1. Anomia

A. Koncepcja Durkheima, opisująca poczucie bezcelowości i rozpaczy wynikające ze zmian zachodzących
w nowoczesnym świecie, w wyniku których normy społeczne tracą wpływ na ludzkie zachowanie.
(źródło: Giddens, Socjologia)

B. Pojęcie wprowadzone do socjologii przez Emila Durkheima (1858-1917). Oznacza ono pewnego rodzaju stan niepewności w systemie aksjonormatywnym spowodowany najczęściej jego transformacją.

Społeczeństwo w stanie anomii nie potrafi wytworzyć spójnego systemu norm i wartości, który stanowiłby dla jednostek klarowne wytyczne działań. Jednostka egzystująca w takim społeczeństwie odczuwa niepewność i zagubienie.

Anomia dotyczy bardzo często całych grup społecznych, społeczności lub pewnych kategorii społecznych. Prowadzić może do pojawiania się w społeczeństwie zachowań dewiacyjnych, takich jak bunt, wycofanie, innowacja lub rytualizm.

Dlatego też w ujęciu Durkheima anomia może przyczyniać się do zachowań samobójczych.

W ujęciu Roberta K. Mertona anomia odnosi się do sfery działań społecznych. Oznacza sytuację, w której jednostki społeczne nie mają możliwości zrealizowania społecznie narzucanych celów bądź uzyskania społecznie uznawanych wartości za pomocą społecznie akceptowanych środków czyli zgodnie z przyjmowanymi w społeczeństwie normami.
(źródło: http://socjologia.pl/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid=59)

C. W teorii socjologicznej E. Durkheima stan osłabienia lub wzajemnej sprzeczności norm społecznych - prowadzić może do naruszenia równowagi społecznej, głównie przez niewydolność w kierowaniu zachowaniami jednostek, a w skrajnych przypadkach do rozpadu danego systemu norm jako całości i zaniku więzi społecznej.

Wg współczesnych teorii (m.in. R.K. Merton): brak wzajemnego dopasowania akceptowanych w danej społeczności celów działania i faktycznie dostępnych, a przy tym dopuszczalnych środków ich realizowania przez jednostki.
(źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/74869,,,,anomia,haslo.html)

2. Grupa społeczna

A. Zbiór jednostek, które są ze sobą w stałym kontakcie. Grupy mogą być zaledwie kilkuosobowe lub stanowić wielkie organizacje i społeczeństwa. Bez względu na rozmiar grupy jej cechą wyróżniającą jest to, że członkowie mają poczucie wspólnej tożsamości. W grupach spędzamy większość życia; w społeczeństwach nowoczesnych większość ludzi jest członkami wielu różnego rodzaju grup.
(źródło: Socjologia, Giddens)

B.

1) wszelki zbiór ludzi, pomiędzy którymi zachodzą jakieś znaczące stosunki społeczne,

2) zbiór ludzi zespolonych więzią społeczną, przejawiających świadomość łączności społecznej w kontaktach wzajemnych oraz z członkami innych grup społecznych.

Wyodrębnia się różne grupy społeczne, np. grupy pierwotne i grupy wtórne. Grupy pierwotne charakteryzuje mała liczebność i bezpośrednie kontakty, więź osobista, intymność, stałość (np. rodzina). Grupy te spełniają bardzo ważną rolę w procesie socjalizacji. Grupy wtórne pozbawione są cech grup pierwotnych, np. partia polityczna, załoga zakładu. Są to grupy zorganizowane w pewnym celu.

Inny podział: grupy formalne i nieformalne. Grupy formalne posiadają wykształconą więź i zasadę odrębności określającą granice grupy, rozwinęły formalny system kontroli i organizacji. Grupy nieformalne oparte są na więzi wewnątrz organizacji, instytucji i kontroli nieformalnej.

(źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/48258,,,,grupa_spoleczna,haslo.html)

C. Grupa społeczna to szczególnego rodzaju zjawisko, które w odróżnieniu od pojęcia potocznego (gdzie pojęciem grupy określa się wiele odmiennych zjawisk), ma swój ściśle określony zbiór cech.

W naukach społecznych za zjawisko grupy społecznej uznaje się tylko taki rodzaj bytu społecznego, który:

• składa się co najmniej z trzech osób (muszę występować wielokierunkowe relacje (przy dwóch osobach tak nie jest)

• ma swoje wewnętrzne poczucie odrębności (członkowie grupy postrzegają ją jako odrębną od innych grup)

• ma określone cele, strukturę organizacyjną, system wartościami oraz (co najważniejsze)

• między członkami grupy zachodzi trwała zależność określana jako styczność społeczna.

(źródło: http://www.wosnastoprocent.pl/vademecum/Spoleczenstwo/grupa%20spoleczna%20-%20definicja%20i%20typologie.pdf)

3. Rola społeczna

A. Zachowania, których oczekuje się od jednostki zajmującej określoną pozycję społeczną. Pojęcie roli społecznej wywodzi się z teatru. W każdym społeczeństwie jednostki grają wiele różnych ról społecznych w zależności od kontekstu swojego działania.
(źródło: Socjologia, Giddens)

B.
1) system oczekiwań dotyczących przewidywanych zachowań człowieka wobec grupy, w której zajmuje on określoną pozycję. Rola społeczna wyznacza wówczas zespół reguł, norm i wzorów postępowania.

2) system stałych zachowań osobnika, zgodnych z systemem oczekiwań i wzorów społecznych. W różnych grupach istnieje wiele rozmaitych ról (np. w rodzinie rola ojca, matki, brata itp.). Pełnienie ich jest ważnym czynnikiem regulującym zachowanie jednostki i kształtującym jej postawy.
(źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/45339,,,,rola_spoleczna,haslo.html)

C. Zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste. W ten sposób pojęcie roli społecznej wiąże się z pojęciem pozycji społecznej.

Szacka (2008: 149) zauważa, że rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób: „powiada się, po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie, że jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy”.

Zatem rola jest wyznacznikiem sposobu zachowania się osoby zajmującej określoną pozycję. Jest także elementem dynamicznym pozycji, przez co są to pojęcia często utożsamiane.

Ważny jest tutaj również aspekt oczekiwań wobec osoby zajmującej określoną pozycję społeczną. Rola społeczna to zachowania, które wynikają z oczekiwań formułowanych pod adresem takiej jednostki. Według definicji Lintona rola społeczna jest odtworzeniem w zachowaniach pewnych oczekiwań jej przypisanych (por. Merton 2002: 413).

W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy (Szacka 2008: 149): zachowania nakazane, zachowania zakazane i margines swobody. W przypadku roli matki zachowaniami nakazanymi byłaby np. opieka nad dzieckiem i karmienie, zachowaniami zakazanymi – bicie, natomiast margines swobody to stopień okazywania uczuć.

Cechy ról społecznych:

• każda jednostka odgrywa w społeczeństwie wiele ról,

• role zakładają ideę wzajemności,

• role różnią się w zależności od społeczeństwa,

• mogą być wykonywane przez wielu ludzi,

• zmieniają się z upływem lat,

• posiadają różny stopień przymusu,

• standaryzują zachowania jednostek.

(źródło: http://www.mojasocjologia.pl/rola-spoleczna/)

4. Status społeczny

A. Status – poważanie i szacunek okazywane danej osobie lub grupie przez innych członków społeczeństwa. Status grupy wiąże się na ogół z określonym stylem życia – wzorami zachowań, których przestrzegają ich członkowie. Status może mieć charakter pozytywny bądź negatywny. Status pariasów oznacza, że takie grupy są przez większość populacji traktowane z pogarną lub wykluczane ze społeczeństwa.
(źródło: Socjologia, Giddens)

B. Pozycja społeczna (status społeczny) – to wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które może zajmować wiele osób, np. zawód (Sztompka 2004: 110).

Innymi słowy jest to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W każdej zbiorowości człowiek zajmuje jakąś pozycję, np. w rodzinie pozycję ojca, matki lub dziecka, w pracy sprzedawcy, kierownika działu, prawnika, lekarza, socjologa, pielęgniarki itd. To ile takich pozycji zajmuje zależy od tego do ilu zbiorowości należy.

Pozycje można podzielić na dwa rodzaje: przypisane i osiągane. Pierwsze z nich, pozycje przypisane, wynikają z urodzenia i zainteresowany nie ma na nie wpływu. Do takich pozycji we współczesnym społeczeństwie należy: pozycja kobiety lub mężczyzny, pozycja dziecka lub starca, czyli pozycje wynikające z biologii. Niegdyś można było mówić o pozycji chłopa, mieszczanina, szlachcica itp.

Natomiast pozycje osiągane to takie, które zdobywa się samodzielnie w trakcie życia. Również i one mogą być narzucone z zewnątrz, jak choćby pozycja więźnia, jednak tutaj jednostka ma pewien wpływ na zajęcie takiej a nie innej pozycji społecznej. Może je także dobierać w taki sposób, aby „pasowały” do siebie (Szacka 2008: 149-150).

(źródło: http://www.mojasocjologia.pl/pozycja-spoleczna-status-spoleczny/)

C. Określa i opisuje pewną społeczną wartość, która jest przypisana do danej pozycji społecznej lub konkretnej osoby i która wyznacza wielkość prestiżu należnego danej jednostce lub pozycji zajmowanej przez jednostkę. Status społeczny jest jednym z podstawowych czynników społecznego umiejscawiania jednostki w hierarchii struktury społecznej.

Status formalny w sposób sformalizowany określa całościowy zbiór wszelkich praw, obowiązków i powinności przypisanych do danej pozycji społecznej.

Społeczna wartość statusu osiągniętego jest przypisana danej jednostce ze względu na jej osobiste zasługi i osiągnięcia.

Cechy statusu przypisanego są przyporządkowane określonej jednostce, niezależnie od jej wysiłków czy osiągnięć, dotyczy on wartościowania takich cech jak na przykład pochodzenie rasowe i etniczne.

(źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/123505,,,,status_spoleczny,haslo.html)

5. Tożsamość

A. Tożsamość - Cechy wyróżniające jednostki lub grupy, określające, kim lub czym jest ta jednostka lub grupa i co ma dla nich znaczenie. Najważniejszymi źródłami tożsamości są płeć, orientacja seksualna, narodowość lub etniczność i przynależność klasowa. Ważnym wyznacznikiem tożsamości jednostki jest jej imię i nazwisko; nazewnictwo ma też duże znaczenie dla tożsamości grupowej.

Tożsamość jednostkowa – ciągły proces samorozwoju i definiowania naszej własnej osobistej tożsamości, w którym wykształcamy wyjątkowe poczucie siebie i naszego stosunku do otaczającego nas świata.

Tożsamość społeczna – cechy przypisane jednostce przez innych

(źródło: Socjologia, Giddens)

B. Tożsamość to „(…) cechy wyróżniające jednostki lub grupy, określające, kim lub czym jest ta jednostka lub grupa i co ma dla nich znaczenie. Najważniejszymi źródłami tożsamości są płeć, orientacja seksualna, narodowość lub etniczność i przynależność klasowa. Ważnym czynnikiem tożsamości jednostki jest jej imię i nazwisko; nazewnictwo ma też duże znaczenie dla tożsamości grupowej” (Giddens 2004: 736).

Jak widać z powyższej definicji wyróżnić można tożsamość indywidualną (osobistą) przysługującą każdej konkretnej osobie, a także tożsamość grupową (zbiorową) przysługującą grupie, a więc poczucie wspólnoty z innymi podobnymi pod jakimś względem osobami, której towarzyszy świadomość odrębności od innych.

Jak zauważa Szacka (2008: 154) dla socjologa jest interesująca nie tyle tożsamość osobista (czyli to, że jednostka widzi siebie jako osobę niepowtarzalną), ile tożsamość społeczna jednostki. Ta ostatnia jest pochodną przynależności człowieka do różnych grup i kategorii społecznych. Ma ona wymiar subiektywny (poczucie tożsamości) i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).

Socjolog Charles H. Cooley jako pierwszy zwrócił uwagę, że jednostka kształtuje swój osąd o sobie na podstawie tego za kogo uważają ją inni ludzie. Proces ten nazywany jest „zwierciadłem osobowości” i składa się z trzech etapów:

1. Wyobrażenie jednostki odnośnie tego jak prezentuje się ona innym.

2. Wyobrażenie tego co inni o niej myślą.

3. Reakcja jednostki w związku z poznaniem opinii jaką inni mają o niej. Reakcją może być duma, wstyd itp.

Tożsamość osobista i tożsamość społeczna jednostki jest silnie powiązana z odgrywanymi przez nią rolami społecznymi. Można powiedzieć, że role tym bardziej wpływają na tożsamość jednostki im mocniej się z nimi identyfikuje. Ponadto każda rola ma inną wagę i w różnym stopniu wpływa na tożsamość człowieka. Jednak jedna z ról jest rolą kluczową: „wśród różnych ról człowieka jedna z nich bywa rolą kluczową, wyznaczającą, jak jest on postrzegany, a tym samym – jego tożsamość. W nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych taką kluczową rolą była zazwyczaj rola zawodowa i ona najczęściej decydowała o jego obrazie samego siebie” (Szacka 2008: 155-156).

(źródło: http://www.mojasocjologia.pl/tozsamosc/)

6. Instytucja społeczna

A. Instytucja to specyficzny typ organizacji społecznej, który jest nastawiony na zaspokajanie określonych potrzeb i rozwiązywanie problemów jej członków

Rodzaje instytucji społecznych:

• rodzina - pierwsza i najbardziej pierwotna instytucja społeczna

• gospodarcze - skupiają się na ekonomicznych aspektach życia człowieka

• polityczne - instytucje wyższego rzędu, gdyż polityka wkracza do gry wtedy, gdy ludność zaspokaja swoje potrzeby materialne w takim stopniu, by tworzyć zręby organizacji władzy

• edukacyjne - skupiające się na celach wychowawczych i socjalizacyjnych

• religijne - oferujące łączność ze sferą pozazmysłową, duchową, uprawomocniające określony ład społeczny

• nowe - pojawiające się wraz z rozwojem społeczeństwa (np. związane ze służbą zdrowia)

(źródło: http://www.bryk.pl/wypracowania/pozosta%C5%82e/socjologia/24135-socjologia_podstawowe_poj%C4%99cia.html)

B. W najszerszym socjologicznym rozumieniu instytucje społeczne to stosunkowo trwałe układy społeczno-kulturowe, czyli zorganizowane typy działalności, rozwijające się oddolnie albo specjalnie zaprojektowane, zaspokajające pewne wyodrębnione potrzeby całej zbiorowości i poszczególnych jednostek w sposób uregulowany, podlegający społecznej kontroli i normom społecznym. Instytucje społeczne to powtarzalne, utrwalone sposoby zachowania, wzorce, reguły i rytuały, które stanowią podstawę porządku społecznego i czynią „przewidywalnym (a przez to możliwym i produktywnym) świat społecznych interakcji” (P. Chmielewski). T. Parsons definiował instytucję jako wszelki układ osób wypełniających powiązane role społeczne (np. lekarza, pomocniczego personelu medycznego, pacjenta i rodziny pacjenta) i kierujących w stosunku do siebie określone oczekiwania będące skutkiem przyswojenia sobie tych samych wartości kulturowych. Porządek społeczny wynika zarówno z tego, że wartości i normy kultury zostały zinternalizowane przez jednostki, jak i z tego, że zostały zinstytucjonalizowane, tzn. że są wymagane i oczekiwane przez partnerów tych jednostek w obrębie danej instytucji, będącej układem skierowanych na siebie ról-oczekiwań. Instytucje społeczne i instytucjonalizacja są więc jednym z podstawowych mechanizmów kontroli społecznej. Najczęściej zachowanie członków zbiorowości nie stanowi świadomej realizacji uznawanego wzorca, lecz ma charakter rutynowy i bezrefleksyjny.

Pojęcie „instytucja społeczna” najczęściej odnosi się do: bardzo trwałych elementów ładu społecznego (np. rodzina, własność, prawo), uregulowanych i usankcjonowanych form działalności (np. szkolnictwo, sądownictwo, nauka), uznanych i zrutynizowanych sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia (np. małżeństwo, kredyt, arbitraż), pewnego rodzaju organizacji formalnych pełniących w społeczeństwie określone funkcje (np. szpital, więzienie, fabryka, urząd).

(źródło: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/instytucja-spoleczna;3914910.html)

7. Interakcja społeczna

A. Każda forma zetknięcia społecznego jednostek. Większość naszego życia spędzamy w takich czy innych interakcjach. Interakcje społeczne to zarówno formalne, jak nieformalne sytuacje spotkania. Przykładem formalnej sytuacji interakcyjnej jest lekcja w szkole przykładem interakcji nieformalnej jest spotkanie dwóch osób na ulicy lub na przyjęciu.
(źródło: Socjologia, Giddens)

B. Wzajemne oddziaływanie na siebie przynajmniej dwojga ludzi, którzy wchodzą ze sobą w szeroko rozumiany kontakt. Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych lub po prostu aktorów.

Zdaniem Sztompki interakcja jest to „(…) dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi” (Sztompka 2004: 85).

Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i może zajść również wtedy, gdy kontakt odbywa się za pomocą telefonu czy listu. Jednak mówiąc o interakcji ma się zwykle na myśli wzajemne oddziaływanie w sytuacji bezpośredniego kontaktu. Co ciekawe, niekoniecznie występowanie kontaktów bezpośrednich musi oznaczać obecność interakcji, np. może jej nie być między ludźmi podróżującymi w jednym przedziale lub czekającymi w kolejce (por. Szacka 2008: 126).
(źródło: http://www.mojasocjologia.pl/interakcja-spoleczna/)

8. Współczynnik humanistyczny

A. Postulat metodologiczny rozpatrywania zjawisk społecznych jako aktualnego lub potencjalnego przedmiotu ludzkich czynności, domagający się od socjologa oraz przedstawicieli wszelkich nauk humanistycznych i społecznych patrzenia na rzeczywistość oczami jej uczestników, a nie oczami obserwatora;

Nie można więc ograniczyć się do obserwacji zachowań jednostki; należy dociekać, co one dla niej samej znaczą; nie podważa tej zasady to, iż jakaś osoba może się mylić w ocenie lub rozumieniu własnych zachowań czy zachowań własnej grupy; zgodnie z zasadą w.h. powinno się brać pod uwagę nawet najbardziej nieprawdopodobne motywy działań grup i jednostek, gdyż tylko to daje szansę i umożliwia odpowiednie wpływanie na ich zachowanie. Koncepcja w.h. była reakcją na próbę wprowadzenia w naukach humanistycznych i społecznych takich samych kryteriów metodologicznych, jak w naukach przyrodniczych; jest jedną z fundamentalnych zasad socjologii humanistycznej; twórcą koncepcji w.h. był F.W. Znaniecki.
(źródło: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3998441)

B. Koncepcja ta mieści się w teoretyczno-metodologicznej orientacji nazywanej socjologią humanistyczną. Ogólna idea współczynnika humanistycznego polega na tym, aby analizować działania społeczne z uwzględnieniem ich znaczenia dla aktorów działających. Innymi słowy, badacz powinien brać pod uwagę, co dane działania znaczą dla aktorów działających, starać się przyjmować "punkt widzenia" badanych.

Mianem współczynnika humanistycznego określa się cechę wszystkich wytworów ludzkich i społecznych (przedmiotów codziennego użytku, dzieł sztuki - "Obraz jest chaosem plam barwnych na płótnie" bez owego współczynnika); cecha ta to "posiadanie sensu" i "znaczenia" - wszystkie wytwory były już dane doświadczeniu (innym ludziom) i zdefiniowane, nadano im sens i znaczenie.
(źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wsp%C3%B3%C5%82czynnik_humanistyczny)

9. Fakt społeczny

A. Według Emile’a Durkheime’a aspekty życia społecznego, które kształtują zachowania jednostek. Durkheim uważał, że fakty społeczne można badać naukowo.
(źródło: Socjologia, Giddens)

B. Podstawowa kategoria w socjologicznej koncepcji Durkheima obejmująca wszelkie działania społeczne (wierzenia, prawo, moda, sposoby działania).

Fakty są zewnętrzne wobec jednostki, nie są produktem jej umysłu, panują nad jej świadomością oraz są obiektywne – nie można ich sprowadzić do jednostkowych manifestacji; poznawalne są jedynie z zewnątrz, podlegają ogólnym prawom, lecz mają swoiste cechy. Wyjaśnienie faktu społecznego wymaga rekonstrukcji obrazu świata, jaki leży u podstaw działania człowieka, autora faktu oraz na porównaniu tego obrazu z samym światem, czyli sprawdzeniu jego prawdziwości. Zabieg ten jest koniecznym warunkiem obiektywnej oceny faktu, rozstrzygnięcia problemu jego celowości.
(źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/123524,,,,fakt_spoleczny,haslo.html)

C. W terminologii É. Durkheima wszelki sposób działania, ustalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu, np. prawo, religia, moda.
(źródło: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/fakt-spoleczny;3899671.html)

10. Obywatelskość

A. to pewna postawa przejawiającą się poprzez zaangażowanie jednostek w sprawy publiczne. Wiąże się z poczuciem identyfikacji wobec wspólnoty, a także akceptacją określonych wartości i norm.

Według definicji Edmunda Wnuka-Lipińskiego (2005: 105) obywatelskość jest „(…) pewną szczególną postawą jednostek wobec całej zbiorowości, jak i poszczególnych jej członków, a także przeświadczeniem o ważności pewnych wartości czy inaczej ‚cnót obywatelskich’ (np. takich jak braterstwo, solidarność, akceptacja równości praw, zaufanie, respektowanie dobra wspólnego, kooperacja, przestrzeganie wspólnie ustalonych reguł, podmiotowe traktowanie współobywateli). Kultywowanie cnót obywatelskich z luźnej zbiorowości ludzi tworzy wspólnotę. Poczucie obywatelskości jest z kolei warunkiem koniecznym pojawienia się zachowań obywatelskich, które w praktyce decydują o tym, jaki jest faktyczny poziom kultury cywilizacyjnej określonej wspólnoty”. (źródło: http://www.mojasocjologia.pl/obywatelskosc/)

11. Nacjonalizm

Postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro w sferze polityki.

Ze względu na zmienność historyczną i wielopostaciowość definicja nacjonalizmu musi być bardzo ogólna, aby ująć wszystkie jego aspekty.

Zdaniem Marksa i Durkheima nacjonalizm to przede wszystkim siła destrukcyjna. Uważali, że razem z rozwojem społeczeństwa nastanie kres tej ideologii.

Jednym z głównych teoretyków nacjonalizmu był Ernest Gellner. Jego zdaniem nacjonalizm, państwo narodowe i naród to produkty nowoczesnej cywilizacji, którą zapoczątkowała rewolucja przemysłowa z końca XVIII wieku. Według teorii Gellnera u podstaw nacjonalizmu leży edukacja, a dokładniej „oficjalny język” nauczany w szkołach. Teoria spotkała się z dużą falą krytyki. Siła nacjonalizmu wynika nie tylko z edukacji, ale z potrzeby posiadania tożsamości.

Zdaniem Anthony’ego D. Smitha nacjonalizm nie dotyczy tylko społeczeństw nowoczesnych, ale czerpie też z uczuć i symboliki sięgających daleko wstecz – narody wywodzą się często w linii prostej z wcześniejszych społeczności etnicznych, które nazywa etniami. Etnia to grupa osób mających wspólną tożsamość kulturową i swoją ojczyznę.

Główne cechy nacjonalizmu:

• Naród nie jest po prostu jednym z wielu związków społecznych, lecz jest związkiem bezwarunkowo najważniejszym, najbardziej naturalnym i najmocniej zobowiązującym jednostkę do lojalności.

• Przynależność jednostki do określonego narodu nie jest – poza wyjątkowymi wypadkami – sprawą jej wolnego wyboru, lecz wynika z faktu, że się jako członek danego narodu urodziła i należy do niej nawet wtedy, gdy o tym nie wie lub się tego wypiera.

• Naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, która powinna być jego prezentacją lub emanacją – genetyczny związek nacjonalizmu z ideą suwerenności ludu.

• Każdy naród jest wspólnotą jedyną w swoim rodzaju, niepowtarzalną indywidualnością, która powinna być zachowana wbrew wszelkim tendencjom zjednoczeniowym i unifikacyjnym w skali ponadnarodowej.

• Interesy narodowe są bezwzględnie nadrzędne w stosunku do wszelkich innych interesów, czy to indywidualnych czy grupowych, i w przypadku konfliktu powinny być stawiane na pierwszym miejscu.

• Naród jest grupą homogeniczną, jego naturalnym stanem jest jedność i solidarność wszystkich jego członków.

• To co rodzime i dla danego narodu swoiste, jest przez to samo lepsze od wszelkiej „cudzoziemszczyzny”.

12. Pokolenie

W socjologii pokoleniem nazywana jest grupa osób, która zwłaszcza ze względu na podobny wiek, doświadczyła jakiegoś szczególnego wydarzenia lub wydarzeń. Wyróżnianie takich pokoleń jest kwestią konwencji i w poszczególnych przypadkach może budzić wątpliwości. O przynależności do pokolenia decyduje nie tylko rok urodzenia, lecz także wspólnota doświadczeń, kształtowanych przez konkretne społeczeństwo [Giddens].

13. Habitus

Wg. Bourdieu habitus można zdefiniować jako ogół wyuczonych dyspozycji, takich jak sposób poruszania się, mówienia, myślenia i działania, przyswajane przez ludzi w związku ze społecznymi warunkami ich życia. Przykładami mogą być kody językowe wyróżnione przez Bernsteina (język odzwierciedleniem społecznej różnorodności, ma na niego wpływ rodzina [pierwotna socjalizacja], szkoła, poziom wykształcenia, środowisko, w jakim człowiek się obraca). Dzięki habitusowi możemy analizować powiązania między strukturami społecznymi a jednostkowymi działaniami i osobowościami. Habitus składa się na kapitał kulturowy człowieka w postaci ucieleśnionej, czyli sposób mówienia, myślenia, poruszania się.

14. Etnocentryzm

Termin ten wprowadził William Graham Sumner, w celu oznaczenia postaw i poglądów, zgodnie
z którymi wartości własnej grupy przyjmuje się jako centralne i stanowiące punkt odniesienia w opisach i ocenach innych grup. Sumner swoją teorię etnocentryzmu rozwijał jako element teorii konfliktu nawiązującego do koncepcji darwinizmu społecznego.

Najważniejsze cechy postawy etnocentrycznej:

• Przekonanie o wyższości własnej grupy i jej kultury oraz traktowanie grup o kulturze odmiennej jako niższych, niemoralnych i godnych pogardy.

• Traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych oraz skłonność do potępiania obcych.

• Postrzeganie swojej grupy jako silnej, a obcych jako słabych, wobec których uzasadnione są postawy nienawiści lub niechęci i zachowanie dystansu społecznego.

• Identyfikacja ze swoją grupą oraz niechęć wobec tych, którzy ją opuszczają i przyłączają się do obcych.

• Nieufność i strach przed obcymi, obciążanie ich winą za własne kłopoty, posługiwanie się nimi jako złymi przykładami.

Ważnym punktem w badaniach nad etnocentryzmem była praca Adorna i jego współpracowników „Osobowość autorytarna”. Jej autorzy pisali: „Etnocentryzm oparty jest na ogarniającym i sztywnym rozróżnianiu grupy własnej od obcej; obejmuje stereotypowe negatywne wyobrażenia obcych i wrogie postawy wobec nich, stereotypowe pozytywne wyobrażenia o swoich i postawy podporządkowania się im, a także hierarchiczny, autorytarny pogląd, który przyjmuje, że sprawiedliwa jest dominacja grupy własnej i podporządkowanie jej obcych”. Etnocentryzm rozpatrywano jako składnik zespołu cech osobowości, które sprzyjają akceptacji poglądów antydemokratycznych, zbliżonych do ideologii faszystowskiej – uprzedzenia rasowe, wrogość wobec mniejszości etnicznych.

15. Styl życia

Styl życia jest konstruktem, zbitką pojęciową i odnosi się do codziennych zachowań, ich motywacji oraz sposobu użytkowania rzeczy. Jest to zespół codziennych zachowań jednostek lub zbiorowości społecznych, zachowań specyficznych ze względu na treść i konfigurację. Na całość tego pojęcia składają się zachowania ludzi i motywacje tych zachowań. Podstawą tożsamości człowieka staje się przede wszystkim wybór stylu życia – sposobu ubierania się, odżywiania, wypoczywania i dbania o własne ciało. Według Bourdieu styl życia to istotny wyznacznik przynależności klasowej, która wyróżnia cztery rodzaje kapitału: ekonomiczny, kulturowy, społeczny i symboliczny.

16. Prestiż społeczny

Szacunek społeczny, uznanie, wyrażane jednostce lub grupie, którego najwyższą postacią jest sława. Pozycja w hierarchii społ. ze względu na autorytet, uznanie, wpływ i poważanie społ. określonej jednostki lub grupy społ.; jedno z kryteriów zróżnicowania społecznego. Zgodnie z tym kryterium, pozycja i rola jednostek w grupie i grup w społeczeństwie jest określona wielkością prestiżu społecznego, który jest wynikiem grupowej oceny wg uznanego ogólnie systemu wartości i wyobrażeń o pozytywnym wzorze zachowania się i postaw społecznych. Prestiż społeczny jako subiektywna strona obiektywnej pozycji społ. jest pewną formą społecznie uznawanej hierarchii „niższości–wyższości”. Jako źródła i jednocześnie kryteria prestiżu społecznego wymienia się najczęściej położenie ekonomiczne (stopień zamożności), zakres posiadanej władzy, jakość i stopień reprezentowanej wiedzy i kwalifikacji zaw. oraz wtórnie od nich uzależnione społ. zachowanie się, czyli tzw. styl życia, pochodzenie rodzinne i reputację moralną.

17. Stereotypy i uprzedzenia

Jednostronny, upraszczający, wyidealizowany obraz własnej zbiorowości (autostereotyp) i równie jednostronna, upraszczająca i negatywna wizja zbiorowości obcych (w skrajnym przypadku traktowanych jako wrogie). Podzielana społecznie wiedza, poglądy i oczekiwania wobec danej grupy społ.

Stereotyp charakteryzuje się przeważnie nasyceniem wartościami i emocjami, uproszczeniem i nadmiernym uogólnieniem. Cechą stereotypu są także sztywność i trwałość, wynikające z odrzucania informacji podważających stereotyp i podatności na informacje, które go potwierdzają. Wywiera silny wpływ na zachowania członków grup społ., sprzyjając zwłaszcza utrwalaniu uprzedzeń wobec ludzi spoza własnej grupy.

W znaczeniu szerszym używa się terminu stereotyp na oznaczenie wszelkich poglądów stanowiących odbicie gotowego wzoru i przyswajanych bez zastanowienia i konfrontowania ich z rzeczywistością.

Uprzedzenie – negatywny stosunek do kogoś lub czegoś, powstały w wyniku powziętych z góry, niesprawdzonych przekonań, wyznawania przesądów itp., np. uprzedzenia rasowe.

18. Rasizm

Najogólniej definiując, są to uprzedzenia wynikające ze społecznie znaczących różnic cech fizycznych. Rasista wierzy w opartą na różnicach o podłożu rasowym wyższość lub niższość określonych jednostek. Najczęściej myślenie stereotypami, przeniesienie i projekcja tłumaczą mechanizm uprzedzeń i dyskryminacji.

Koncepcja rasizmu instytucjonalnego – koniec lat 60. XX wieku Stany Zjednoczone, niedopełnienie przez organizację (np. policję, lekarzy) zawodowego obowiązku służenia ludziom niezależnie od ich koloru skóry, kultury i pochodzenia etnicznego. Widać je w postępowaniu, postawach i zachowaniu.

Nowy rasizm – rasizm kulturowy (który zastąpił rasizm biologiczny), w którym narzędziem wykluczania pewnych grup staje się pojęcie różnic kulturowych, hierarchie wyższości i niższości są konstruowane w odniesieniu do wartości wyznawanych w kulturze większości, grupy które do niej nie należą są marginalizowane i szkalowane za to, że nie poddają się asymilacji, przykładem nowego rasizmu może być francuski spór dziewczynek, które chcą nosić muzułmańskie chusty w szkole.

Początkowo badacze opierali rasizm na teoriach konfliktu, głównie na teorii Marksa, w której uważa się, że rasizm to wytwór systemu kapitalistycznego i wraz z kolonializmem i niewolnictwem należy do narzędzi wyzysku stosowanych przez klasę panującą. W latach 80 XX wieku Hall i inni badacze rozszerzyli pojęcie rasizmu o oddziaływania historyczne i polityczne. Stwierdzili, że rasizm to coś więcej niż tylko zbiór prześladowczych koncepcji skierowanych przeciw niebiałej ludności przez elity władzy.

Jest to pojęcie silnie związane z nacjonalizmem, etnocentryzmem oraz ksenofobią.

19. Ksenofobia

Poszukiwanie tożsamości oraz kultywowanie tradycji doprowadziło do powstania dwóch postaw – ksenofobii i etnocentryzmu.

Etnocentryzm – dana grupa koncentruje się na własnym pochodzeniu i zamyka się w swoich granicach. Towarzyszy temu przekonanie o szczególnej ważności i wartości danej grupy.

Natomiast ksenofobia – przejawia się lękiem lub nawet nienawiścią wobec obcych. Oznacza całkowite odrzucenie obcej kultury i pogardliwe jej traktowanie ze względu na odmienność w stosunku do swojej własnej. Skrajną formą ksenofobii jest rasizm, w którym różnice kulturowe przypisuje się czynnikom naturalnym, genetycznym.

20. Dewiacja

Forma jednostkowego lub grupowego zachowania, które przez większość członków danej grupy społecznej jest postrzegane i definiowane jako odstępstwo od akceptowanych norm, wzorów i oczekiwań, a jednocześnie nie jest w ramach danej zbiorowości tolerowane. Dewiacja jest kulturowo zrelatywizowana.

Z socjologicznego punktu widzenia dewiacje podzielić można na: dewiacje pierwotną (zachowanie sprzeczne z normami, które nie zostało zauważone lub nie zostało społecznie napiętnowane) oraz dewiacje wtórną (zachowanie łamiące obowiązujące normy, które zostało społecznie napiętnowane, zaś osoby je podejmujące "naznaczone" zostały mianem dewianta).

21. Klasa społeczna – wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji własnościowej (zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego).

Istnieją trzy najważniejsze odmiany nierówności dychotomicznych: przeciwstawienie klas właścicieli i klas nieposiadających w sensie, jakim zdefiniował po raz pierwszy Karol Marks; przeciwstawienie grup większościowych i mniejszości (a w szczególności narodów i mniejszości etnicznych) oraz przeciwstawienie płci – mężczyzn i kobiet (głośne dzisiaj koncepcje feministyczne).

Zdaniem Marksa modelowa, wzorcowa jest idea klas społecznych. Wyszedł on z założenia, że najważniejszą dziedziną życia ludzi jest praca. Tutaj w toku pracy wytwarzają dobra potrzebne do zaspokojenia ich potrzeb, tutaj nawiązują najważniejsze stosunki społeczne, tutaj kształtują się ich najważniejsze interesy i tutaj artykułują się ich ideologiczne poglądy. Pozycja w życiu ekonomicznym jest najważniejszym składnikiem ich statusu społecznego czy tożsamości. Decydująca dla ekonomicznej pozycji ludzi jest własność. Fakt posiadania dzieli społeczeństwo na dwa wielkie segmenty – klasę właścicieli i klasę pracowniczą.

Inaczej mówiąc, klasy to wielkie grupy społeczne o wspólnych interesach ekonomicznych.
W interesie ekonomicznym każdej klasy jest stworzenie takich stosunków społecznych, które jej członkom pozwalają na najpełniejsze zaspokojenie potrzeb. Szczególną rolę odgrywają stosunki własnościowe, a zwłaszcza posiadanie szczególnego rodzaju dóbr, pozwalających osiągać zysk. Te dobra to środki produkcji (ziemia, maszyny, fabryki), których właściciel może dyktować pracownikom warunki pracy i zawłaszczać wypracowaną przez nich „wartość dodatkową”.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

22. Kultura – sposób życia, obejmujący wiedzę, zwyczaje, normy, prawa i przekonania, charakterystyczny dla danego społeczeństwa lub grupy społecznej. Domniemanym przeciwieństwem „kultury” jest „natura”.

• kultura elitarna (kultura wysoka) – w najszerszym zakresie wykorzystuje zasoby kultury ogólnej (zwanej narodową), stanowi wzorzec dla edukacji. Kultura elitarna łączy się najściślej z procesami pomnażania kultury. Kultura elitarna jest atrybutem elity kulturalnej i to ma stanowić jej wystarczającą charakterystykę. Wywodzi się historycznie ze społeczeństwa poststanowego jako dziedziczka kultury grup oświeceniowych, zachowując pewną zasadniczą jej cechę, którą jest ogromna rola słowa pisanego. „Literackość” towarzyszy również sztuce i muzyce (historia, krytyka, teoria), stwarza ponadnarodowy horyzont. Mimo że nowoczesna kultura wyższa jest z założenia otwarta (muzea, galerie, biblioteki, teatr, książki, czasopisma), to badania prowadzone w wielu europejskich krajach pokazują, że interesuje się nią tylko kilka procent społeczeństwa. Pierre Bourdieu wskazuje, że w skali statystycznej udział w kulturze wyższe zależy w głównej mierze od przyjętego w danym kraju stylu życia, który ma związek z wykonywaną pracą. Nie najważniejszy jest jednak podział na pracę fizyczną czy umysłową, ale stopień „inicjatywności” i jej „czystość”. Nie wszyscy muszą się przecież czuć dobrze w bibliotece, teatrze czy muzeum, gdzie panuje specyficzny klimat towarzyski.

(źródło: Encyklopedia Socjologii)

Według Harolda Wilensky’ego kultura wyższa odznacza się następującymi cechami: tworzona jest pod kontrolą elit działających w ramach określonej estetycznej i intelektualnej tradycji. Elity te zajmują naczelne miejsce w systemie oświaty, sztuki i rozrywki, realizują wartości naczelne tych systemów i dostarczają normatywnych modeli działania w ich obrębie. W dziedzinach kultury wyższej stosuje się do oceny ich wytworów kryteria niezależne od gustu odbiorców, lecz czerpane ze środowiska twórców.

Podobnie definiuje kulturę elitarną Russel Nye. Wymienia on cztery jej kryteria:
1) jest tworzona przez znanych artystów 2) w obrębie świadomie przyjętego kontekstu estetycznego, 3) na zasadzie kanonu uznanych reguł i 4) na podstawie normatywnego zestawu uznanych klasycznych dzieł.

(źródło: Antonina Kłoskowska, Socjologia Kultury)

Jako ciekawostkę można dodać, że marksistowska krytyka odróżniała kulturę wysoką od kultury masowej, wyżej ceniąc tę pierwszą, mimo że stanowiła ona domenę wykształconych klas wyższych.

• kultura popularna (kultura masowa, popkultura) – często utożsamiana z terminem „kultura masowa” jako określenie faktycznej szerokiej cyrkulacji i odbioru standaryzowanych treści. Popularność pewnych elementów kultury masowej może w istocie, jak to interpretował Antonio Gramsci, wiązać się z odpowiedniością interesów i zainteresowań ludowych mas społeczeństwa.

(źródło: Antonina Kłoskowska, Socjologia Kultury)

• kultura masowa – ogół treści przekazywanych przez środki masowego komunikowania o najszerszym obiegu. Nazwę kultury popularnej można odnosić do tej – na ogół dominującej – części jej przekazów, które zyskują szeroką aprobatę m.in. dzięki łatwości odbioru. Ze względu na swoją popularność można nazywać ją kulturą populistyczną.

23. Kultura alternatywna – typ kultury, przeciwstawny kulturze dominującej w danym społeczeństwie czy społeczności. Powstaje zawsze w opozycji do kultury oficjalnej, popularnej, skomercjalizowanej, propagowanej przez oficjalne media; najczęściej jako kontynuacja działań kontrkulturowych. Kultura alternatywna nie walczy z tradycyjną kulturą, a jej znaczeniem jest przede wszystkim odmienne spojrzenie na sztukę, muzykę, medycynę, a nawet sposób odżywiania, ale również inne dziedziny życia; W odróżnieniu od kontrkultury jej przedstawiciele wybierają raczej wyizolowanie się od społeczności, stworzenie własnych wzorców i norm. Przykładem mogą być: awangarda artystyczna, punkowcy, hippisi, goci zakładający komuny. W medycynie będą to niekonwencjonalne metody leczenia, takie jak akupunktura i akupresura. Na co dzień kulturę tę możemy odnaleźć w odmiennej diecie, np. wegetariańskiej. W muzyce poważnej były to kompozycje współczesne, oparte na dysharmonii i dysonansie, w jazzie powstanie free jazzu, w malarstwie zaś sztuka abstrakcyjna.

Subkultura – odrębności sposobu życia mniejszych zbiorowości mieszczących się w zasięgu uznanej przez ich członków kultury szerszej, nadrzędnej. Inaczej „wariacje” wokół wspólnego trzonu kultury.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

Przykłady subkultur: punki, skini, skejci, szalikowcy, rastafarianie, emo.

Kontrkultura – sposób życia świadomie i celowo przeciwstawiany dominującej w danym społeczeństwie kulturze.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

24. Ruchy społeczne – akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymania zmiany społecznej.

Po pierwsze, ruchy społeczne są ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej. Po drugie, przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych (a w każdym raz nie w pełni zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych). W tym sensie są czymś pośrednim między zachowaniami zbiorowymi (np. w tłumie), a działalnością zawodową (np. w urzędzie)

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

25. Płeć biologiczna – zespół cech pozwalających podzielić osobniki danego gatunku na dwie grupy oznaczane jako męskie i żeńskie, odgrywające uzupełniające się role w procesie rozrodu;

Płeć kulturowa – (płeć kulturowa, płeć społeczna, ang. gender), identyfikacja jednostki z rolą płci wynikająca z uwarunkowań kulturowych i społecznych. Płeć kulturowa ma charakter wyuczony. Powstaje we wczesnym okresie socjalizacji (3-6 roku życia), w czasie którego następuje uwewnętrznienie norm związanych z rolami płciowymi. Płeć kulturowa stała się przedmiotem interdyscyplinarnych studiów (gender studies).

26. Socjalizacja – proces kształtowania mentalności, postaw i działań ludzi przez społeczeństwo. Całokształt tych procesów, w toku których jednostka przejmuje zastaną kulturę i czyni ją swoją własną. Szczególną odmianą socjalizacji jest akulturacja, czyli przejmowanie treści kulturowych odmiennych od tych, jakie jednostka nabyła wcześniej. Dziać się to może na przykład w wyniku kontaktu kulturowego. Terminem socjalizacji i akulturacji obejmujemy zarówno spontaniczne próby i błędy, werbalne uczenie się (edukację, indoktrynację), jak
i wdrażanie poprzez trening do pewnych działań.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

27. Więź społeczna – relacje międzyludzkie szczególnie silne i nasycone emocjami, które trudno zerwać. To stosunki społeczne dla nas najważniejsze, realizujące się w wielu różnorodnych tematycznie interakcjach, którym poświęcamy wiele energii i czasu i które mają z reguły charakter długotrwały. Doskonałym przykładem, niejako wzorem więzi społecznej, może być relacja matki i dziecka, więź rodzicielska.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)

28. Postawa społeczna - uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność (akt woli przejawiający się w czynach) do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne. Źródłem postaw jest przyjęty światopogląd, rozumiany jako zbiór subiektywnych doświadczeń intelektualnych oraz emocjonalnych, określających relację osoby do rzeczywistości. Postawa ma bezpośrednie odniesienie do władz intelektualnych (świadomość czynu) oraz woli (dobrowolność). Termin „postawa” wprowadzony został do nauk społecznych przez Wiliama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego we wstępie do „Chłopa polskiego w Europie i Ameryce” na oznaczenie procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego. Autorzy ci proponowali, by pojęcie postawy uczynić centralną kategorią teoretyczną psychologii społecznej. Jak rzadko która, propozycja spotkała się z pozytywnym przyjęciem.

Rodzaje postaw: akceptacji, odrzucenia – specyficznym rodzajem odrzucenia jest stereotyp i uprzedzenie.

Komponenty postawy: behawioralny, afektywny, poznawczy

(źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Postawa)

29. Struktura społeczna – czysta konfiguracja, forma wielokierunkowych stosunków społecznych, niezależnie od tego, między kim występują i czego dotyczą. W pojęciu struktury społecznej znikają jednostki, pozycje społeczne czy role, a pozostaje jedynie czysta sieć relacji między nimi, sam kształt czy forma organizacji, a nie organizacja w jej pełnej treści. Prekursorem nowoczesnego, abstrakcyjnego pojęcia struktury był w XIX w. niemiecki myśliciel Georg Simmel.

(źródło: Piotr Sztompka, Socjologia)