Bez reform banki w Tunezji pogrążą budżet i gospodarkę

Branży bankowej w Tunezji najbardziej szkodzą rozdrobnienie, znaczne obciążenia wynikające z niespłacanych terminowo kredytów i pożyczek, niedokapitalizowanie, niski poziom obsługi klienta, niedostateczne uregulowanie i niska rentowność. Recesja z 2011 r. spotęgowała te niedostatki, szczególnie dotkliwe w bankach państwowych, które dominują w krajowym systemie.

Słabość banków uderza w rozwój biznesu, inwestorów i ogólnie gospodarkę, gdyż zniechęca do oszczędzania i sprawia, że przedsiębiorstwa mają problemy z pozyskiwaniem kapitału, który do tego jest drogi. Głównie przez niedostatki sektora finansowego Tunezja w ciągu roku spadła trzy miejsca w rankingu Doing Business 2013 sporządzanym przez Bank Światowy. Są one także zasadniczym powodem systematycznego obniżania ocen tunezyjskich obligacji skarbowych, co sprawia, że zdobywanie pożyczek od zagranicznych kredytodawców wiąże się z coraz wyższymi kosztami.

Większość tunezyjskich banków nie byłaby w stanie konkurować z doświadczonymi, zagranicznymi podmiotami. Dlatego władze odstąpiły od wywiązania się z obietnicy złożonej Światowej Organizacji Handlu (WTO) i UE, że rynek finansowy zostanie szeroko otwarty. Równocześnie fakt, że rodzime banki nie potrafią obsługiwać złożonych transakcji międzynarodowych, uniemożliwiło rządowi wdrożenie innych reform strukturalnych, np. wprowadzenie pełnej wymienialności dinara tunezyjskiego. A bez tego władze w Tunisie nie zdołają stworzyć u siebie regionalnego ośrodka bankowego, co sobie stawiają za cel.

Integracja tamtejszych banków ze światowym systemem finansowym jest słaba. W pewnym stopniu uchroniło je to wprawdzie przed najgorszymi skutkami światowego kryzysu finansowego w 2008 r., ale w 2013 r. uniemożliwia im rozwinięcie działalności.

Wady wrodzone i reżymowe

System bankowy ma wiele wad. Spośród najważniejszych należy wymienić następujące.

Sektor cechuje się znacznym rozdrobnieniem. W Tunezji działa 21 banków krajowych i 8 zagranicznych oraz 13 firm świadczących usługi leasingowe. Obsługują populację, której liczebność nie sięga nawet 11 milionów. Rząd próbuje nakłaniać banki do fuzji, aby w ten sposób powstały silniejsze instytucje, ale od ponad dekady robi to bez efektu. Ostatnia fuzja miała miejsce w 2000 r., kiedy państwowy bank Société Tunisienne de Banque (STB) zmuszono do przejęcia dwóch bankrutujących banków rozwoju.

Trzy duże banki należące do skarbu państwa – STB, Banque Nationale Agricole (BNA) i Banque de l’Habitat (BH) – kontrolują ok. 37 proc. aktywów sektora bankowego. Są niesprawne i wolno wprowadzają innowacje, a do tego ich działalność nie jest przejrzysta. Trzy wielkie prywatne banki krajowe kontrolują dalsze 28 proc. aktywów, a 6 z 8. zagranicznych banków prywatnych ma kolejne 28 proc.

Obciążeniem dla sektora bankowego są niespłacane terminowo kredyty i pożyczki, mimo, że ich udział w ogólnej puli kredytów oficjalnie spadł o blisko połowę. Z rządowych danych wynika, że łączny odsetek takich pożyczek zmniejszył się z 23 proc. portfela kredytowego w połowie 2005 r. do 12 proc. w połowie 2010 r. (ich wartość wyniosła wtedy 7 mld dinarów, czyli 4,2 mld dol.). W tym samym okresie wskaźnik rezerw wzrósł z 45 proc. do 60 proc. Te dane nie ukazywały jednak rzeczywistej skali problemu, który jeszcze się spotęgował w czasie recesji z 2011 r.

W październiku 2012 r. Chadli Ayari, gubernator Banque Centrale de Tunisie (BCT, bank centralny), szacował, że łączna wielkość niespłacanych terminowo kredytów i pożyczek sięga w rzeczywistości 10 mld dinarów, czyli 19 proc. wszystkich aktywów bankowych. Co więcej, wartość zabezpieczeń przedstawionych bankom może być znacznie niższa od zgłoszonej. Sytuację pogarsza to, że w Tunezji brak jest dostatecznie rozwiniętej kulturowej świadomości obowiązku terminowej spłaty zobowiązań, a do tego przez wady środowiska prawnego trudno ściągać należności.

Szczególnie obciążone złymi kredytami są banki należące do skarbu państwa, którym w latach 1960–90 nakazywano udzielać nadmiernych i nieprzynoszących zysków kredytów nierentownym przedsiębiorstwom państwowym, a w latach 90. i w pierwszej dekadzie obecnego wieku – przedstawicielom rodziny panującej i ludziom reżymu.

Wskaźniki adekwatności kapitałowej wielu banków nie spełniają międzynarodowych wymogów ostrożnościowych. Trzy wielkie banki państwowe potrzebują co najmniej 750 mln dinarów świeżego kapitału, a być może aż 3,5 mld dinarów (to suma odpowiadająca 5 proc. tunezyjskiego PKB) na pokrycie wcześniejszych strat. Jeśli pogorszy się sytuacja gospodarcza, konieczne będzie jeszcze więcej. Powoduje to obciążenie budżetu, które może zniszczyć stabilność makroekonomiczną kraju. Od 2011 r. banki mają poważne problemy z płynnością, przez co rząd musiał złagodzić wymogi dotyczące rezerw i wstrzyknąć wielkie sumy do systemu, a to w znacznym stopniu uszczupliło rezerwy walutowe.

Nadzór BCT nad sektorem finansowym jest słaby. Dane publikowane przez banki nie są wiarygodne, co oznacza, że rzeczywiste problemy tych instytucji mogą być znacznie większe od podawanych do wiadomości. Banki wolno wdrażają innowacje i nowe systemy informatyczne, słabe jest także tempo upowszechniania usług bankowych wykorzystujących Internet i telefonię komórkową.

Poprzednia władza o reformach tylko mówiła

Wprawdzie poprzednie władze twierdziły, że wspierają reformy systemu bankowego, ale w gruncie rzeczy były nieprzychylnie nastawione do wszelkich inicjatyw zwiększających jego przejrzystość. Wtedy bowiem wyszłyby na jaw nadmierne pożyczki udzielane przedstawicielom elity politycznej. Władze nie godziły się także na żadne działania zmierzające do liberalizacji sektora, które mogłyby doprowadzić do utraty „niezależności finansowej” na rzecz potężniejszych banków europejskich.

Nie wprowadzono w życie większości najważniejszych zaleceń ujętych w raporcie MFW z 2006 r. dotyczącym stabilności systemu finansowego (Financial System Stability Assessment, FSSA). Co prawda upoważniono BCT do narzucenia ostrzejszych reguł ostrożnościowych i większej przejrzystości oraz przyspieszenia nakazanej przez sądy sprzedaży aktywów w celu ściągania należności, ale niewiele banków zastosowało się do terminu wyznaczonego przez bank centralny.

W połowie 2010 r. BCT ogłosił zamiar wzmocnienia sektora poprzez utworzenie dwóch państwowych „biegunów” w bankowości. Jeden ma obejmować STB, BNA i BH, drugi zaś utworzą banki specjalistyczne, które udzielają pożyczek małym i średnim przedsiębiorstwom. Do realizacji tych planów jednak nie doszło przez rewolucję, która wybuchła w styczniu 2011 r.

Obecny rząd pod presją MFW

Podobnie jak wcześniejszy reżym, obecny rząd zapewnia, że poważnie podchodzi do sprawy reformy systemu bankowego. Zobowiązał się zastosować do zaleceń ujętych w raporcie MFW z 2012 r. (FSSA), aby poprawić stan sektora, a także narzucić ostrzejsze regulacje i wymogi dotyczące sporządzania sprawozdań, by były zgodne z normami międzynarodowymi.

Trzy duże banki państwowe i ich osiem filii poddano procedurze audytu zewnętrznego, która umożliwi podjęcie decyzji, czy te instytucje powinny pozostać niezależne, czy należy przeprowadzić fuzję, aby utworzyć biegun bankowości państwowej, czy trzeba je częściowo sprywatyzować (zdecydowanie wystąpiłyby przeciwko takiemu rozwiązaniu związki zawodowe). Fuzja – z prywatyzacją albo bez niej – z pewnością jest nieodzowna do tego, aby zapewnić masę krytyczną pozwalającą zaspokoić potrzeby inwestycyjne tunezyjskiej gospodarki i konkurować z wielkimi bankami zagranicznymi, które prawdopodobnie zaczną działać w Tunezji, gdy zostanie wreszcie przeprowadzona liberalizacja sektora.

Audyt zostanie zamknięty do końca tego roku, ale znacznie więcej czasu zajmą reformy, które wpłyną na rozwój biznesu i gospodarki. Elyès Fakhfakh, minister finansów, wezwał prywatne banki, aby samodzielnie przeprowadziły audyty, a Chadli Ayari poinformował, że bank centralny również zostanie objęty audytem zewnętrznym, który poprzedzi restrukturyzację.

Rząd przygotowuje ustawę, która ma przyspieszyć rozwiązanie problemu nieterminowo spłacanych pożyczek. Przewiduje się przekształcenie takich pożyczek w akcje i udziały. Proces rozpocznie się od branży turystycznej, której zobowiązania oszacowano na 3,4 mld dinarów, przy czym połowa z nich nie jest spłacana terminowo. Z pieniędzy, które rząd już wziął z przyznanej przez MFW linii kredytowej, ok. 100 mln dinarów zostanie przeznaczone na rekapitalizację banków państwowych, poczynając od STB.

Od skuteczności reformy systemu bankowego zależy to, czy dojdzie do ożywienia w tunezyjskiej gospodarce, a także jej przyszły wzrost. Przez niepewną sytuację polityczną nie wiadomo, jaka będzie skala tej reformy i jak szybko zostanie przeprowadzona, ale konieczność utrzymania linii kredytowej MFW w wysokości 1,74 mld dol. zapewnia potężny bodziec.

© [2013] The Economist Intelligence Unit Limited.