesie za sobą możliwość odmawiania nagród tym, którzy nie chcą podporządkować się normom. Władza rodzi się wtedy, kiedy wartość świadczonych usług przewyższa wartość usług otrzymywanych w zamian. Jeśli ludzie mają do wyboru jedno tylko lub niewiele alternatywnych źródeł nagród, wtedy również dochodzi do wymuszenia uległości. Jest to dodatkowo ułatwione, jeśli obdarowywane osoby nie mają możliwości zastosowania środków przymusu i przeciwstawienia się osobie świadczącej usługi. Niemożność obejścia się bez danych nagród również wpływa dodatnio na sposobność do wymuszania uległości przez osobę dysponującą tymi nagrodami.
Psychologia społeczna mówi również o stosunkach międzyludzkich jako o stosunkach wymiany. Układy te oparte są na tzw. regule wzajemności, na mocy której „jesteśmy zobowiązani do przyszłego rewanżowania się za przysługi, prezenty, zaproszenia i tym podobne dobra, jakie sami otrzymaliśmy”. Według psychologów społecznych jest to jedna z ważnych zasad rządzących ludzkim postępowaniem. To zobowiązanie do rewanżu występuje chyba we wszystkich ludzkich społeczeństwach. Badacze mówią, że reguła ta wykształciła się po to, aby zachęcić ludzi do kontaktów opartych na wzajemnej wymianie usług - bez obawy, że dając coś drugiemu, stracimy to bezpowrotnie. Inną postacią tej reguły jest tzw. wzajemność ustępstw, czyli: jeżeli ktoś nam idzie na rękę, to my jemu też. Dzięki temu możemy bezpiecznie jako pierwsi ustąpić komuś, bo jest on zobowiązany odpłacić nam podobnym poświęceniem. Powyższa reguła jest wg psychologów społecznych ważnym i skutecznym regulatorem stosunków społecznych.
Teorie wymiany były i są nadal często krytykowane za brak świeżości, oczywistość niektórych twierdzeń, za pomijanie istnienia sytuacji przymusowych. Najczęściej można spotkać się ze zdaniem, że ten punkt widzenia zawęża życie społeczne i stosunki między ludźmi tylko do wartości materialnych.
Bibliografia:
Piotr Sztompka „Socjologia-Analiza społeczna”, Wydawnictwo Znak 2003.
Jerzy Szacki „Historia myśli socjologicznej”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002.
1 Jerzy Szacki „Historia myśli socjologicznej”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 202, str.838
2 Tamże, str.839
3 Jerzy Szacki „Historia myśli socjologicznej”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002, str.838