Temat:

Istota i rola systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce

1. Stan systemu przed 01.01.1999 r.

W chwili obecnej dla znacznej części naszego społeczeństwa obowiązuje system ubezpieczeń społecznych o charakterze mieszanym czyli repartycyjno - kapitałowym.

System emerytalny w Polsce do 1 stycznia 1999 roku był systemem repartycyjnym, który funkcjonował na zasadzie redystrybucji. Składki odprowadzane przez pracodawcę finansowały wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów i rencistów.¹

„Jednak potrącone kwoty tylko pozornie wpływały na wysokość przyszłej emerytury osoby, która płaciła składkę. Ponieważ średnia życia przeciętnego Polaka w ostatnich latach wzrosła, zwiększyła się również w konsekwencji liczba osób, którym należały się świadczenia emerytalne. Kwota zebrana przez ZUS dzielona była na coraz więcej części, zatem wysokość emerytur malała”.²

Państwo chcąc ochronić emerytów przed spadkiem ich uposażenia podwyższało składki na ubezpieczenie społeczne. Do dziś należą one do najwyższych w Europie.

Jeszcze na początku 1981 roku wysokość składki na ZUS wynosiła 25% zarobków (przy przyroście naturalnym 342 tys. osób rocznie). W 1988 roku składka wynosiła już 38%, ale i to okazało się za mało, bowiem przyrost naturalny spadł do 157 tys. „Obecnie składka ZUS wynosi aż 45% i także uważa się że jest niewystarczająca. Gdyby obecny system utrzymał się do roku 2020, składka sięgnęłaby 70% naszych zarobków, a każda zatrudniona osoba statystycznie utrzymywałaby 1,76 emeryta, gdzie na przykład w 1972 roku na jednego emeryta pracowało 5 osób, w 1981 roku 3,5 osoby, a w 1992 roku 2 osoby”.³

Oczywiście nie można podwyższyć składek do takiej wysokości, ponieważ koszt utrzymania pracownika stałby się dla pracodawców absurdalnie wysoki. Państwo zmuszone zostało do dotowania emerytur z budżetu, do którego wpływają pieniądze przede wszystkim z podatków. Dla przeciętnego obywatela nie było nawet jasne, czy w składkach ZUS czy też w formie innego, ukrytego podatku odprowadza pieniądze.

„Na tę absurdalną sytuację nakładały się jeszcze tzw. stare, nowsze i najnowsze „portfele” emerytur, a zasady ich naliczania również były niejasne. Na przykład osoba, która pracowała 40 lat i miała wysokie dochody (a zatem odprowadzała wysokie składki do ZUS) otrzymywała taką samą emeryturę jak ci, którzy przeszli na emeryturę później, choć pracowali znacznie krócej i zarabiali mniej. Stary system emerytalny był dodatkowo obciążony różnorakimi dodatkami i przywilejami: od deputatów, przez mundurowe, zbowidowskie czy branżowe”. ⁴

2. Podstawowe wady

Poprzedni system emerytalny zawierał szereg wad i zagrożeń zarówno dla społeczeństwa , jak i dla gospodarki. Niefortunnym posunięciem tegoż systemu, ukrywającym faktyczne bezrobocie było wprowadzenie wcześniejszych emerytur. Nawet osoby, które pracowały średnio o 5 lat krócej niż przewidywała „norma” miały w określonych przypadkach prawo do świadczeń emerytalnych.

„W systemie tym osoby uznane za całkowicie niezdolne do pracy mogły pobierać z tego tytułu rentę i jednocześnie pracując zdobywać uprawnienia emerytalne, aby w chwili ich osiągnięcia łączyć obydwa uprawnienia. Podobnie zezwalano osobom, które uzyskały wcześniejszą emeryturę z racji zwolnienia z pracy zatrzymać ją, w przypadku powrotu na to samo stanowisko, jednocześnie pracując podwyższać sobie uprawnienia do wyższej emerytury”.⁵ W rezultacie wzrosła liczba emerytów i rencistów.

„W wyniku powyższych zmian: spadku liczby ubezpieczonych, a więc i wpływów ze składek, wzrostu liczby świadczeniobiorców oraz poziomu świadczeń, nastąpiło gwałtowne pogłębienie deficytu wpływów ze składek”.⁶ „Rosnące dotacje państwa spowodowały, że publiczne wydatki na emerytury i renty rosły kosztem innych wydatków socjalnych. Nastąpiło tym samym wyraźne przesunięcie struktury wydatków socjalnych na korzyść transferów, głownie dla emerytów i rencistów, a kosztem wydatków na inwestycje w kapitał ludzki”.⁷ „Bezrobocie oznacza mniejsze dochody systemów emerytalnych i często większe wydatki, gdy wywołuje lub wzmaga nacisk na tworzenie lub korzystanie z możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę”.⁸

Na niewydolność starego systemu ubezpieczeniowego wpływały także tak zwane emerytury mundurowe. „Młodym żołnierzom i policjantom stworzono furtki, pozwalające im przechodzić w stan spoczynku już po 15 latach służby. Jednocześnie przepisy dopuszczały podjęcie przez nich pracy dodatkowej bez żadnych ograniczeń i bez zawieszania wypłaty emerytury”.⁹

Pracodawcy chętnie korzystali z możliwości zatrudnienia emerytów, ponieważ płacili wówczas mniejsze podatki. Wypłacając świadczenia mundurowym emerytom (mimo ich zatrudnienia) nie otrzymując stosowanych składek państwo traciło i to traciło dwukrotnie.

„W tej sytuacji wręcz kuriozalne było utrzymywanie tak zwanych okresów nieskładkowych zatrudnienia. Dotyczyły one urlopów macierzyńskich i wychowawczych, okresów studiów, wliczonych do stażu pracy oraz zasadniczej służby wojskowej. Dodać należy, że według nowych przepisów tylko urlop macierzyński i służbę wojskową zaliczyć można do owych nieskładkowych okresów. Symulacje ministerstwa pracy wykazały, że rezygnacja z wszystkich przywilejów branżowych, dotyczących wieku przejścia na emeryturę, pozwoliłaby na obniżenie składki na ubezpieczenie aż o ¹/₃.”

Wysokie składki, niejasne przepisy i brak zależności pomiędzy wpłacanymi do ZUS pieniędzmi, a wysokością przyszłej emerytury zachęcały do omijania przepisów. Pracodawcy podpisywali z pracownikami umowy o najniższe możliwe wynagrodzenie choć w rzeczywistości było ono wyższe. Także właściciele małych firm i zakładów rzemieślniczych płacili niskie składki do ZUS traktując je jako kolejny wymóg państwa.

„Według przeprowadzonych w 1998 roku sondaży, dwóch na trzech Polaków oceniało obowiązujący system ubezpieczeń społecznych jako zły i obawiało się przejścia na emeryturę, a tylko co 11 uważał, że ów system jest dobry. Zdecydowana większość społeczeństwa zakończenie pracy zawodowej wiązała z obniżeniem standardu życia. Czy istotnie uprawianie działki, tak popularne hobby wielu starszych ludzi, jest dla nich przyjemnością? Być może ta forma relaksu pozwala im po prostu przeżyć”.¹⁰ „Główną przyczyną ogólnie niskiego poziomu świadczeń emerytalno – rentowych był brak mechanizmu waloryzacji”.¹¹ „Obecnie najniższa emerytura wynosi 451,11 zł miesięcznie (od czerwca 1999 roku) i podlega waloryzacji na zasadach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń ubezpieczeniowych” ¹² – to zdecydowanie za mało.

W niektórych krajach europejskich (np. Szwajcarii) emeryci wyjeżdżają na zagraniczne wycieczki, cieszą się życiem lub realizują swoje ambicje zawodowe we własnych małych firmach. Skąd biorą na to pieniądze? Otóż potrącanych od pracującego obywatela składek nie przekazywano jako świadczenia innym osobom, lecz inwestowano. Specjalnie utworzone firmy, tak zwane fundusze emerytalne, za otrzymane kwoty kupują i sprzedają na giełdach papiery wartościowe i manipulują pieniędzmi tak, aby otrzymać jak największe dochody. Natomiast nadwyżki, ulokowane w drogocennych kruszcach lub walutach, kapitalizują się, dzięki czemu konta „inwestorów” czyli przyszłych emerytów, rosną. Po zakończeniu pracy zawodowej zaoszczędzoną kwotę można podjąć w całości lub też zdecydować się na stałą emeryturę.¹³

Polskie realia są jednak zupełnie inne i nie ulega wątpliwości, że wprowadzenie zmian w systemie ubezpieczeń społecznych jest konieczne. Dlaczego teraz? Z każdym rokiem wydatki z budżetu państwa na dopłaty do systemu emerytalnego musiałyby być większe. Specjaliści uważają, że do roku 2010 przyrost naturalny utrzyma się na dotychczasowym poziomie, a liczba osób odchodzących na emeryturę nie powinna gwałtownie wzrastać. Ale po roku 2010 należy spodziewać się większych przemian demograficznych.

Tabela 1. Struktura wieku ludności Polski w 1995 r. i według prognozy do 2020 r.

Struktura wieku	1995 rok	Prognoza
		2000 rok	2010 rok	2020 rok
Ludność ogółem (w tys.) przedziały wiekowe (w %):	38 609	38 854	40 185	40 695
0 - 17 lat	27,6	24,8	23,1	23,6
18 - 59 lat (kobiety), 18 - 64 lata (mężczyźni)	58,7	60,8	61,7	57,0
60 lat i więcej (kobiety), 65 lat i więcej (mężczyźni)	13,8	14,5	15,2	19,4
Współczynnik obciążenia ludnością starszą *	23,5	23,8	24,6	34,1

* Ludność w wieku 60 (kobiety) i 65 (mężczyźni) i więcej na 100 osób w wieku 18-59 (64) lat

Źródło: GUS 1996, Warszawa, Rocznik Statystyczny Demografii 1996

Współcześnie obciążenie, czyli liczba rencistów i emerytów w stosunku do osób płacących składki zwiększy się, ponieważ na emeryturę zaczną odchodzić roczniki powojennego wyżu demograficznego.¹⁴ Proporcje demograficzne sprawią, że pracujący nie będą w stanie zapewnić emerytom nawet średniego poziomu dochodu. Gdyby dotychczasowy system utrzymać bez zmian wówczas w 2005 roku składka musiałaby wynosić 58,7 % wynagrodzenia brutto. ¹⁵

Zgodnie z przeprowadzonymi przez rząd analizami, w przypadku niepodjęcia reformy obowiązującego systemu emerytalnego, około 2020 roku system ten mógłby się załamać z uwagi na szereg swoich wad i zagrożeń.

Najważniejsze z nich to:

• podatność na czynniki demograficzne – starzenie się społeczeństwa (rośnie liczba emerytów, a maleje liczba pracujących i płacących składki),

• wzrost bezrobocia (bezrobotni nie płacą składek),

• podatność na manipulacje polityczne (niektóre grupy zawodowe mogą

wpływać na polityków w celu uzyskania korzystniejszych świadczeń emerytalnych np. przywileje branżowe dla „służb” mundurowych, górników),

• brak korelacji między sumą zapłaconych składek a wysokością świadczenia,

• limitowanie wysokości emerytury przy braku limitu dla wpłacanych składek.¹⁶

„Wzrastająca wysokość składki na ubezpieczenie społeczne, znaczny przyrost liczby świadczeniobiorców spowodowany wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę oraz pogarszające się proporcje liczby emerytów i rencistów w stosunku do osób aktywnych zawodowo spowodowały konieczność zreformowania systemu stojącego w obliczu bankructwa”.¹⁷

Zatem celem reformy jest nie tylko zagwarantowanie w przyszłości wypłaty stosownych emerytur wszystkim ubezpieczonym, ale także zapewnienie bezpieczeństwa składek inwestowanych na rynku kapitałowym, który podlega wpływowi wielu czynników ekonomicznych. Połączenie funduszy kapitałowych

i umowy pokoleniowej maksymalizuje bezpieczeństwo uczestników systemu, gdyż system mieszany jest stosunkowo odporny zarówno na ewentualne załamania rynku kapitałowego, jak i na niebezpieczeństwo wynikające z niekorzystnych trendów demograficznych, takich jak starzenie się społeczeństwa i niski przyrost naturalny.

2. Zarys nowego systemu

Wejście w życie z dniem 1 stycznia 1999 roku przepisów dwóch fundamentalnych ustaw, reformujących system ubezpieczeń społecznych tj.:

• ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych¹⁸ (tzw. ustawa – matka) oraz

• ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych¹⁹,

stworzyło nową sytuację zarówno dla pracodawców, jak i ogółu ubezpieczonych. Ci pierwsi (zwani płatnikami składek) zostali obciążeni dodatkowymi obowiązkami w zakresie naliczania i odprowadzania składek, natomiast znaczna część osób ubezpieczonych została zmuszona do podjęcia decyzji, która zaważy na ich dalszym życiu po zakończeniu kariery zawodowej.²⁰

Nowy system emerytalny przyjmuje generalną zasadę, która uzależnia wysokość przyszłego świadczenia emerytalnego od wysokości opłaconej składki

i efektywności inwestowania środków zgromadzonych w nowo utworzonych kapitałowych formach zabezpieczenia społecznego. Stanowi on połączenie umowy pokoleniowej i ubezpieczenia kapitałowego. Istota nowego systemu polega na tym, że państwo przestało ponosić całkowitą odpowiedzialność za przyszłe świadczenie emerytalne i przeniosło ją (przynajmniej częściowo) na pracodawców i pracowników poprzez stworzenie systemu złożonego z trzech segmentów, tak zwanych filarów, z których każdy zbudowany jest w oparciu o odmienną koncepcję zabezpieczenia przyszłości. W efekcie przyszli emeryci będą mogli otrzymywać świadczenie z trzech źródeł:²¹

• filar I (zreformowany ZUS – system repartycyjny)

• filar II (prywatne fundusze emerytalne – system kapitałowy)

• filar III (dodatkowe oszczędności – system kapitałowy)²²

Tabela 2. Trzy filary nowego systemu

I FILAR ZREFORMOWANY ZUS	II FILAR FUNDUSZE EMERYTALNE	III FILAR DODATKOWE OSZCZĘDNOŚCI
Obowiązkowy, oparty na umowie pokoleniowej, zarządzany przez Państwo, indywidualne konta z wyliczonym kapitałem początkowym, MKUE – Międzypokoleniowym Kapitałem Uprawnień Emerytalnych.	Obowiązkowy bądź dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje finansowe, pod ścisłym nadzorem Państwa, indywidualne konta każdego uczestnika funduszu emerytalnego.	Dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje finansowe, pod nadzorem Państwa, dostępny dla wszystkich.

Źródło: J. Altrych, N. Czerski „Nowe emerytury w II i III filarze bez tajemnic”, SeZaM s.c., Warszawa 1999 r.

I filar stanowi zmodyfikowany system repartycyjny realizowany przez ZUS i opierający się na umowie pokoleniowej. Świadczenie emerytalne jest wypłacane tak jak dotychczas, przez ZUS z bieżących składek wszystkich pracujących. Wpływające składki są zapisywane na indywidualnych kontach ubezpieczeniowych i waloryzowane w stosunku do inflacji i wzrostu funduszu płac. Gromadzone w ten sposób środki nazwane zostały Międzypokoleniowym Kapitałem Uprawnień Emerytalnych (MKUE). Emerytura z I filaru będzie miała odpowiedzialność za zobowiązanie z tytułu świadczeń emerytalnych. Jednym z najważniejszych zadań ZUS będzie bez wątpienia zarządzanie środkami zgromadzonymi przez Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS). FUS będzie państwowym funduszem celowym, powołanym do realizacji zadań z zakresu ubezpieczenia społecznego, działającym w systemie repartycyjnym.²³

II filar systemu stanowią prywatne powszechne towarzystwa emerytalne (PTE), które tworzą i zarządzają otwartymi funduszami emerytalnymi (OFE). Jest to filar kapitałowy, co oznacza, że wypłaty pochodzą w zasadzie wyłącznie

z zainwestowanych składek osób ubezpieczonych.²⁴ Za pośrednictwem ZUS 7,3% podstawy wymiaru składki jest odprowadzane do wybranego przez ubezpieczonego OFE. Zgromadzony kapitał ze składek połączony z zyskami płynącymi z inwestycji pozwoli w przyszłości, po osiągnięciu wieku emerytalnego i podjęciu decyzji o przejściu na emeryturę, na wykupienie emerytury w specjalnie w tym celu utworzonych zakładach emerytalnych .²⁵

Reforma nie pociąga za sobą konieczności wydatkowania dodatkowych pieniędzy przez pracownika, bądź pracodawcę, lecz dotyczy kwoty składki 45%. W nowym systemie składka ta jest podzielona między pracownika 23% i pracodawcę 22%. Ze względu na fakt, iż część składki na ubezpieczenie społeczne przekazywana jest z wynagrodzenia pracownika, podwyższeniu ulega kwota jego wynagrodzenia brutto. Wzrost ten ma charakter neutralny dla wysokości wynagrodzenia, tzn. jego wynagrodzenie netto nie zostanie obniżone. Podstawową rolą ubruttowienia jest przerzucenie na pracownika części składek na ubezpieczenie społeczne, wynoszącej 23% (po ubruttowieniu 18,71%) podstawy wymiaru. W konsekwencji ubruttowienia wynagrodzenie netto faktycznie otrzymane przez pracownika nie może po ubruttowieniu być mniejsze niż wynagrodzenie otrzymane przed zastosowaniem ubruttowienia.

Tabela 3. Podział składki po ubruttowieniu

Fundusze celowe w ramach FUS	Składka	W tym pracodawca	W tym pracownik
Emerytalny	19,52%	9,76%	9,76%
Rentowy	13%	6,5%	6,5%
Wypadkowy	od 0,4 do 8,12% - od 01.01.2000 r. (przed tą datą 1,62%)	całość - 1,62%	-
Chorobowy	2,45%	-	całość - 2,45%
Łącznie	36,59%	17,88%	18,71%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Poradnika dla płatników składek”, Warszawa, styczeń 1999, str. 19

Wysokość składki ubezpieczeniowej jest wyrażana jako procent wynagrodzenia otrzymanego przez daną osobę . Procent składki jest jednakowy dla wszystkich grup zawodowych. Jego wielkość nie zmieniła się w stosunku do przepisów poprzednich i wynosi 45%, a po ubruttowieniu 36,59% wynagrodzenia.

Składka na I i II filar emerytalny ma charakter obowiązkowy. Nie jest ona jednak odprowadzana od całości dochodów, lecz tylko od dochodów nie przekraczających trzydziestu średnich pensji w gospodarce narodowej (prognozowanej na dany rok w ustawie budżetowej).²⁶

Dla zapewnienia długotrwałej samowystarczalności funduszu emerytalnego w I filarze został powołany do życia Fundusz Rezerwy Demograficznej. Środki tego funduszu mogą być wykorzystane wyłącznie na uzupełnienie niedoboru funduszu emerytalnego, wynikającego z przyczyn demograficznych. Uruchomienie środków funduszu może nastąpić nie wcześniej niż w 2009 roku. Zasilanie FRD stanowią m.in. część składki na ubezpieczenie emerytalne wynoszące 1% podstawy wymiaru składki; nadwyżki finansowe pozostające w funduszu emerytalnym FUS w dniu 31 grudnia każdego roku i inne.

Jeżeli dla danego ubezpieczonego kwota odprowadzanych składek na ubezpieczenie społeczne będzie zbliżała się do równowartości trzydziestokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wtedy ZUS zawiadomi takiego płatnika składki o tym, że wkrótce suma składek osiągnie dany poziom i dalsze składki nie będą wymagane.

W przypadku gdy nastąpiła nadpłata składki na ubezpieczenie społeczne zostanie ona zwrócona przez ZUS. Część składki, która w wyniku nadpłaty trafiła do OFE nie zostanie zwrócona, a będzie zaliczona na poczet składki styczniowej w następnym roku.

Składka na ubezpieczenie społeczne zostanie podzielona na:

1. Składkę na ubezpieczenie emerytalne przekazaną do I filaru, a o ile takiego wyboru dokona ubezpieczony również do II filaru, w łącznej wysokości 19,52% ubruttowionej podstawy składki. Składka na ubezpieczenie emerytalne zostanie podzielona pomiędzy:

a) I filar repartycyjny (FUS). W przypadku osób, które będą mogły oraz zdecydują się przystąpić do OFE II filaru, do I filaru wpłynie 11,22% podstawy wymiaru składki.

b) II filar. Do wybranego Funduszu Emerytalnego, poprzez ZUS wpłynie 7,3% podstawy wymiaru składki.

c) Do Funduszu Rezerwy Demograficznej skierowany zostanie 1% postawy wymiaru składki. Składki na ten fundusz opłacane będą do końca 2009 roku. Środki funduszu przeznaczone będą na stabilizację polskiego systemu ubezpieczeń w okresie przechodzenia na emeryturę pokoleń tak zwanego wyżu demograficznego.

2. Składkę na ubezpieczenie rentowe (I filar) w wysokości 13% ubruttowionej podstawy wymiaru.

3. Składkę na ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie (I filar) w wysokości 2,45% ubruttowionej podstawy wymiaru.

4. Składkę na ubezpieczenie wypadkowe (I filar). Na pierwszy rok obowiązywania reformy ustalono sztywną składkę na ubezpieczenie wypadkowe dla wszystkich pracodawców w wysokości 2,03% podstawy wymiaru składki. Począwszy od roku 2000 składka na ubezpieczenie wypadkowe zależeć będzie od stopnia „wypadkowości” danej profesji oraz warunków pracy w danym zakładzie i wynosić będzie od 0,4 % do 8,12 % ubruttowionej podstawy wymiaru. Wysokość składki ustali ZUS w formie decyzji dla każdego płatnika na okres nie dłuższy niż 3 lata.²⁷

III filar w praktyce już istnieje od przeszło 6 lat. Realizują go Towarzystwa Ubezpieczeniowe oferując indywidualne i grupowe ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym. W ramach tego filaru mamy do wyboru możliwości ulokowania pieniędzy, m.in.:

• lokaty w komercyjnym towarzystwie ubezpieczeniowym, fundusz inwestycyjny połączony z ubezpieczeniem na życie,

• lokaty na długoletnim rachunku bankowym,

• wykupienie obligacji Skarbu Państwa lub akcji na giełdzie,

• przystąpienie do otwartych funduszów inwestycyjnych (powierniczych),

• wykupienie grupowego ubezpieczenia na życie w firmie,

• udział w Pracowniczych Programach Emerytalnych.²⁸

W przyszłości pracownik, który wykupił ubezpieczenie indywidualne lub był objęty programem emerytalnym, uzyska na starość świadczenia z trzech źródeł.²⁹

Decyzja o dokonywaniu dodatkowych wpłat na III filar zależy wyłącznie od pracownika. Przy czym składkę tę pracownik opłaca ze swojego wynagrodzenia po opodatkowaniu.³⁰

Szczególną formą oszczędzania na przyszłą emeryturę w ramach III filaru jest uczestnictwo w pracowniczym programie emerytalnym, który może być zaoferowany pracownikom przez pracodawców.

Reforma emerytalna tworzy rynek ubezpieczeń emerytalnych finansowanych z innych źródeł niż obowiązkowa składka odprowadzana do ZUS. Wspierane i nadzorowane przez państwo pracownicze programy emerytalne stanowią dodatkowe źródło dochodów na emeryturze.

Przyszłe świadczenie otrzymywane w ramach PPE będzie pochodzić ze zgromadzonych środków finansowych w formie składek, które pracodawca nalicza, a w przypadku dobrowolnie wnoszonej kwoty (składki dodatkowej), także pobiera z wynagrodzenia pracownika. Składki są odprowadzane na rachunek w zakładzie ubezpieczeń albo towarzystwie ubezpieczeń wzajemnych, funduszu inwestycyjnym lub powierniczym funduszu emerytalnym, które zajmują się gromadzeniem i zarządzaniem tymi środkami.

Zgromadzone oszczędności mają charakter długookresowy i przeznaczone są do wypłaty po osiągnięciu wieku emerytalnego lub uzyskaniu wcześniejszych uprawnień emerytalnych albo rentowych przez uczestnika pracowniczego programu.

Jednym z podstawowych przepisów określających strukturę PPE jest art. 5 ust. 1 ustawy, statuujący zasadę powszechności.³¹ Norma wyrażona w tym przepisie stanowi, iż prawo do uczestnictwa w programie przysługuje pracownikowi, który jest zatrudniony u danego pracodawcy nie krócej niż 3 miesiące, chyba że zakładowa umowa emerytalna stanowi inaczej.³²

Uczestnictwo w PPE jest szansą dla wszystkich osób, którym emerytura uzyskana z dwóch filarów nie zapewni zadowalających dochodów w przyszłości. Tym samym może to okazać się korzystne także dla osób, które w momencie rozpoczęcia reformy ( 1 stycznia 1999 r.) ukończyły 50 lat i nie miały możliwości przystąpienia do OFE.

Należy wyraźnie podkreślić, iż wszelkie regulacje prawne uprawniające pracodawców do tworzenia PPE, nie zapewnią automatycznego powstania programów. Potrzebna jest jeszcze do tego dobra wola pracodawców, związków zawodowych i pracowników oraz zaangażowanie w procesy tworzenia PPE w swoich zakładach pracy.³³

Nowy system emerytalny daje pracodawcom i pracownikom możliwość dokonania wyboru formy zabezpieczenia emerytalnego, którego skutki pojawią się dopiero w dalekiej przyszłości. Dlatego właściwa decyzja co do wyboru formy, poprzedzona informacją i rzetelną wiedzą o nowym systemie emerytalnym, a także, w przypadku pracodawców, wyborem sprawdzonej strategii inwestycyjnej, może przynieść w przyszłości korzyści finansowe.³⁴

Miejmy nadzieję, że nowy system, dzięki swym nowatorskim rozwiązaniom, dzięki pozostawieniu w I filarze części repartycyjnej – odpornej na inflację, dodaniu części kapitałowych w II i III filarze, które w warunkach dobrze funkcjonującej gospodarki dają szansę na wysokie zyski oraz możliwość ubezpieczenia na życie w III filarze – pozwoli w pełni wykorzystać mechanizmy, które daje Reforma, a kolejnym emerytom pozwoli optymistycznie spojrzeć w przyszłość.³⁵

4. Zasady uczestnictwa

Wprowadzenie nowego systemu emerytalnego różnicuje zasady ustalania prawa do emerytury oraz jej wysokości w zależności od wieku ubezpieczonych.

Odrębne zasady przewidziane są dla trzech grup wiekowych:

• osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.,

• osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r.,

• osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r.³⁶

Odrębności te są na tyle istotne, że wymagają, by prawo do emerytury każdej

z tych grup wiekowych zostało omówione odrębnie.

Tabela 4. Wpływ wieku ubezpieczonych na możliwość wyboru systemu

Urodzone po 31 grudnia 1968 r.	Urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r.	Urodzone przed 1 stycznia 1949 r.
Do 30 lat	31- 50 lat	Powyżej 50 lat
Osoby, które obowiązkowo wchodzą do zreformowanego systemu I i II FILAR.	Osoby, które będą mogły wybrać czy ich świadczenia emerytalne będą pochodzić tylko z I FILARU, czy także z drugiego, który będzie dla nich dobrowolny.	Osoby, które będą otrzymywały emeryturę według dotychczasowych zasad.

Źródło: J. Altrych, N. Czerski „Nowe emerytury w II i III filarze bez tajemnic”, SeZaM s.c., Warszawa 1999 r., str. 10

Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych przed 01.01.1949 roku.

Prawo do emerytury z I filaru nabywają osoby, które spełniły łącznie dwa warunki:

1. Osiągnęły wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn .

2. Mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.³⁷

Okresy składkowe – okresy za które opłacono składkę na ubezpieczenie lub za które nie było obowiązku opłacenia składki, uznane przez ustawodawcę za okresy składkowe.

Okresy nieskładkowe – okresy bezczynności zawodowej z określonych przez ustawodawcę przyczyn np. okres sprawowania opieki nad małym dzieckiem; okresy nieskładkowe nie mogą przekroczyć ¹/₃ uwzględnionych okresów składkowych.

Zachowana została także dla tej grupy wiekowej możliwość przejścia na emeryturę po osiągnięciu wymienionego wyżej wieku emerytalnego, lecz przy skróceniu o 5 lat okresu składkowego i nieskładkowego (tj. po udowodnieniu 15 lat okresu składkowego i nieskładkowego - w przypadku kobiet i 20 lat - w przypadku mężczyzn).

W odróżnieniu od dotychczas obowiązujących przepisów nie jest wymagane osiągnięcie wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia. Emerytura ta z uwagi na krótszy wymagany staż, nie jest objęta gwarancją podwyższenia jej do wysokości kwoty najniższego świadczenia, w przypadku gdy po obliczeniu jej wysokość będzie niższa od najniższej emerytury.³⁸

Niektórzy pracownicy mogą na swój wniosek przejść na wcześniejszą emeryturę. Uprawnienie to przysługuje:

• kobietom:

  • po osiągnięciu 55 lat, jeżeli udowodniły co najmniej trzydziestoletni okres składkowy i nieskładkowy,

  • po osiągnięciu 55 lat, jeżeli udowodniły co najmniej dwudziestoletni okres składkowy i nieskładkowy oraz jednocześnie zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy;

• mężczyznom:

• po osiągnięciu 60 lat, jeżeli udowodnili co najmniej dwudziestopięcioletni okres składkowy i nieskładkowy oraz uznani zostali za całkowicie niezdolnych do pracy.

Została zagwarantowana także możliwość przechodzenia na emeryturę osób z tej grupy wiekowej, wynikająca z odrębnych przepisów. Dotyczy to:

• inwalidów wojennych i wojskowych,

• kombatantów i innych osób uprawnionych,

• pracowników urzędów państwowych,

• pracowników samorządowych,

• żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnionych w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu,

• mianowanych nauczycieli akademickich,

• osób uprawnionych do renty z tytułu niezdolności do pracy, z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy lub z pracy, albo na skutek choroby zawodowej,

• pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,

• osób ubezpieczonych z tytułu działalności twórczej lub artystycznej.

Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 roku

A przed 1 stycznia 1969 roku

Osoby te mogą wybrać, czy zechcą ulokować całą składkę emerytalną na indywidualnym koncie obsługiwanym przez ZUS w ramach I filaru, czy też zdecydują się na wybór jednego z otwartych funduszy emerytalnych w ramach II filaru, co spowoduje konieczność przekazania części składki emerytalnej do wybranego funduszu emerytalnego.³⁹

Wysokość emerytury otrzymywanej z ZUS będzie zależała od kwoty zapisanej na indywidualnym koncie, czyli od tego, jakie płaciliśmy składki i jak długo. Zgromadzony na nim kapitał będzie oprocentowany tzn. poddawany waloryzacji według wzrostu emeryckiego koszyka cen towarów i usług. W momencie przejścia na emeryturę stan konta posłuży do obliczenia należnych świadczeń emerytalnych. Im większe będziemy opłacać składki i im dłużej będziemy pracować, tym wyższa będzie przyszła emerytura.

Większość emerytów odprowadzała składki do ZUS przed wejściem w życie nowego systemu. Zgromadzone w ten sposób środki zostaną dopisane do ich konta jako tzw. kapitał początkowy. Uprawnień emerytalnych zapisanych na indywidualnym koncie nie można będzie dziedziczyć.⁴⁰

Jeżeli więc ubezpieczony urodzony pomiędzy rokiem 1949 a 1968 nie przystąpił do OFE, otrzymuje emeryturę według zasad ustalonych dla osób urodzonych przed 31 grudnia 1948 r., jeżeli warunki uprawniające do emerytury

w myśl dotychczasowych przepisów spełni do 31 grudnia 2006 r., z tym że wysokość jego emerytury będzie obliczana według nowych zasad, tych samych, jakie ustalone zostały w stosunku do wszystkich ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 roku.⁴¹

Każdy ubezpieczony, którego obejmuje II filar, a zatem i ten urodzony między 1949 a 1968 rokiem ma prawo swobodnego wyboru funduszu emerytalnego. Można wybrać tylko jeden fundusz.

Środki zgromadzone w II filarze na koncie ubezpieczonego będzie można wykorzystać poprzez wykupienie dożywotniej emerytury z Zakładu Emerytalnego. Wysokość emerytury będzie zależała tylko od wieku ubezpieczonego i od długości okresu opłacania składek.

Natomiast dla pracowników urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, ustanowione zostaną w odrębnej ustawie emerytury pomostowe.⁴² Emerytury te będą przysługiwały przedstawicielom tych zawodów i specjalności, w których wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze – do osiągnięcia minimalnego wieku emerytalnego – będzie niewskazane lub niemożliwe ze względów medycznych. Świadczenia te będą dla wspominanych osób źródłem dochodów w okresie pomiędzy zakończeniem pracy a osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Źródłem ich finansowania będzie dodatkowa składka, płacona przez pracodawcę zatrudniającego takie osoby.

Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1968 roku

Osoby urodzone po tej dacie muszą ulokować część składki emerytalnej na indywidualnym koncie obsługiwanym przez ZUS, a część w jednym z otwartych funduszy emerytalnych (obowiązkowy podział składki między I i II filar), przy czym decyzję o wyborze funduszu należało podjąć – w momencie wprowadzenia reformy – do końca września 1999 roku, w przeciwnym razie fundusz zostaje przydzielony w drodze losowania.

Fundusze emerytalne mają charakter otwarty, co oznacza, że każdy uprawniony może dowolnie wybrać fundusz, a fundusz nie może odmówić mu członkostwa (jeśli ubezpieczony spełnia ustawowo określone warunki – wiek i objęcie ubezpieczeniami społecznymi). Decyzja o wyborze OFE nie jest ostateczna. W ciągu dwóch pierwszych lat członkostwa zmiana funduszu następuje za opłatą. Po uzyskaniu dwuletniego stażu członkowskiego, ubezpieczony może nieodpłatnie przenieść zgromadzone składki do innego działającego na rynku funduszu. Można go też zmienić wcześniej: po 3 miesiącach decyzja zmiany funduszu wiązać się będzie z karą w wysokości 40% najniższego wynagrodzenia w gospodarce (obecnie ok. 200 zł), przed upływem 21 miesięcy wyniesie ona 35%, natomiast później symbolicznie 5%.⁴³

Wartość funduszu będzie oceniana przede wszystkim na podstawie cen rynkowych. Stan konta w momencie przejścia na emeryturę zostanie obliczony jako liczba zgromadzonych jednostek rozliczeniowych przemnożona przez wartość jednej jednostki na pięć dni przed wypłaceniem środków.

O sposobie inwestowania pieniędzy wpływających w postaci składek decyduje samo towarzystwo emerytalne. Państwo może jednak ustalić odpowiednie ograniczenia. Pieniądze ubezpieczonych mogą być lokowane w aktywa w banku lub inwestowane w papiery wartościowe.

Ważną zaletą oszczędzania na przyszłą emeryturę w II filarze jest możliwość dysponowania zgromadzonym kapitałem na rachunku w funduszu, na wypadek śmierci ubezpieczonego. W tym przypadku, połowa środków zgromadzonych na jego rachunku zostaje przekazana na rachunek współmałżonka. Pozostała część oszczędności emerytalnych zmarłego przypada osobie wskazanej przez niego, a w przypadku nie wskazania takiej osoby – członkom jego najbliższej rodziny w równych częściach, a w razie ich braku, w ostatniej kolejności spadkobiercom.

Po osiągnięciu wymaganego wieku emerytalnego (dla kobiet 60 lat, dla mężczyzn 65 lat) emeryturę będzie można wykupić w wybranym Zakładzie Ubezpieczeń Emerytalnych. Ustawa określająca zasady funkcjonowania zakładów emerytalnych i wypłaty emerytur jest obecnie w trakcie przygotowywania.⁴⁴

Osoby, które podjęły po raz pierwszy pracę po 31 grudnia 1999 roku

I w latach następnych

A. W dniu podjęcia pracy nie ukończyły 50 roku życia – takie osoby obowiązkowo w pełnym zakresie wchodzą do nowego systemu (będą uczestnikami I i II filaru). W okresie do 6 miesięcy od momentu rozpoczęcia pracy mają prawo wyboru funduszu, w przeciwnym razie podlegają losowaniu.

B. W dniu podjęcia pracy mają ukończone 50 rok życia – takie osoby obowiązkowo wchodzą w pełnym zakresie do I filaru.

Grupy społeczne podlegające ubezpieczeniu społecznemu :

1. Obowiązkowo:

a) pracownicy,

b) osoby wykonujące prace nakładczą,

c) osoby prowadzące działalność gospodarczą,

d) twórcy i artyści (wolne zawody),

e) bezrobotni pobierający zasiłek dla bezrobotnych,

f) duchowni,

g) służby mundurowe (żołnierze zawodowi i niezawodowi, policjanci, UOP, SW, SG, Straż Pożarna),

h) osoby na urlopie wychowawczym lub pobierające zasiłek macierzyński.

2. Dobrowolnie:

a) małżonkowie pracowników skierowanych do pracy w placówkach dyplomatycznych,

b) osoby wykonujące prace za granicą w firmach zagranicznych oraz osoby pracujące w Polsce w firmach zagranicznych oraz osoby pracujące w Polsce w firmach zagranicznych, które nie mają na terytorium Polski swojej siedziby i przedstawicielstwa,

c) studenci jeżeli podlegają ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu.

3. Osoby nie podlegające ubezpieczeniu społecznemu:

a) osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o dzieło,

b) członkowie rad nadzorczych i zarządów spółek nie zatrudnieni na podstawie umowy o dzieło,

c) uczniowie odbywający praktyki szkolne,

d) zarządcy przedsiębiorstwa pracujący na podstawie umowy o dzieło,

e) syndyk masy upadłości prowadzący postępowanie upadłościowe,

f) osoba zarządzająca spółką z o.o. lub spółką akcyjną na podstawie kontraktu menedżerskiego.

1 Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, zeszyt edukacyjny, Warszawa 2000, str.5

2 K. Mich „KaZUS emerytalny”, „Profil” nr 2 , luty 1999, str.20

3 C. Mech „Konieczność powstania funduszy emerytalnych”, Centrum A. Smitha, Warszawa 1995 r., str. 11

4 K. Mich „KaZUS...”, op. cit., str. 20

5 C. Mech „Konieczność...”, op. cit., str. 14

6 M. Żukowski „Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej i w Polsce”, AE w Poznaniu 1997 r. , str. 143

7 S. Golinowska „System emerytalny ustawowy w Niemczech” Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, „Studia i Materiały” tom I, 1995 r., str. 82

8 L. Balcerowicz „Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku”, Znak, Kraków 1995 r., str. 396

9 K. Mich „KaZUS…”, op. cit., str. 20

10

Tamże str. 20 - 21

11 H. Górska, A. Wiktorow, M. Wiśniewski „Diagnoza stanu zabezpieczenia społecznego w Polsce” Studia i Materiały IP i SS, Warszawa 1988 r. , str. 144

12 Z. Salwa „Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych”, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, str. 367

13 K. Mich „KaZUS…”, op. cit., str. 21

14

S. Michalkiewicz „Ubezpieczenia od przodu i od tyłu” „Nowa Europa” nr 1, 3.01.1995 r., str. 18

15 N. Skipietrow „Emerytury bliżej zarobków” „Businessman” nr 3, marzec 1997, str. 28

16 „Reforma systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce”, Miesięcznik Informacyjny „GBW”, Poznań listopad 1998 nr 11/80, str. 16

17 UNFE, op. cit., str. 5

18 Dz. U. nr 137, poz. 887

19 Dz. U. nr 162, poz. 1118

20 J. Altrych, N. Czerski „Nowe emerytury w II i III filarze bez tajemnic”, SeZaM s.c. Warszawa 1999 r., str.13

21 UNFE, op. cit., str. 5

22 „Reforma systemu ...”, Miesięcznik Informacyjny „GBW”, op. cit., str. 17

23

K. Nowak „Nowe emerytury. Reforma systemu ubezpieczeń społecznych’, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 1999 r., str.23

24 E. Bielak- praca nadzorcza „Encyklopedia Prawo nie tylko dla pracowników”, Park sp. z o.o., Bielsko-Biała 2000 r., str.186

25 UNFE, op. cit., str. 5

26

„Reforma systemu ...”, Miesięcznik Informacyjny „GBW”, op. cit., str. 17

27 Opracowanie własne na podstawie Z. Salwa „Prawo pracy…” op. cit., str. 339

28 http://www.ubezpieczony.pl

29 J Altrych „Nowe emerytury…”, op. cit., str. 11

30 Miesięcznik Informacyjny „GBW”, op. cit., str. 17

31 Ustawa z 22.08.1997. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 139, poz. 932 ze zm.)

32 T. Mrugała, „Przystąpienie do PPE ”, Doradca podatnika nr 12, z 24.03.2001r.

33 UNFE, str. 6

34 Tamże str. 7

35 J. Altrych „Nowe emerytury…”, op. cit., str. 12

36 Materiały informacyjne Departamentu Świadczeń Emerytalno - Rentowych.

37 Materiały informacyjne Departamentu Świadczeń Emerytalno - Rentowych.

38 Tamże

39 Tamże.

40 http://www.ubezpieczony.pl

41 Z. Salwa „Prawo pracy…”, op. cit. 367

42 Tamże str. 368

43 K. Mich „Wykupiona emerytura”, op. cit., 23

44 http://www.ubezpieczony.pl

12

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.