Sposoby użytkowania kóz w Polsce i na świecie

W danej pracy omówię, dlaczego kozy są cenionymi zwierzętami, przedstawię różne typy użytkowe kóz oraz wskażę, które z nich są hodowane w Polsce, a jakie w innych rejonach świata.

Kozy są zwierzęciem hodowanym niemal na całej kuli ziemskiej. Mają małe wymagania pokarmowe, łatwo się przystosowują, potrafią chodzić po górach i zboczach, a w zamian mogą dać pożywienie i odzież. Z powodu swej łatwości w utrzymaniu, są tak popularne w krajach biedniejszych, jak Indie, Pakistan czy Nigeria, Etiopia. W Indiach żyje ok. 545 milionów kóz, dla porównania w Polsce tylko ok. 145 tysięcy. Większość mieszkańców Indii ze względu na nakazy religijne jest wegetarianami, funkcjonuje tam pojęcie świętych krów, tam krowy chodzą swobodnie po ulicach, są otoczone czcią, nie można ich zabijać, poganiać, krzyczeć na nie itd. Natomiast koza nie ma takiego statusu – w naszym kraju dawniej myślano podobnie – krowa była synonimem dostatku, natomiast koza – biedy. Z tego też powodu pogłowie kóz w Polsce systematycznie się zmniejszało, gdyż nikt nie chciał być uznawany za biedaka.

Dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia sytuacja zaczęła się zmieniać i w Polsce znów zaczęto cenić kozie wyroby. W początkowym okresie koncentrowano się głównie na produkcji mleka, które było alternatywą dla dzieci uczulonych na białko mleka krowiego. Mleko kozie ma specyficzny skład chemiczny. Zawiera około 12,5% suchej masy, w tym 3,0% białka i 3,5% tłuszczu. Jest bogate w sole mineralne i witaminy, przede wszystkim z grupy B.

Gdy rynek został już nasycony zainteresowano się także przetwórstwem tego surowca. Po uruchomieniu wielu przydomowych przetwórni mleka asortyment wyrobów mleczarskich na naszym rynku uległ znacznemu rozszerzeniu, wspomagając zarówno rynek detaliczny jak i gospodarstwa agroturystyczne. Jest dziś bardzo modne, aby spędzić parę dni na wakacjach na agroturystyce, samodzielnie zdoić kozę, ubić masło lub przygotować ser.

Powstanie typów użytkowych kóz oraz ich dalszy rozwój to konsekwencja procesu udomowienia. Obecnie kozy utrzymuje się w następujących kierunkach użytkowych: mlecznym, mięsnym, wełnistym i wszechstronnie użytkowym. W Europie przeważa kierunek mleczny, głównie w rejonie Morza Śródziemnego, ale także w krajach alpejskich, skandynawskich oraz w krajach Beneluksu. Polska zalicza się do czołówki państw pod względem skali użytkowania kóz w tym kierunku. W Afryce dominuje kierunek mięsny i ogólnoużytkowy, w Azji – wełnisty, puchowy i mięsny, Ameryce Północnej i Południowej – mięsny i ogólnoużytkowy, zaś np. w Australii chów tych zwierząt ma znaczenie marginalne. Taka różnorodność w kierunkach użytkowania niesie za sobą ogromną liczbę ras, spełniających określone kryteria.

Typ użytkowy mleczny

Kozy typu mlecznego są najbardziej rozpowszechnionym typem użytkowym w krajach o wysokiej kulturze rolnej i bogatych zasobach paszowych. Ich budowę ciała charakteryzuje duży wzrost i waga, a także żywy temperament, dobrze rozwinięte wymiona i wysoka wydajność mleka. Najpopularniejszymi rasami są:

• Rasa saaneńska – wyhodowana w dolinie rzeki Saanen w Szwajcarii, należy do najwybitniejszych kóz mlecznych. Jej wydajność w 10 miesięcznej laktacji wynosi 800-1200 kg. Zawartość tłuszczu w mleku na poziomie około 3,5%, a białka 2,8-3,0%. Kozy tej rasy są wysokie i długie. Ich masa ciała wynosi 50-90 kg u kóz i 80-120 kg u kozłów. Umaszczenie jest śnieżnobiałe do jasnokremowego, sierść gładka. Rasa saaneńska jest wykorzystywana do wytwarzania i uszlachetniania pogłowia kóz białych m.in. rasy polskiej białej uszlachetnionej, bardzo do niej podobnej z wyglądu, ale charakteryzującej się niższą wydajnością za laktację, osiągającą poziom 500-700 litrów mleka.

• Rasa alpejska – wyhodowana we Francji. Zwierzęta te posiadają bardzo charakterystyczne zabarwienie od jasnopłowego do ciemnobrązowego z czarnymi końcami kończyn. U osobników obu płci wzdłuż linii grzbietowej przebiega czarna pręga. Czarne są również okolice oczu i pyska. Ich masa ciała dochodzi do 50-70 kg u kóz i 80-100 kg u kozłów. Wydajność mleczna średnio przekracza 700 litrów za laktację. Zawartość tłuszczu mieści się w granicach 3,4-3,6%, a białka 3,0-3,1%. Ilość mleka jest uzależniona od długości trwania laktacji oraz dobowej wydajności zwierząt, a skład ulega ciągłym zmianom. W początkowej fazie laktacji dobowa produkcja tego surowca wzrasta, osiąga szczyt w trzecim miesiącu, po czym zaczyna maleć.

Typ użytkowy mięsny

Przynależność do typu mięsnego różnych ras powoduje ich zróżnicowanie w zakresie cech pokrojowych oraz wydajności rzeźnej. Zaliczyć tu można rasy pierwotne, karłowate i szlachetne. Ich wspólnymi cechami są: wysoka plenność (do 200%), wysokie dobowe przyrosty (do 200 g) i wydajność rzeźna wynosząca ponad 60%. Należą do nich m.in.:

• Rasa burska – wyhodowana w Afryce. Zwierzęta charakteryzują się gładką sierścią i białym umaszczeniem z brązowymi plamami o różnych odcieniach. Rasa ta jest zaliczana do bardzo plennych i asezonowych. W ciągu dwóch lat można uzyskać trzy wykoty po dwa koźlęta w miocie. Tempo przyrostów dobowych osiąga poziom 230 g u kozłów i 180 g u kóz. Inne cechy decydujące o jej przydatności do produkcji mięsa to bardzo dobre umięśnienie, wysoka wydajność rzeźna i duża ilość tłuszczu okrywowego w tuszy. Zwierzęta te nie mają dużych wymagań pokarmowych. Wypasa się je głównie na terenach nieużywanych rolniczo oraz podczas wypasów w celu pielęgnacji krajobrazu. Nie wymagają strzyżenia ani dojenia. W Polsce kozły burskie są wykorzystywane do krzyżowania z rasą białą uszlachetnioną, w celu poprawienia wydajności mięsnej potomstwa.

• Rasa karłowata – wyhodowana w Afryce, sprowadzona do Europy jeszcze w XVII wieku. Ze względu na wysoką odporność na niekorzystne czynniki środowiskowe, rasa ta jest bardzo łatwa w utrzymaniu. Zwierzęta posiadają bardzo różnorodne umaszczenie, począwszy od białego, do brunatnego czy czarnego. Ich masa ciała wynosi około 25 kg. W miocie rodzi się średnio około dwóch koźląt, przy czym pozyskiwanie młodych od rocznych matek nie należy do rzadkości.

Użytkowanie mięsne kóz nie cieszy się w Polsce zbyt dużym zainteresowaniem, chociaż ze względu na walory smakowe i niskokaloryczny skład kozina powinna znaleźć swoje miejsce w jadłospisie naszych rodaków. Największym producentem tego surowca jest Azja, na drugim miejscu zaś Afryka. Europa zajmuje miejsce pośrednie, z tendencją zniżkową. W naszym kraju mięso kozie pozyskuje się w ilości śladowej i praktycznie nie bierze ono udziału w obrocie. Jest dostępne głównie w gospodarstwach agroturystycznych.

Wełnisty kierunek użytkowy

Sztandarowymi przedstawicielkami tego kierunku użytkowania są kozy angorskie, występujące przede wszystkim w Azji Mniejszej, a w szczególności w Turcji. Zwierzęta te mają z reguły białe umaszczenie, wełnę skręconą w loki, niezwykle szybko rosnącą: w ciągu miesiąca przyrost dochodzi nawet do 2,5 cm. Wełna dzieli się na frakcje: puchową (około 17%), przejściową (81%) i okrywową (2%). Od samicy uzyskuje się 1-3 kg wełny rocznie, zaś od samca 3-6 kg. Rasa charakteryzuje się niską plennością oraz dużym procentem upadków koźląt w czasie odchowu, więc powiększenie stada często bywa możliwe tylko dzięki ich długowieczności.

Puchowy kierunek użytkowy

Do tej grupy zaliczane są przede wszystkim kozy kaszmirskie. Jest to grupa ras hodowanych w rejonie pogórza Himalajów. Tam też prowadzi się produkcję puchu – surowca wełnianego, z którego wytwarza się tkaniny odznaczające się bardzo wysoką jakością i delikatnością. Kozi puch pozyskuje się za pomocą wyczesywania zwierząt, a jego ilość nie przekracza 200 g rocznie od jednego osobnika. Kozy kaszmirskie użytkuje się także na mięso i mleko. Są one odporne na warunki środowiskowe, ale podobnie jak kozy rasy angorskiej charakteryzują się niskimi wskaźnikami rozrodu.

Kierunek wszechstronnie użytkowy

Typ ten jest reprezentowany przez bardzo wiele ras, stąd duże zróżnicowanie ich cech morfologicznych i użytkowych. W większości przypadków występują one lokalnie, dzięki czemu doskonale przystosowują się do miejscowych warunków utrzymania i żywienia. Dostarczają swoim właścicielom mleka, mięsa, skór, ale w niezbyt dużych ilościach. Cała populacja kóz ras polskich należy do tego kierunku użytkowania.

• Rasa biała uszlachetniona - występuje na terenie całego kraju. Zwierzęta mają proporcjonalną budowę ciała i krótki przylegający do skóry, lśniący włos. Cechą charakterystyczną tej rasy jest kuliste, dobrze rozwinięte wymię oraz wysoka wydajność mleka osiągająca poziom 650-900 kg w czasie laktacji. Jej plenność wynosi 120-180%.

• Rasa barwna uszlachetniona – tułów zwierząt jest koloru sarnio-brązowego z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu, czarnymi końcami nóg oraz ciemnym zabarwieniem przy oczach i pysku. Są one zazwyczaj bezrożne, a ich cechą charakterystyczną jest duża odporność na niekorzystny wpływ środowiska. Produkcja mleka ilościowo jest zbliżona do kóz rasy białej uszlachetnionej.

• Kozy bezrasowe – jest to najliczniejsza populacja kóz występujących na terenie naszego kraju. Różnią się one pod względem wyglądu i użytkowości. Są bardzo odporne na warunki środowiska, w tym na nieodpowiednie i niedostateczne żywienie. Charakteryzują się także dobrą plennością.

W powyższej pracy przedstawiłem typy użytkowe kóz z Polski i świata, oraz omówiłem, z jakich powodów kozy są hodowane przez ludzi, a także dlaczego w Polsce jest tak niskie pogłowie kóz.