Typy procesów geologicznych kształtujących powierzchnię Ziemi
Procesy egzogeniczne → zachodzące na powierzchni Ziemi, wywołane przez czynniki działające na skorupę Ziemską od zewnątrz; procesy te mogą być niszczące lub twórcze → prowadzą do zrównania powierzchni Ziemi.
→ wietrzenie:
fizyczne → rozpad na drobniejsze ziarna (powstaje zwietrzelina)
-
mrozowe (zamróz) → woda w szczelinach skały zamarza i rozsadza
ją
- termiczne → przez dużą amplitudę dobowych temperatur
powietrza (skała nagrzana zwiększa objętość, a przy chłodzeniu
kurczy się)
chemiczne → rozpuszczanie w wodzie niektórych minerałów budujących skałę; intensywność wzrasta wraz z kwasowością wody
-
rozpuszczanie → całkowite (gipsy, wapienie) lub częściowe
(piaskowce ze spoiwem węglanowym)
- uwodnianie (hydratacja) →
przemiana minerałów bezwodnych w uwodnione (anhydryt w gips)
-
utlenianie (oksydacja) → łączenie z tlenem (magnetyt →
hematyt)
-
uwęglanowienie (karbonatyzacja) → przekształcanie w węglany
(głównie podlegają krzemiany i glinokrzemiany)
- hydroliza →
rozkład na część zasadową i kwaśną (skalenie → kaolinizacja
w klimacie gorącym wilgotnym lub lateryzacja w klimacie gorącym,
okresowo suchym)
- biologiczne → rozpad lub rozkład pod
wpływem bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania organizmów
żywych (np. korzenie drzew rozsadzające skały lub kwasy humusowe
je rozpuszczające)
→ grawitacyjne ruchy masowe – przemieszczenia materiału skalnego po nachylonych powierzchniach pod wpływem sił ciężkości
spełzywanie → bardzo powolne, na powierzchniach o małym nachyleniu, głównym czynnikiem jest nasycanie gruntów wodą
osuwanie → stosunkowo szybki proces, polega na zsunięciu zwietrzeliny lub mas skalnych po stoku, głównie o nasączenie wodą po gwałtownych i długotrwałych opadach
odpadanie → odrywanie się od powierzchni skalnych różnej wielkości odłamków, któe przemieszczają się w dół stoku (np. przez wietrzenie mrozowe), odłamki żłobią podłużne rynny, tzw żleby → u wylotu stożki usypiskowe (w Tatrach tzw Piargi)
obrywanie → w obrębie stromych stoków i ścian skalnych miejsce oderwania = obryw, polega na jednorazowym oderwaniu i runięciu w dół dużych mas skalnych; to tzw blokowisko
spływanie
→ bardzo intensywne w klimacie gorącym i wilgotnym, warunkuje
gruba, obficie nasiąknięta wodą warstwa zwietrzeliny (mogą
podlegać fragmenty stoków i zboczy, bez względu na stopień i
rodzaj pokrycia szatą roślinną)
- błotne
-
kamieniste
- guzowo-błotne
erozja:
-
rzeczna → niszczenie przez transportowany materiał dna koryta
(e.denna/wgłębna), podcinanie brzegów doliny przez nurt
(e.boczna) → skutkiem są meandry i starorzecza.
- wiatrowa
(eoliczna) → szczególnie widoczna na obszarach suchych bez
zwartej szaty roślinnej; niesiona wiatrem zwietrzelina (piasek)
uderza w występy skalne, niszcząc je, tzw korazja (powstają np.
grzyby skalne)
morska → fale morskie uderzają o wysoki brzeg morski, podcinają go i powstaje klif – to tzw abrazja
lodowcowa → np. prekształcenei V kształtnej doliny rzecznej w U kształtną lodowcową
→ akumulacja – osadzanie i gromadzenie materiału skalnego transportowanego przez wodę, wiatr, lodowiec
rzeczna – delta
wiatrowa – wydmy: barchany, podłużne, paraboliczne
morska → mierzeje
lodowcowa → wzniesienia morenowe, głazy narzutowe, ozy, równiny sandrowe
Procesy endogeniczne – wywołane energią wnętrza Ziemi; powodują przemieszczanie materii w skorupie ziemskiej i górnym płaszczu
→ ruchy izostatyczne → pionowe ruchy bloków skorupy ziemskiej, dążące do uzyskania równowagi grawitacyjnej; np. przez tworzenie lub zanik lądolodu
|→ ruchy epejrogeniczne → powolne ruchy pionowe wielkich obszarów kontynentów; powodują transgresję (wkraczanie) i regresję (wycofanie) morza
→ ruchy orogeniczne (górotwórcze) – wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej, prowadzą do powstania górotwórcze
fałdowe – sfałdowanie warstw skalnych w strefach subdukcji
zrębowe – rozcięcie terenu licznymi uskokami biegnącymi w różnych kierunkach
wulkaniczne – w strefach ryftowych i strefach subdukcji
→ plutonizm – ogół zjawisk związanych z przemieszczaniem się magm, tworzeniem skał głębinowych
intruzje zgodne – ułożone zgodnie ze starszymi warstwami, np. lakolity, lopolity
intruzje niezgodne - przecinają starsze warstwy, np. sille, dajki
batolity – zwietrzałe ogniska magmowe
→ trzęsienia ziemi – krótkotrwały, gwałtowny wstrząs litosfery, rozchodzący się w postaci fal sejsmicznych (hipocentrum – ognisko trzęsienia ziemi, epicentrum - punkt na powierzchni ziemi, gdzie siła była największa)
tektoniczne - bardzo groźne, wywołane ruchami płyt litosferycznych
wulkaniczne – mniej groźne, wywołane erupcjami wulkanicznymi
zapadliskowe – najmniej groźne, wywołane zapadaniem się pustych przestrzeni w skorupie
Budowa Ziemi
Skorupa
Skorupa ziemska jest zewnętrzną powłoką Ziemi. Zajmuje do 1% objętości globu oraz 0,7% jego masy, jest to jednak najbardziej zróżnicowana chemicznie i fizycznie geosfera i jedyna (poza atmosferą i hydrosferą) dostępna do bezpośrednich badań. Granicę pomiędzy płaszczem a skorupą wyznacza nieciągłość Mohorovičicia (zwana też powierzchnią Moho). Nieciągłość Moho, odkryta przez chorwackiego geofizyka Andriję Mohorovičicia w 1909, pod kontynentami znajduje się na głębokości około 35 km, a pod oceanami ok. 5–8 km poniżej dna oceanu. Dolna część skorupy ziemskiej (warstwa bazaltowa) jest oddzielona od części górnej (warstwa granitowa) przez nieciągłość Conrada.
Skorupa ziemska dzielona jest na skorupę kontynentalną i oceaniczną, które różnią się grubością, gęstością, budową geologiczną, wiekiem i składem chemicznym, a także sposobem powstania. Gęstość skorupy kontynentalnej wynosi średnio 2,7 g/cm³. W rejonach aktywnych tektonicznie ma ona grubość 35–45 km, a w regionach stabilnych – 55–70 km. Skorupa oceaniczna ma grubość 10–12 km i średnią gęstość 3,0 g/cm³[104][107].
Płaszcz
Płaszcz ziemski znajduje się na głębokości od 35 do 2890 km, co czyni go najgrubszą warstwą planety. Ciśnienie u jego podstawy ma wartość ok. 140 GPa (1,4 Matm). Rozróżnia się do czterech warstw płaszcza, które składają się głównie z substancji bogatych w żelazo i magnez: płaszcz górny, strefa przejściowa, płaszcz dolny i warstwa D. Ponadto w płaszczu górnym wyróżnia się dodatkowo astenosferę.
Płaszcz górny, zwany zewnętrznym, budują związki chromu, żelaza, krzemu i magnezu (tzw. crofesima). Średnia gęstość tej sfery wynosi 4,0 g/cm³. Górna część płaszcza ma od 35 do 400 km głębokości; jest to warstwa o cechach plastycznych i zapewnia skorupie ziemskiej ruchliwość – wywodzą się z niej procesy tektoniczne. Płaszcz dolny, zwany też wewnętrznym, zbudowany jest głównie z niklu, żelaza, krzemu i magnezu (tzw. nifesima). Średnia gęstość płaszcza wewnętrznego waha się w granicach 5,0-5,6 g/cm³. W płaszczu Ziemi zachodzą zjawiska związane z powolnym przemieszczaniem się w górę plastycznych mas materii pod wpływem ciepła (ruchy konwekcyjne).
Punkt topnienia substancji zależy m.in. od ciśnienia, jakiemu jest ona poddawana. Im głębiej, tym ciśnienie większe, zatem uważa się, że płaszcz dolny jest w stanie stałym, a górny – w stanie plastycznym (półpłynnym). Średnia globalna lepkość płaszcza górnego wynosi ok. 1020 – 1021 Pa·s[108], a płaszcza dolnego ok. 1022 Pa·s[109].
Jądro
Planety skaliste (od lewej): Merkury, Wenus, Ziemia i Mars
Gęstość Ziemi wynosi 5,515 g/cm³, czyniąc ją najgęstszą planetą w Układzie Słonecznym. Gęstość wzrasta wraz z głębokością – przy powierzchni ma wartość 2,2-2,9 g/cm³, jądro składa się z najgęstszych substancji – 12-13 g/cm³. Około 4,54 mld lat temu, podczas formowania się planety, Ziemia stanowiła półpłynną, stopioną masę. Cięższe substancje opadały w kierunku środka, podczas gdy lżejsze materiały odpływały ku powierzchni. W efekcie jądro składa się głównie z żelaza i niklu. Inne cięższe pierwiastki, jak ołów i uran, występują zbyt rzadko, żeby przewidzieć ich dokładne rozmieszczenie oraz mają tendencję do tworzenia wiązań z lżejszymi pierwiastkami, pozostają zatem w płaszczu.
Jądro podzielone jest na dwie części: stałe jądro wewnętrzne o promieniu ok. 1215 km i płynne jądro zewnętrzne wokół niego, o grubości 2270 km. Przyjmuje się, że jądra mają taki sam skład chemiczny, choć w innych stanach skupienia. Konwekcja jądra zewnętrznego połączona z ruchem rotacyjnym Ziemi (efekt Coriolisa) wytwarza ziemskie pole magnetyczne przez proces znany jako efekt dynama. Stałe jądro wewnętrzne jest zbyt gorące, aby utrzymać stałe pole magnetyczne (temperatura Curie), ale prawdopodobnie działa stabilizująco na pole magnetyczne wytwarzane przez ciekłe jądro zewnętrzne. Badania wskazują, że jądro wewnętrzne Ziemi obraca się szybciej niż reszta planety, o ok. 0,3-0,5° rocznie[110].
Temperatura w jądrze Ziemi wynosi 6230 ±500 K[111].
Pojęcia
płyta tektoniczna – największa jednostka podziału litosfery; płyty graniczą ze sobą wzdłuż stref o wzmożonej aktywności sejsmicznej i wulkanicznej, ale same zachowują stosunkowo dużą spójność i sztywność.
Kraton – najstarsza, utwardzona część skorupy ziemskiej, niepodlegająca już intensywnym ruchom fałdowym
platforma – fragment skorupy ziemskiej, zbudowany ze starokrystalicznego podłoża i eluwialnej pokrywy osadowej
- płyta - gry jest gruba warstwa osadowa
- tarcza – bez pokrywy osadowej
dno oceaniczne – część skorupy ziemskiej pokryta wodami oceanów; obehjmuje fragmenty bloków kontynentalnych oraz dno właściwych zbiorników oceanicznych
ofiolit – kompleks skał magmowych obojętnych, zasadowych lub ultrazasadowych, częściowo zmetamorfizowanych (charakterystyczna obecność serpentynitów), uważany za relikt bazaltowego dna oceanicznego i warstwy perydotytowej
-
pokrywa osadowa
- lawa poduszkowa
- intruzje magmowe
(dajki)
- gabro
- perydotyt
Podstawowy podział skał magmowych ze względu na głębokość zastygania + reperkusje dla struktur, tekstur
wylewne – powstają w czasie wybuchów wulkanów (ekstruzywne) lub/i wylewów lawy (efuzywne); tworzą potoki lawowe, lawy poduszkowe, pokrywy lawowe; struktury: afanitowe, rzadziej porfirowa, tekstury pęcherzykowate, niekiedy zauważalna równoległość
subwulkaniczne – powstają przez zakrzepnięcie magmy płytko pod powierzchnią (do ok 1 km); tworzą formy: sille, dajki, lakkolity, kominy wulkaniczne; struktury: najczęściej afanitowe i porfirowe, czasami spotyka się struktury fanerokrystaliczne ale bardzo drobnokrystaliczne; tekstury raczej bezładne, czasem lekko pęcherzykowate
hipsabysalne – powstają na głębokościach nieznacznie powyżej 1 km; spotykane formy to głównie lakkolity, drobne batolity, pnie; często przy granicy skał otoczenia i intruzji skał hipabysanych powstają cienkie strefy metamorfizmu kontaktowego; struktury zazwycaj porfirowe, fanerokrystaliczno-porfirowe, rzadziej średnioziarniste
mezoabysalne – głębokość powstawania to kilka km (powyżej 3-4); głównie tworzą niewielkie batolity, a także inne intruzje wśród skał metamorficznych; struktury porfirowate, średnio-gruboziarniste, często spotyka się żyły pegmatytowe
abysalne – powstają na dużych głębokościach poniżej 10-15 km; występują w postaci dużych batolitów w otoczeniu skał silnie zmetamorfizowanych; struktury średnio i gruboziarniste, bezładne, na obrzeżach czasami struktury gnejsowe (stopniowe przejście od skał magmowych do gnejsów)
Uproszczona klasyfikacja:
Ultrazasadowe: G – perydotyt, dunit, piroksenit; brak W – oliwiny, pirokseny
Zasadowe (maficzne) – G – fojalit; W – fonalit → skaleń potasowy + plagioklazy, pirokseny, hornblenda
Obojętne:
Głębinowe |
Wylewne |
Minerały |
gabro |
bazalt |
Plagioklazy zasadowe + pirokseny |
dioryt |
andezyt |
Plagioklazy kwaśne + amfibole |
Sjenodioryt, monzonit |
latyt |
Plagioklazy kwaśne, skaleń potasowy + biotyt, hornblenda |
sjenit |
trachit |
Skaleń potasowy + plagioklazy, biotyt, hornblenda |
Kwaśne (saliczne) G – granit, W – ryolit, dacyt → kwarc, skaleń potasowy, plagioklazy kwaśne + łyszczyki
głębinowe
(plutoniczne) – struktury jawnokrystaliczne
wylewne
(wulkaniczne) – struktura afanitowa lub porfirowa; możliwe
struktury szkliste lub półkrystaliczne
Podstawowy podział skał osadowych (wg procesów)
→ skały okruchowe → luźne lub zwięzłe (luźny materiał zostaje scementowany w procesach diagenezy)
bardzo drobnookruchowe (pelity): ił/iłowec
drobnookruchwe (aleuryty): muł/mułowiec
średniookruchowe (psamity): piasek/piaskowiec
grubookruchowe (psefity): gruz/brekcja, żwir/zlepieniec
skały piroklastyczne – z materiału wyrzuconego w powietrze w czasie erupcji wulkanicznej: tuf, tufit
skałuy rezydualne (regolit) – zwietrzelina „in situ” z wietrzenia przede wszystkim węglanowych: terra rossa, lateryt, boksyt
→ skały chemiczne i biochemiczne
węglanowe: wapienie (mikorytowy detrytyczny), dolomity, margle, syderyty
krzemionkowe: czerty, krzemienie, opoka
ewaporaty: gips, anhydryt, sól kamienna
fosforanowe: konkrecje fosforytowe
żelaziste: glaukonity, żelaziaki brunatne
→ organiczne:
węglanowe: kreda pisząca, wapienie (krynoidowe, nummulitowe)
krzemionkowe: radiolaryty, opoki lekkie, spongiolity
kaustobiolity: bituminy, liptobiolity, torf
Cechy skał metamorficznych
→ struktura – pełnokrystaliczne, które określane są jako blastyczne (podkreśla to podstawowy efekt metamorfozy, polegając na pojawieniu się krystalicznych minerałów nawet w skałach pierwotnie niekrystalicznych – krystaloblasteza); w zależności od wielkości blatów wyróżniamy struktury drobno, średnio i gruboblastyczne
→ tekstura – najczęściej dochodzi do powstania tekstur kierunkowych:
łupkowej – jest wynikiem równoległego ułożenia minerałów blaszkowych (łyszczyków, chlorytów), które występują w skale w dużej ilości; powoduje to występowanie złupkowacenia, czyli rozdzielności na cienkie pakiety (płaskie i równoległe, cienkie) nie różniące się między sobą składem mineralogicznym
gnejsowej – powstającej w wyniku zróżnicowania składu mineralogicznego na warstwy skaleniowo-kwarcowe oraz warstwy zasobne w łyszczyki, chloryty lub inne krzemiany warstwowe
w niektórych skałach metamorficznych, zwłąszcza w powstających w strefie kata, rozwijają się struktury bezkierunkowe
minerały wskaźnikowe:
dysten
syllimanit
andaluzyt
serpentyny (antygoryt, chryzokol, lizardyt)
grafit
granaty
wollastonit
kyant
korund
Pojęcie facji metamorficznej + charakterystyka facji
facja metamorficzna – zakres ciśnień i temperatury, w którym trwałe są określone zespoły mineralne; zespół cech litologicznych charakterystycznych dla danych warunków tworzenia; a więc facja metamorficzna to szczególny zespół minerałów, zwany paragenezą, charakterystyczny tylko dla określonych warunków przemian w danym interwale ciśnienia i temperatury
→ zeolitowa – b.niski stopień metamorfizmu; zeolity: lentantyt, heulandyt
→ zieleńcowa – niski stopień metamorfizmu; pretinit – pumpellyit, pumpellyit – aktynolit, pretinit - aktynolit, aktynolit – albit – epidot – chloryt; fyllity, zieleńce, serpentynity, łupki chlorytowe
→ amfibolitowa - średni stopień metamorfizmu; hornblenda – albit – epidot +/- chloryt, hornblenda, plagioklaz; łupki łyszczykowe, amfibolity
→ hornfelsowa – klinopiroksen – ortopiroksen – plagioklaz – oliwin, hornfelsy, łupki plamiste
→ sanidyrowa – wydzielona z ornfelsowej. Z uwagi na obecność szczególnie wyskokotemperaturowych odmian i polimorfów, np. pigeonitów
→ glaukofanowa – glaukofan, epidot, glaukofan0lacusonit, glaukofan-lowsonit-jadeit; łupki glaukofanowe
→ eklogitowa – omfacyt – granat, oliwin; eklogity
→ granulitowa – wysoki stopień metamorfizmu; klinopiroksen – ortopiroksen – plagioklaz; granulity, migmatyty
Podstawowy podział struktur tektonicznych
ciągłe (fałdowe) – deformacje, w których nie dochodzi do przerwania warstw skalnych
→ monoklina – powstała przez ruchy tektoniczne lub przemieszczanie się magmy; w monoklinie dochodzi do pionowego przesunięcia warstw skalnych tak, że zalegają one ukośnie
→ fałdy – powstają przez boczne ściskanie warstw skalnych (wywołane najczęściej przemieszczaniem się wielkich płyt litosferycznych
fałd stojący, pochylony, obalony
płaszczowina – szczególny rodzaj fałdu, olbyrzmi fałd obalony, oderwany od podłoża oraz przesunięty (nieraz na bardzo duże odległości)
→ fleksura – dyslokacja, polegająca na pionowym przesunięciu warstw skalnych bez przerwania ich ciągłości (formy pośrednie między ciągłymi a nieciągłymi strukturami)
nieciągłe (uskokowe) – deformacje, w których dochodzi do przerwania ciągłości warstw skalnych
→ uskok tektoniczny – charakteryzuje się przesunięciem warstw skalnych wzdłuż linii pęknięcia; powstaje najczęściej w wyniku trzęsienia Ziemi
uskok normalny
uskok odwrócony
uskok przesuwczy
→ spękanie – brak widocznego przemieszczenia
→ kliważ – gęste spękania seryjne o uporządkowaniu kierunkowym
→ zrąb/rów tektoniczny – uskoki występują seriami → zrób tektoniczny – wzniesienie, rów tektoniczny – zagłębienie otoczone uskokami; gdy zagłębienie ma znaczną szerokość, to mówimy o zapadlisku tektonicznym
Wykorzystanie skał krystalicznych w praktyce
gips – budownictwo, architektura, materiał rzeźbiarski, modelowy
marmur – posadzki, blaty, schody, rzeźby
wapień – materiał budowlany, pomniki
granit – posadzki, budownictwo, schody, blaty, nagrobki
bazalt – płytki, kostka brukowa, dodatek do asfaltu
Wykorzystanie minerałów w praktyce
jubilerstwo: diament, granaty, rubin, malachit, opal
surowiec chemiczny: apatyt, fluoryt, piryt
materiał ścierny: topaz, diament, korund
surowce materiałów ogniotrwałych: oliwiny, sillimanit
datowanie skał: cyrkon, rutyl, monacyt, apatyt
Wykorzystanie minerałów akcesorycznych skał krystalicznych
→ minerał akcesoryczny – występuje najczęściej w wyniku krystalizacji z bardzo wysokich temperatur i potrzebują „egzotycznych” pierwiastków, by powstać; jest wskaźnikiem specyficzności, w innych skałach nie będzie obecny
skały magmowe
-
granaty
- chromit
- turmalin
skały metamorficzne:
-
turmalin
- apatyt
- cyrkon
Wykorzystanie:
precyzyjne datowanie procesów geologicznych: cyrkon, apatyt
podstawa wyróżnienia poszczególnych typów skał
Metody oceny wieku skał
Metody datowań względnych – pozwalają określić wiek danych skał względem innych skał
→ metoda stratygraficzna – jeżeli warstwy skalne nie zostały silnie sfałdowane lub przemieszczone, to warstwy leżące niżej są starsze, a młodsze to te leżące wyżej (zasada superpozycji)
→ metoda tektoniczna - pomaga określić wiek ruchów mas skalnych, np. gdy na warstwach pofałdowanych leżą warstwy poziome, to wiemy, że utwory sfałdowane musiały powstać wcześniej (są starsze) niż te leżące poziomo
→ metoda morfologiczna – opiera się na badaniu rzeźby terenu; wszystkie procesy zostawiają ślady, np. działasność mórz w głąb lądu
→ metoda paleontologiczna (biostratygraficzna) – ustalenie wieku skał na podstawie skamieniałości przewodnich, np. trylobity dla paleozoiku, a amonity dla mezozoiku
Metody datowań bezwzględnych – pozwalają na określenie wieku w latach
→ metody izotopowe – wykorzystują zjawisko rozpadu pierwiastków promieniotwórczych; znając ilość izotopu macierzystego i potomnego, oraz czas połowicznego rozpadu, można określić konkretny wiek
metody ołowiowe
Rubid-stront
potas-argon
potas-wapń
węglowa
→ dendrochronologia
→ warwochronologia – ilość warstewek jasnych (zimowych) i ciemnych (letnich) w iłach warwowych (osady jeziorne); jeden zestaw (warstewka jasna i ciemna) powstaje w ciągu jednego roku
Surowce energetyczne – surowce, z których jesteśmy w stanie uzyskać energię:
węgiel kamienny i brunatny
torf
ropa naftowa
gaz ziemny
uran
→ węgiel kamienny:
GZW
LZW
WZW (Wałbrzych)
Rybnicki Okręg Węglowy
→ Węgiel brunatny
zagłębie Bełchatowskie
zagłębie Turoszowskie
zagłębie Konińskie
→ Gaz ziemny
woj. podkarpackie (Przemyśl, Lubaczów, Jarosław)
wolekopolskie (Ostrów Wielkopolski)
dolnośląskie (Trzebnica)
lubuskie (Barnówko)
pomorskie (Rozewie)
→ ropa naftowa:
Karpackie Zagłębie Roponośne
rejon Wielkopolski – Gorzów Wielkopolski, Barnówko)
Zagłębie Pomorskie – Wolin, Kamień Pomorski
szelf Morza Bałtyckiego
Zastosowanie węgla w przemyśle:
wytwarzanie energii cieplnej i elektrycznej
produkcja stali i cementu
przemysł chemiczny: smoła węglowa wykorzystywana do wyrobu naftaleny, fenolu, benzenu
przemysł farmaceutyczny
produkcja mydła, aspiryny, różnych rozpuszczalników i barwników
węgiel aktywny, włókno węglowe
15.
Elementy symetrii w budowie minerału
Proste elementy symetrii:
→ środek symetrii – punkt położony w środku geometrycznym figury, który ma tę własność, że na dowolnej prostej, przeprowadzonej przez środek symetrii, w jednakowej od niego odległości znajdują się jednakowe punkty; przekształcenie symetryczne, spowodowane działaniem środka symetrii to inwersja
→ oś symetrii – prosta, o takiej właściwości, że figura podczas obrotu o 360 stopni wokół niej pokrywa się n-razy; przekształcenie spowodowane działaniem osi symetrii nazywamy obrotem
ta sama część (motyw) kryształu powtarza się co 180, 120, 90, 60 stopni, czyli odpowiednio 2,3,4,6 krotnie
→ płaszczyzna symetrii – dzieli figurę na dwie równe części, które mają się do siebie tak, jak przedmiot do obrazu w zwierciadle płaskim; przekształcenie spowodowane działaniem płaszczyzny symetrii to odzwierciedlenie
Złożone elementy symetrii:
→ oś inwersyjna – jej działanie polega na sprzężonym działaniu dwóch przekształceń: obrotu względem n-krotnej osi symetrii i inwersji
AKTUALNE RAMIENIONOGI
Warstwa wewnętrzna wapienna, zbudowana z pryzmatów ustawionych skońnie
warstwa środkowa wapienna, z blaszek koncentrycznych
warstwa zewnętrzna chitynowa
kanaliki w skorupie
prymitywne ramienionogi: fosforan wapnia i chityna, węglan magnezu, siarczan wapnia. CHITYNOWO-FOSFORANOWE z niewielką domieszką związków mineralnych (weglan wapnia, węglan magnezu, siarczan wapnia. Warstewki fosforanu mogą być na przemian z chitynowymi.
Wyżej rozwinięte ramienionogi: (zawiasowe); węglan wapnia w postaci kalcytu – zachowują się kopalnie dobrze. Skorupa embrionalna, protegulum z substancji chitynowej, odpada ona, gdy wytworzy się ostateczna skorupa. Skorupa składa się z trzech warstw.
Warstwa zewnętrzna (periostrakum), organiczna, chitynowa – u form kopalnych nie zachowuje się, warstwa pryzmatyczna – pryzmaty kalcytu, warstwa blaszkowata – ujścia pokryte chityną. Najstarsza część każdej skorupki to szczyt (umbo)