Arthropoda – stawonogi

Zwierzęta posiadające członowane i połączone stawami odnóża. Najliczniejszy typ zwierząt. Zawierając 80% wszystkich gatunków zasiedlających ziemię. Dominują liczebności populacji

Charakterystyczne cechy stawonogów

• ciało dwubocznie symetryczne

• chitynowy szkielet zewnętrznych warunkujący wzrost połączony z procesem linienia

• niektóre segmenty łączą się ze sobą np. U owadów

• dobrze rozwinięte i wyspecjalizowane układy

  • ruchu

  • nerwowy

  • pokarmowy

  • wydalniczy

  • oddechowy

  • krwionośny

  • narządy zmysłów

Rola medyczna stawonogów

• bezpośrednie wywoływanie chorób u roślin i zwierząt w tym człowieka

• przenoszenie infekcji lub inwazji

• utrzymywanie w przyrodzie naturalnych rezerwuarów czynników chorobotwórczych

• ciało owadów pokryte jest kutikulą wytwarzaną przez warstwę hipodermy

• rozróżnia się u nich trzy okolice ciała: głowę, tułów i odwłok

• na głowie skupione są narządy zmysłów oraz narządy gębowe

  • czułki ( antenne)

    • 1 para

    • odchodzą bocznie od szwów czołowych

    • składają się z licznych członów i pokryte są czuciowymi szczecinkami

    • pełnią głównie rolę narządów węchowych

    • czułki stanowią pierwszą parę przeobrażonych odnóży głowowych

  • ich dalsze 3 pary narządy gębowe

    • zgrupowane są wokół otworu gębowego, leżącego po stronie brzusznej głowy

    • głowa połączona jest z tułowiem przeważnie ruchomo za pomocą cienkiej błony

  • tułów ( thorax) złożony jest

    • przedtułów ( prothorax)

    • śródtuowia ( mesothorax)

    • zatuowia ( metathorax)

    • powłoki tych segmentów są wzmocnione 4 chitynowymi zgrubieniami ( skleryty)

      • tergum ( grzbiet)

      • sternum ( strona brzuszna)

      • pleurae ( boki)

    • tułów jest częścią ciała od której odchodzą narządy ruchu

    • z każdym jego pierścieniem połączona jest stawowo jedna para nóg.

    • Nogi składają się

      • biodra – coxa

      • krętarza – trochanter

      • uda – femur

      • goleni – tibia

      • członowatej stopy – tarsus

      • pazurka

• narządy oddechowe

  • składają się one z tchawek i przetchlinek

  • tchawki ( tracheae) stanowią silnie rozgałęziony układ cewek powsyałych przez wpłuklenie zewnętrznych powłok ciała

  • otwory które powstają po wpukleniu się tchawki są zwane przetchlinakmi ( stigmata, spiracula)

• układ oddechowy

  • samica

    • parzyste jajowody i jajniki,

    • jajowód otwiera się na zewnątrz otworem płciowym, przez które składane są jaja

  • samiec

    jedna para jąder i odchodzące od nich nasieniowody, które łączą się w jeden wspólny przewód wytryskowy i prącie

Przeobrażenie niezupełne ( heterometabolia)

• z jaja wykluwa się larwa podobna w ogólnych zarysach do postaci dojrzałej

• różni się początkowym stadium rozwoju skrzydeł,

• niedorozwojem wtórnych cech płciowych

• obecnością prowizorycznych narządów larwalnych

• jajo -> larwa -> nimfa -> imago

Przeobrażenie zupełne ( holometabolia)

• larwa różni się od postaci dojrzałej

• nie ma zewnętrznych zawiązków skrzydeł

• ma często inną liczbę odnóży

• jajo -> gąsienica ( larvae) -> poczwarka ( pupa) -> owad dojrzały ( imago)

Typy: Arthropoda – Stawonogi

Podtyp: Branchiata – Skrzelodyszne

Gromada: Insecta – Owady

Rząd: Anoplura ( Sphunculata) wszy

Rodzina: Pediculidae

Rodzaj: Pediculus

Pediculus humanus – wesz ludzka

• gatunek kosmopolityczny

• wtórnie bezskrzydły

• umiejscawia się na głowie lub odzieży

• aparat gębowy typu kłująco – ssącego

Pediculus humanus capitis – wesz ludzka głowowa

• występuje głównie na owłosionej skórze głowy i karku

• jaja wszy głowowej – gnidy przyklejone są u nasady włosa

• w miarę jego wzrostu stają się widoczne

• samica składa dziennie 7 – 10 jaj

• około 250 – 400 w ciągu życia

• dorosłe wszy bez żywiciela mogą przeżyć zaledwie 24 – 48 godzin

• wszy opuszczają martwego żywiciela lub osobniki z bardzo wysoką temperaturą ciała

• wesz ludzka pobiera przeciętnie 1,19 mg krwi jednorazowo

Objawy wszawicy głowowej – pediculosis

• intensywne swędzenie powierzchni głowy i karku

• występowanie licznych, czerwonych śladów ( podrażnienie skóry śliną wszy)

• włosy sklejone płynem surowiczym wyciekającym z ranek – kołtun

Pediculus humanus corporis jest wektorem

• Rickettsia provazeki – wywołującej dur ( tyfus) plamisty endemiczny

• zakażenie wszy następuje podczas ssania krwi chorej osoby

• po wniknięciu do komórek nabłonka wszy riketsje namnażają się – część wydalana jest z kałem

• człowiek zakaża się poprzez wtarcie kału lub zawartości rozgniecionej wszy w rankę

• Rickettsia quintana – wywołuje gorączkę pięciodniową

• Borrelia recurrentis, Borrelia babera, Borrelia carteri wywołujące wszowe dury (tyfusy) powrotne ( febris recurrens)

• U osób u których infekcja utrzymuje się latami, skóra staje się szorstka, zgrubiała, brązowa na skutek pigmentacji.

• Tego typu objawy określa się mianem choroby włóczęgów

• u ludzi silnie zawszonych stwierdza się też meanodremię w czasie której hemoglobina krwi zmienia się na inny barwnik – melaninę

• chorzy na melanodermię są pokryci sinymi plamami i strupami

Objawy zainfekowania wszą odzieżową

• jaja i postacie ruchliwe na odzieży

• ślady zadrapań wiązane ze swędzeniem w okolicach karku, łopatek, lędźwi

• rozlany obrzęk skóry i wysypka, zwłaszcza przy dużej liczbie pasożytów

• nieznaczne zgrubienia i drobne pęknięcia skóry trwałym odkładaniem się miejscami brunatnego barwnika

• ukłucia wszy ludzkiej są zazwyczaj bezbolesne

• na skutek drapana może jednak dojść do wtórnych zakażeń bakteryjnych

• częste żerowanie wszy w nocy, może prowadzić do utraty snu i neurastenii

Drogi zakażenia wszą ludzką

• wspólne używanie grzebieni, szczotek do włosów, kapeluszy, płaszczy

• bezpośredni kontakt z osobą zainfekowaną

• dzielenie miejsca do spania

• do czynników ryzyka zaliczamy zagęszczenie ludzi

• wesz głowowa

  • rozprzestrzenia się bardzo szybko u dzieci przedszkolnych i szkolnych

• wesz odzieżowa

  • jej wzmożoną aktywność notuje się w czasie wojen i dużych migracji ludzkości

  • Napoleon stracił w Rosji 70% wojska nie w działaniach wojennych, lecz z powodu tyfusu

  • wesz odzieżowa porusza się po ubraniu człowieka około 33 cm na godzinę, a więc mając długość ciała 4 mm pokonuje w ciągu minuty odległość równą w przybliżeniu 80 krotnej długości ciała

Podtyp: Branchiata – Skrzelodyszne

Gromada: Insecta – Owady

Rząd: Anoplura – Wszy

Rodzina: Pediculidae

Rodzaj: Phyhirus

Phthirus publis – wesz łonowa

• umiejscawiają się w okolicy łonowej i kroczu, pod pachami i sporadycznie na rzęsach, brwiach, wąsach, brodzie

• pazur na 2 i 3 parze nóg umożliwia wszy łonowej skuteczne utrzymanie się w miejscach skąpo owłosionych

Objawy wszawicy łonowej – phthiriasis

• charakterystyczne niebieskawe plamki w miejscu ukłucia

• zmiany skórne ( egzemy) w okolicach żerowania wszy

• swędzenie ( nasilone w nocy)

• wtórne zakażenia bakteryjne na skutek drapania i zanieczyszczenia ranek kałem wszy

Drogi zakażenia

• na skutek kontaktów płciowych

• czasami przez kontakt fizyczny z zainfestowanymi przedmiotami: toaletą, siedzeniem, prześcieradłami, ręcznikami

• rzadko – podczas przymierzania ubrań ( kostiumów kąpielowych) w sklepie

Rodzina: Haematopinidae

Haematopinus suis – wesz świńska

Haematopinus eurysternus – wesz bydlęda

Haematopinus asini – wesz końska

Haematopinus suis – wesz świńska

• umiejscowienie

  • w fałdach skóry szczęk, karku nasada małżowin usznych

  • wewnętrzna strona kończyn

• głównym objawem zarażenia jest świąd zwłaszcza w nocy

• zwierzęta ogryzają się oraz ocierają

• na skórze występują różnej wielkości guzki

Haematopinus eurysyernus – wesz bydlęca

• umiejscowienie

  • w miejscach o gęstym owłosieniu oraz w miejscach trudno dostępnych do lizania takich jak grzbiet i uszy

• u zaniedbanych zwierząt stwierdza się świąd, zwierzęta ocierają się o napotkane przedmioty oraz liżą swym szorstkim językiem dostępne miejsca, co prowadzi do powstawania łysin

Haematopinus asini – wesz końska

• umiejscowienie

  • nasada ogona, kłąb, grzywa, u zaniedbywanych koni na całym ciele

  • poza żywicielem ginie po 2 -3 dniach

  • u silnie zarażonych koni występuje świąd zmuszając je do ocierania się o przegrody, płoty, drzewa

  • konie wzajemnie się ogryzają

  • przy silnej inwazji cała sierść wygląda jakby posypana kaszą z wyłysieniami

Wszy – podsumowanie

• są jajorodne, po wylince zarodka w jaju wykluwa się nimfa, która po dalszych 3 wylinkach przeobraża się w postać dojrzałą

• na ich organizm najbardziej oddziałuje temperatura i wilgotność

• mają małą wytrzymałość na podwyższenie temperatury otoczenia, znoszą z kolei krótkotrwałe działanie mrozu

• wszy pobierają pokarm dopóty, dopóki niestrawiona krew nie zacznie się wydostawać przez otwór wydalniczy

• u większości gatunków wszy specjalizacja osiągnęła stopień określany mianem swoistości czyli żyją jedynie na swoim gatunku żywiciela

Rodzina: Linognathidae

Rodzaj: Linognathus

Linognathus setosus – wesz psia

Linognathus vituli, ovillus, stenopsis

Linogranthus setosus – wesz psia

• umiejscowienie

  • głowa, szyja, grzbiet, boki, nasada ogona

• opadnięte przez wszy psy przejawiają niepokój

• zwłaszcza psy rasowe bezustannie się drapią i ocierają o podłogę

• prowadzi to niekiedy do podrażnienia a nawet zapalenia skóry i przerzedzenia sierści

Rozpoznawanie inwazji

• polega na stwierdzeniu obecności jaj ( gnid) i samych pasożytów

• obecność wszy nie wyklucza istnienia świerzbu

• pomimo tego, że wszy karmią się krwią, to objawy kliniczne i przebieg schorzenia przypomina wszołowicę

• czynnikiem patogenicznym jest drażniące działanie wydzielanej śliny, wywołującej świąd i tworzenie się grudek

• wszy zwierząt domowych przenoszą włoskowce różycy i brucelozę

Rząd: Hemiptera – pluskwiaki różnoskrzydłe

Rodzina: Cimicidae – pluskwowate

Gatunek: Cimex lectularius – pluskwa domowa

• kosmopolityczny pasożyt ludzi, drobiu, królików, gołębi, sporadycznie zwierząt domowych

• długość dojrzałego owada 4 – 5 mm

• samica nieco większa od samca, zabarwienie najczęściej żółtobrunatne do ciemnobrunatnego

• ciało spłaszczone grzbietowo – brzusznie

• ich stopka jest zakończona 2 haczykowatymi pazurami

• pluskwa karmi się krwią człowieka, ssaków, gadów,

• posiada dużą odporność na głód do 2 lat żyje bez pokarmu

• przeobrażenie pluskwy jest niezupełne

• samica składa jaja i przytwierdza je do podłoża substancją cementującą

• wylęgające się larwy przechodzą 5 linek wzrostowych

• między kolejnymi linkami nimfa przynajmniej raz musi pobrać krew

• samica składa do szpar w których bytuje od kilkudziesięciu do dwustu jaj

• larwa wykluwa się średnio po 10 dniach i linieje pięciokrotnie

• cały okres rozwoju trwa 8 – 13 tygodni i zależny jest od temperatury otoczenia i pokarmu

• owady dorosłe i młodociane znajdują schronienie w szparach podłóg, futrynach drzwi, okien, pod tapetami, w gniazdkach elektrycznych, złączeniach mebli

• o obecności pluskiew w pomieszczeniu świadczą brunatne plamki kału oraz charakterystyczny zapach ich wydzieliny

• pluskwy żerują na człowieku okresowo, atakując nocą

• czas ssania krwi 10 – 15 minut

• po pobraniu pokarmu pluskwa wraca do kryjówki – szpary ścian, za obrazami, w legowiskach zwierząt

• dorosłe owady żyją 6 – 8 miesięcy

• dorosły owad posiada parę brzusznych, tułowiowych gruczołów których wydzielina ma nieprzyjemną woń

Choroba transmisyjna

• jest to choroba zakaźna lub pasożytnicza ( infekcyjna, inwazyjna) przenoszona przez stawonogi krwiopijne, będące rezerwuarem i przenosicielem wywołujących je patogenów

Podział chorób transmisyjnych

• obligatoryjne transmisyjne

  • choroby, których patogeny są przenoszone wyłącznie przez stawonogi

  • np.: leiszanioza, zimnica, śpiączka afykańska, onchoceroza, wuszererioza, borelioza z Lyme

• fakultatywne obligatoryjne

  • choroby, których patogeny niemal wyłącznie przenoszone są przez stawonogi, ale notowano również przypadki zachorowań bez udziału przenosiciela

  • np. kleszczowe zapalenie mózgu u ludzi spożywających mleko zarażanych kóz

• fakultatywnie transmicyjne

  • choroby, których patogeny są przenoszone przez stawonogi, a które mogą dostać się pomiędzy dawcą i biorcą bez udziału stawonoga

  • np.: gorączka Q, wąglik, brucelloza