Uniwersytet Łódzki

Wydział Nauk O Wychowaniu

Instytut Psychologii

Rok II

Semestr IV

Psychologia zdrowia

[wykłady]

Prof. Dr hab. Nina Ogi

ń

ska - Bulik

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 1 (28.02.2008)


CEL ZAJĘĆ:

•

uświadomienie wpływu i znaczenia własnych zachowań na stan zdrowia

•

przyswojenie sobie podstawowych zasad promocji zdrowia

•

poznanie mechanizmów oddziaływania psychospołecznych czynników ryzyka na
stan zdrowia

•

opanowanie podstawowej wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów radzenia
sobie z pojawiającymi się problemami zdrowotnymi

PROGRAM ZAJĘĆ
- podstawy teoretyczne psychologii zdrowia

−

kliniczna psychologia zdrowia (co szkodzi zdrowiu)

−

promocja zdrowia i edukacja zdrowotna

I. Przedmiot psychologii zdrowia

Psychologia zdrowia – dziedzina wiedzy i praktyki, która zajmuje się wyjaśnianiem
mechanizmów psychospołecznych regulujących zachowania związane z utrzymywaniem
oraz przywracaniem zdrowia.

W 1978 roku w ramach American Psychological Association (APA) powołano sekcję
psychologii zdrowia, której celem było (Matarazzo, 1979):

•

przyspieszenie wkładu psychologii do rozumienia zdrowia i choroby poprzez
prowadzenie badań podstawowych i klinicznych oraz integrowanie wiedzy
biomedycznej dotyczącej zdrowia i choroby z aktualną wiedzą psychologiczną

•

promowanie edukacji i działalności w zakresie psychologii zdrowia

•

propagowanie

osiągnięć

badawczych

i

działań

praktycznych

zarówno

w środowiskach profesjonalnych, jak i w całej społeczności.

II. Historia

1978 – sekcja psychologii zdrowia w APA

1980 – pierwszy podręcznik psychologii zdrowia I. Stone’a

od 1980 – czasopismo Heath Psychology (później Psychology And Health)

1986 – Tilbury, I Europejska Konferencja Psychologii Zdrowia, powołanie European
Health Psychology Society (EHPS)

1992 – seksja psychologii zdrowia w ramach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
(PTP)

III. Definicja psychologii zdrowia

Matarazzo:

Włączenie specyficznego dorobku wychowawczego, naukowego i zawodowego dziedzin
psychologii do promowania i zachowania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób,
wykrywania

etiologicznych

i

diagnostycznych

wyznaczników

zdrowia,

choroby

i pokrewnych dysfunkcji oraz udoskonalanie systemu opieki zdrowotnej i kształtowania
polityki zdrowotnej.

Bishop:

Psychologia zdrowia to dziedzina psychologii zajmująca się dynamicznymi zależnościami
między zachowaniem i stanami psychicznymi a zdrowiem.

IV. Obszary zainteresowań

•

zachowania związane z chorobą

(przywracanie zdrowia, terapia, rehabilitacja) –

psychologia kliniczna. Oddziałuje na ludzi chorych.

•

promocja zdrowia

(zachowania związane z utrzymaniem i polepszaniem zdrowia)

– psychologia pozytywna. Oddziałuje na ludzi zdrowych

V. Źródła: prekursorzy psychologii zdrowia

•

medycyna psychosomatyczna

– osobowościowe uwarunkowania chorób (lata ’20

XX w.) np. osobowościowe uwarunkowania chorób

•

medycyna behawioralna

– zachowania niekorzystne dla zdrowia (lata ’70 XX w.)

np. zachowania szkodzące zdrowiu jak palenie, zła dieta

•

psychologia medyczna

(lata ’40 XX w.) związek między właściwościami

psychologicznymi a zachowaniem

Wszystkie trzy ujęcia odnoszą się do chorób tzn. do modelu negatywnego.

VI. relacje innymi dziedzinami

VII. Psychologia zdrowia: nowa dziedzina teorii i praktyki

Przyczyny powstania:

1)

zmiany w obszarze dominujących chorób i przyczyn śmierci: od zapalenia płuc
i gruźlicy do chorób cywilizacyjnych np. serca

Badania( dane statystyczne rok 2000 ).

Struktura zgonów w Polsce rok 2000

Choroby układy krążenia: 52,7%

Choroby nowotworowe:

8,5%

Urazy i zatrucia:

7,8%

Wysokie ryzyko umieralności w następstwie:
Choroby układy krążenia 8,6%
Choroby nowotworowe 11,5 %
Wypadków i urazów 9,9%

lata 1970- 95

•

zmniejsza się umieralność spowodowana chorobami krążenia (niewielki spadek w
Polsce)

•

poziom śmiertelności z powodu nowotworów utrzymuje się (wzrasta w Polsce)

Czynniki ryzyka chorób krążenia:

•

palenia tytoniu

43,8%

•

nadciśnienie tętnicze

15,2%

•

podwyższony poziom lipidów

54,3%

•

cukrzyca

13,3%

•

obciążenie rodzinne

48,1%

•

mała aktywność fizyczna

51,9%

•

otyłość

23,3%

2) stały i nieproporcjonalny do efektów wzrost wydatków na lecznictwo – Anomalia
Cochrana:
W USA w latach 1940 – 75 średnia wieku życia wzrosła o 15% natomiast wydatki na
lecznictwo wzrosły o 314%.

3) zmiany zachodzące w świadomości społecznej

A

– Udoskonalenia sanitarno higieniczne

B

– Odkrycia chemiczne i farmakologiczne

C

– Postęp w zakresie techniki medycznej

D

– Zmiany w stylu życia

Tymczasem ankietowani na pytanie: „Co ma największy wpływ na zdrowie?”,

odpowiedzieli: „Stan środowiska naturalnego” ( 50% odpowiedzi ).

Kobiety w Polsce żyją coraz dłużej (o ponad 8 lat dłużej niż mężczyźni

Polki przed 50 umierają coraz rzadziej

Najzdrowsze są Australijki i Szwedki

Dużo Polek umiera z powodu nowotworów

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 2 (06.03.2008)
Zdrowie


I.

Definicja zdrowia

Zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz również dobrostan

fizyczny, psychiczny i społeczny.

(konstytucja WHO, 1946r.)

Wcześniej zdrowie traktowano jako brak choroby. Niejednoznaczność definicji wynika ze
słowa dobrostan. Słowo „dobrostan” oznacza pewien stan idealny, który praktycznie jest
nieosiągalny.

CHOROBA = BRAK ZDROWIA

ZDROWIE > BRAK CHOROBY czyli zdrowie to więcej niż brak zdrowia

II.

Choroba

•

ocena obiektywna

(disease) – na podstawie wskaźników diagnostycznych,

stwierdzana przez lekarza

•

ocena subiektywna

(illness) – samopoczucie, odnoszące się do osoby

odczuwającej

•

ocena społeczno-kulturowa

(sickness) – funkcjonowanie społeczne, możliwość

pełnienia ról społecznych

III.

Sposoby oceny zdrowia i choroby

•

odczuwany stan somatyczny

(czuję się dobrze / czuję się źle)

•

wskaźniki

:

obiektywne (nie mam gorączki / mam spuchniętą nogę)

diagnostyczne (nie masz grypy / masz anginę)

•

sprawność funkcjonalna

:

ogólna (mogę robić, co chcę / nie mogę nic robić)

zadaniowa (mogę grać w piłkę / nie mogę iść do szkoły)

•

odczuwany stan afektywny

(mam dobry nastrój / mam zły humor)

•

wynik przestrzegania zasad profilaktyki

(jestem aktywny fizycznie / piłem zimną

wodę)

IV.

Wymiary zdrowia

•

fizyczny (stan somatyczny organizmu)

•

psychiczny

umysłowy

emocjonalny

•

społeczny

•

publiczny

•

duchowy

Zdrowie psychiczne

– jest rozpatrywane w trzech aspektach:

•

negatywnym

– brak występowania zaburzeń psychicznych

•

funkcjonalnym

– zdolność do spełniania określonych oczekiwań

•

pozytywnym

– pełny rozwój osobowości i umiejętności radzenia sobie

w życiu

Kryteria zdrowia pozytywnego

:

kontakt z rzeczywistością – na ile jednostka adekwatnie ocenia
rzeczywistość

poczucie autonomii

akceptacja samego siebie – poczucie własnej wartości

rozpoznawanie swoich mocnych stron

konstruktywne kontakty z innymi

radzenie sobie z wyzwaniami – także umiejętność stawiania sobie
samemu wyzwań

perspektywa przyszłości – widzenie siebie w odległej perspektywie

Zdrowie publiczne

:

•

stan zdrowia ludności

•

system wiedzy i działań służący utrzymaniu i pomnażaniu zdrowia w skali
społeczeństwa

XIX w. – głównie koncentracja na poprawie warunków środowiskowych

XX / XXI w. – nacisk na higienę osobistą i styl życia

Zdrowie

publiczne

jest

pojęciem

wielodyscyplinarnym,

łączy

medyczne

i niemedyczne gałęzie wiedzy. (medycyna, socjologia, psychologia, pedagogika)

V.

Rozpatrywanie zdrowia wymiarowo

•

jako

jeden wymiar o dwóch biegunach

:

•

jako

dwa rozdzielne wymiary

:

W dwóch powyższych ujęciach, nie można stwierdzić czy choroba jest fizyczna czy
psychiczna

•

jako

dwubiegunowy wymiar z podwymiarami

:

VI.

Pojęcie zdrowia

•

stan

•

wynik (skutek)

•

właściwość (zasób, potencjał)

•

proces

•

wartość

Zdrowie jako skutek.

Zdrowie to rezultat (wynik) własnych zachowań jednostki, np. „jestem sprawny,
bo ćwiczę”)

Zdrowie jako zasób.

Zdrowie to zdolność człowieka do osiągania pełni własnych możliwości fizycznych,
psychicznych i społecznych oraz reagowania na wyzwania środowiska.

(Słońska, 1994)

Zdrowie jako proces.

Zdrowie to wykorzystywanie potencjałów biologicznych, psychologicznych
i społecznych

do

sprostania

zewnętrznym

i

wewnętrznym

wymaganiom

oraz osiągania indywidualnych i społecznych celów bez chronicznego zaburzenia
dynamicznej równowagi.

(Sęk, 1997)

Zdrowie jako wartość.

•

instrumentalna

– jest ono sposobem czy środkiem do realizacji

konkretnych celów i zadań np. pracy, posiadania rodziny

•

autoteliczna

– wartość sama w sobie (w badaniach Puchalskiego z 1997r.

aż 70% badanych ustawiło zdrowie na czele hierarchii wartości)

Zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dąży. Choroba jest
wartością negatywną, której człowiek chciałby uniknąć.

Konflikt wartości: zdrowie a praca.

Schopenhauer: „Zdrowie z pewnością nie jest wszystkim, ale bez zdrowia
wszystko jest niczym.”

VII.

Nowe tendencje w ujmowaniu zdrowia

•

poszerzanie się zakresu pojęciowego zdrowia (włączenie czynnika psychicznego
i społecznego)

•

podkreślanie znaczenia zdrowia behawioralnego

•

uwzględnienie obszaru duchowego człowieka

•

akcentowanie zmienności zdrowia (zmienność jest atrybutem procesu); zmienność
zasobów (potencjałów zdrowia) w ujęciu dyspozycyjnym; zdrowie w biegu życia

•

tendencja do pozytywnego rozumienia zdrowia jako potencjału, dyspozycji
czy zasobu, który posiada człowiek

•

przypisywanie człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie

VIII.

Model biomedyczny

•

biologiczne przyczyny chorób

•

zdrowie rozpatrywane z perspektywy choroby w wymiarze biologicznym,
w oderwaniu od całokształtu ludzkiego życia

•

koncentrowanie na chorym narządzie a nie na chorej osobie (nie uwzględnia
człowieka w całości)

IX.

Model biopsychospołeczny

Systemowe podejście do choroby (Bertalanffy):

•

każdy system stanowi oddzielną całość

•

systemy ukierunkowane są na określone cele i dążą do uzyskania równowagi
funkcjonalnej

•

zmiany i zakłócenia na jednym poziomie, oddziałują na inne

−

choroba rozpatrywana na wszystkich poziomach

−

nacisk na związek między ciałem a umysłem

−

paradygmat salutogenetyczny (Antonovsky)

−

choroba powoduje pojawienie się na różnych poziomach (nowotwór na poziomie
fizycznym oddziałuje na poziom psychiczny, społeczny i duchowy)

Model salutogenetyczny (podmodel, uszczegółowienie modelu
biopsychospołecznego)

Poszukiwanie uwarunkowań zdrowia – jakie czynniki sprzyjają zdrowiu i dlaczego
ludzie zachowują zdrowie pomimo działania różnego rodzaju bodźców
szkodliwych?

Antonovsky: normalny stan funkcjonowania człowieka to dynamiczny stan
chwiejnej równowagi.
Procesy zdrowia polegają na wykorzystaniu dostępnej energii do sprostania
wymaganiom wewnętrznym i zewnętrznym bez chronicznego zakłócenia
dynamicznej równowagi. (zdrowie jako proces)

Zdrowie jest procesem przemieszczania się na kontinuum wyznaczonym
na jednym krańcu zdrowiem, na drugim chorobą.

Choroba jest rezultatem niewydolności tego procesu na skutek braku energii
i/lub umiejętności, aby sprostać tym wymaganiom.

Model holistyczno-funkcjonalny. (podmodel biopsychospołecznego)

Uwzględnia wszystkie wymiary zdrowia.

Zdrowie jako stan normalny, charakteryzujący się właściwościami pozytywnymi,
które są związane z rozwojem człowieka we wszystkich sferach i wiążą się
z procesem dojrzewania fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego.
Ich funkcjonalność polega na odpowiednim dostosowaniu właściwości człowieka
do zadań życiowych odpowiednich dla danego okresu życia jednostki.

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 3 (06.03.2008)
Uwarunkowania zdrowia.

I. Pola zdrowotne wg M. Lalonde’a

Styl życia

– zachowania w pewnym stopniu podlegające kontroli człowieka,

które warunkują zdrowie. Warunkuje zdrowie w większym stopniu, niż wszystkie 3
czynniki razem wzięte.

Wg danych z USA styl życia warunkuje:

w 50% choroby przewlekłe

w 37% choroby nowotworowe

w 69% wypadki komunikacyjne (zachowania ryzykowne)

II. Zachowania zdrowotne

Zachowania zdrowotne to takie osobiste atrybuty, jak przekonania, oczekiwania, motywy,
spostrzeżenia i inne elementy poznawcze, właściwości osobowościowe, włączając stany
i cechy uczuciowe i emocjonalne, wzorce jawnego zachowania, działania i nawyki, które
wiążą się z utrzymywaniem, odzyskiwaniem oraz polepszaniem zdrowia.

(Gochman, 1982)

Zachowania zdrowotne to reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności
człowieka, które pozostają – na gruncie obiektywnej wiedzy o zdrowiu i subiektywnego
przekonania – w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem.

(Sęk, 2000)

Zachowania zdrowotne obejmują:

•

codzienne praktyki zdrowotne

•

działania profilaktyczne

•

unikanie substancji szkodliwych

•

unikanie zagrożeń środowiskowych

•

praktyki zabezpieczające zdrowie (np. szczepienia)

Zachowania zdrowotne dzielą się na:

•

zachowania prozdrowotne (służące zdrowiu)

poprawa stanu zdrowia

unikanie choroby

•

zachowania anty zdrowotne (ryzykowne)

zachowania szkodliwe dla zdrowia

unikanie praktyk zdrowotnych

III. Kategorie aktywności zabezpieczającej zdrowie

•

pożywienie

71%

•

sen i wypoczynek

46%

•

aktywność fizyczna

35%

•

kontakt z opieką zdrowotną

19%

•

higiena osobista, ubiór

14%

(badania Harris’a i Guten’a, 1979)

IV. Nieprawidłowe odżywianie się

•

zbyt duża ilość kalorii wynikająca przede wszystkim ze spożycia nadmiernej ilości
cukrów i tłuszczów

•

zbyt duża ilość białka i sodu (mięsa i soli kuchennej)

•

zbyt mało błonnika i minerałów

Ok. 25 – 35% zgonów z powodu raka związanych jest z dietą wysokotłuszczową i ubogą
w błonnik.

V. Nadwaga i otyłość

•

w ostatnich 20 latach zwiększyła się w sposób istotny liczba ludzi z nadwagą
i otyłością

•

najwięcej ludzi otyłych jest w USA (ok 60%), ale także w Tunezji, Arabii
Saudyjskiej i Kanadzie

•

w Europie najwięcej otyłych występuje na Łotwie, Malcie, w Rosji, a najmniej
w Szwecji, Irlandii i Danii

Nadwaga i otyłość w Polsce.

1.

Nadwaga

•

mężczyźni

45,3%

•

kobiety

35,1%

2.

Otyłość

•

mężczyźni

22,4%

•

kobiety

29,0%

3.

Kobiety młodsze (20 – 29 lat)

•

nadwaga

12,9%

•

otyłość

2,4%

4.

Kobiety starsze (powyżej 60 lat)

•

nadwaga

47,4%

•

otyłość

21,0%

5.

Mężczyźni młodsi (20 – 29 lat)

•

nadwaga

26,2%

•

otyłość

3,2%

6.

Mężczyźni starsi (powyżej 60 lat)

•

nadwaga

62,9%

•

otyłość

11,4%

10-12% dzieci i młodzieży jest otyłych

VI. Wskaźniki nadwagi i otyłości

1.

Nadwaga

– przekroczenie wagi idealnej o 10 – 20%.

Otyłość – przekroczenie o ponad 20% wagi idealnej.
Nadmierna masa ciała- jakekolwiek przekorczenie masy ciała.

2.

Wskaźnik Queteleta – BMI (Body Mas Index)

BMI = waga (kg) / wzrost

2

(m)

poniżej 19

niedowaga

19,0 – 24,9

waga prawidłowa

25,0 – 29,9

nadwaga

30,0 – 39,9

otyłość

40,0 i powyżej

chorobliwa otyłość

U osób starszych (powyżej 50 roku życia) nadwaga zaczyna się przy wskaźniku
o wartości 27,0.

3.

Wskaźnik WHR

– stosunek obwodu talii do obwodu bioder.

•

u mężczyzn nie więcej, niż 1,0

•

u kobiet nie więcej, niż 0,85

Dwa typy otyłości:

•

androidalna

(typ

jabłko)

czynnik

ryzyka

choroby

wieńcowej,

charakterystyczna dla mężczyzn

•

ginoidalna

(typ

gruszka)

cukrzyca

choroby,

przemiany

materii,

charakterystyczna dla kobiet

VII. Konsekwencje zdrowotne otyłości i nadwagi

•

choroby układu krążenia

otyłość podwyższa poziom cholesterolu i ciśnienia tętniczego

zwiększa lepkość krwi w naczyniach włosowatych, co może prowadzić
do powstania czopów miażdżycowych

serce osoby otyłej wykonuje 50% więcej pracy, niż serce osoby z wagą
w normie

•

choroby nowotworowe

u kobiet: rak pęcherzyka żółciowego, piersi, macicy, jajników

u mężczyzn: rak prostaty, okrężnicy

zachorowalność na raka wśród ludzi o 40% i większej nadwadze jest
dwukrotnie większe, niż u ludzi o wadze średniej

•

choroby i zaburzenia układu oddechowego

•

przeciążenie układu kostno-stawowego

•

zaburzenia przemiany materii

•

inne:

kamica żółciowa, marskość wątroby, zapalenie trzustki, większa skłonność

do infekcji, większa potliwość, zwiększone ryzyko wypadków, zmniejszenie
skuteczności leczenia, odczuwanie zmęczenia, płaskostopie, koślawe plecy

VIII. Skutki psychologiczne otyłości i nadwagi

Zaburzenia życia emocjonalno-społecznego: obniżenie samooceny, poczucie ciągłego
niezadowolenia, nieakceptowanie własnego wyglądu, ograniczenie aktywności zawodowej
i towarzyskiej, osłabienie więzi z rodziną, izolacja społeczna, poczucie odrzucenia,
zmniejszenie atrakcyjności seksualnej, trudności w znalezieniu partnera.

IX. Przyczyny nadmiernego jedzenia

•

przyczyny biologiczne

•

przyczyny społeczno-kulturowe (środowiskowe)

•

przyczyny psychologiczne

Przyczyny biologiczne

to przede wszystkim zaburzenia mechanizmów fizjologicznych

odpowiedzialnych za regulację apetytu, a szczególnie upośledzenie mechanizmów głodu
i sytości znajdujących się w podwzgórzu oraz związane z funkcjonowaniem tych
mechanizmów nieprawidłowości w wydzielaniu hormonów, zwłaszcza neuroprzekaźników.
Nadmiernemu jedzeniu sprzyjają:

•

niedobór serotoniny (słodycze go podwyższają)

•

nadmiar neuropeptydu NPY

•

nadmiar insuliny – sprzyjającej skłonności do magazynowania tłuszczów

•

nadmiar galaniny – przekształcającej tłuszcz z pokarmu w tłuszcz magazynowany
w organizmie

•

nadmiar hormonów nadnerczy

•

nadmiar męskich hormonów płciowych (androgenów) a niedobór żeńskich
(estrogenów)

•

niedobór leptyny wytwarzanej przez komórki tłuszczowe (adipocyty) –
neuropeptydu regulującego zasoby tłuszczowe

•

niedobór dopaminy i noradrenaliny (sprzyjającej objawom przygnębienia i
depresji)

•

niedobór endorfin (które działają odprężająco i uspokajająco

•

zbyt rzadkie spożywanie posiłków, co prowadzi do niepohamowanego uczucia
głodu, a to pociąga za sobą wzmożone wydzielanie neuropeptydu Y i galaniny

Przyczyny społeczno-kulturowe:

•

nieprawidłowy, utrwalony w rodzinie sposób żywienia

•

coraz

większa

dostępność

produktów

spożywczych,

zwłaszcza

wysoko

przetworzonych

•

zmiana standardu życia (siedząca praca, korzystanie z windy, jazda samochodem)

•

brak (zbyt mała) aktywności fizycznej

•

ważne wydarzenia życiowe

•

ciąża i „troska” o nienarodzone dziecko

•

proces starzenia się, menopauza

•

urazy lub długotrwała choroba

Przyczyny psychologiczne:

•

zaburzenia mechanizmu samoregulacji: trudności w kontrolowaniu ilości
przyjmowanego pokarmu (jedzenie automatyczne) i utrata kontroli nad jedzeniem

•

brak świadomości stanu nasycenia

•

utrata kontroli ilość przyjmowanego pokarmu: jedzenie automatyczne, podjadanie
w trakcie uczenia się, oglądania TV

•

teoria odhamowania np. babcie kupujące wnuczkom słodycze

•

przekonania jednostki (jedzenie to miłość, nagroda, wyraz odpowiedzialności),
przekonania dotyczące własnej osoby (pesymizm życiowy, niskie poczucie własnej
wartości i skuteczności, zewnętrzne poczucie kontroli, słaba kontrola wolicjonalna)

•

niskie poczucie własnej wartości, złe myślenie o sobie jako przyczyna i skutek
złego odżywiania

•

predyspozycje osobowościowe: niepewność, bierność, poczucie bezradności,
negatywna emocjonalność (skłonność do przezywania przede wszystkim
negatywnych emocji)

•

podatność na stres i nieumiejętność radzenia sobie z nim

X. Nadmierne jedzenie to także:

•

sposób uchylania się od odpowiedzialności

•

forma obrony samego siebie

•

reakcja na nudę, brak wrażeń, samotność

•

wyraz buntu, braku akceptacji, odrzucenia

•

forma usprawiedliwiania porażki życiowej

•

sposób podporządkowania się czy karanie siebie i innych

•

sposób testowania miłości i łagodzenie lęków z okresu dzieciństwa

•

pewien specyficzny sposób zaspokajania potrzeb innych niż fizyczne (głodowe
potrzeby psychiczne: brak kontaktów z innymi ludźmi, brak partnera)

Rekomendacje i zalecenia:

•

spożywanie 1800 – 2800 kcal dziennie (węglowodany: 45 – 65%; tłuszcze: 20 –
35%, białka: 10 – 35%)

•

spożywanie produktów pełnoziarnistych (z ograniczeniem białego pieczywa, ryżu
i makaronu)

•

unikanie nadmiernych ilości tłuszczów i cukrów

•

spożywanie tłuszczów wielonasyconych (omega-3 i omega-6)

•

dzienne spożycie błonnika: kobiety – 25g, mężczyźni - 28g

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 4 (13.03.2008)
Zachowania ryzykowne

I. Zachowania ryzykowne dla zdrowia

•

palenie tytoniu

•

picie alkoholu

•

zażywanie środków psychoaktywnych

•

inne: jazda samochodem bez zapiętych pasów bezpieczeństwa, ryzykowne
zachowania seksualne, itp.

II. Palenie tytoniu

1.

Epidemiologia palenia

•

w USA pali 25,5% osób powyżej 17 roku życia (najwięcej w przedziale 25 –
44 lata)

•

na świecie umiera z powodu palenia ok. 2 mln osób rocznie

•

w USA palenie odpowiada za ponad 300 tys. zgonów rocznie

•

tzw. choroby tytonio- zależne: choroby z powodu palenia tytoniu

w Polsce:

•

pali 42% mężczyzn (wypalają średnio 19 papierosów dziennie) i 35% kobiet
(wypalają średnio 14 papierosów dziennie)

•

na choroby odtytoniowe umiera przedwcześnie 70 000 osób rocznie

2.

Próby palenia

:

3.

Palenie tytoniu może być

:

•

uspokajające

•

pobudzające

•

nałogowe

•

bierne

4.

Składniki dymu tytoniowego

:

•

nikotyna

•

tlenek węgla (CO)

•

ciała smołowate

•

pyły

5.

Skutki palenia

:

Układ krążenia

:

•

zaburzenie równowagi tlenowej (CO zmniejsza zaopatrzenie w tlen,
a nikotyna powoduje zwiększone zapotrzebowanie serca na tlen)

•

nikotyna powoduje zwiększenie częstości akcji serca, zwężenie naczyń
włosowatych, zwiększenie ciśnienia krwi, arytmię serca, niedokrwienie
mięśnia sercowego

•

u palaczy obserwuje się zwiększony poziom cholesterolu frakcji LDL
i obniżony poziom frakcji HDL

Układ oddechowy

:

•

rak płuc, rozedma płuc, przewlekłe nieżyty oskrzeli

Układ immunologiczny

:

•

cząsteczki zawarte w dymie tytoniowym niszczą fagocyty, pełniące ważną
rolę w układzie odpornościowym

6.

Wpływ palenia na zdrowie

.

•

Palenie tytoniu podwyższa ryzyko wielu chorób – 21 chorób ma ustalony
związek z paleniem.

•

O 25 – 40% zwiększa umieralność z powodu chorób układu krążenia i jest
przyczyną ok. 70% zgonów z powodu tych chorób.

•

O 30 – 40% podnosi umieralność z powodu nowotworów.

7.

Wpływ biernego palenia na zdrowie

.

•

Zwiększa ryzyko zgonu z powodu chorób serca o ok. 30%.

•

Jest przyczyną ok. 17% przypadków raka płuc u osób niepalących, które miały
styczność z dymem papierosowym w okresie dzieciństwa.

•

Powoduje ok. 46 000 zgonów rocznie wśród dorosłych Amerykanów.

8.

Teorie uzależnienia od nikotyny

.

•

model społeczny

– wskazuje na potrzeba palenia w towarzystwie

•

model radzenia sobie

– wskazuje na potrzebę palenia w sytuacjach stresujące i

kryzysowe

•

model funkcjonalny

– sposób uzyskiwania czegoś (pobudzenie, uspokojenie,

itp.)

9.

Uzależnienie wg DSM-IV

•

zmiana w tolerancji

•

występowanie objawów zespołu abstynencyjnego

•

czas trwania nałogu

•

wiele nieudanych prób zerwania z nałogiem

•

ograniczanie lub zaniedbywanie jakichś działań na rzecz nałogu

•

trwanie w nałogu, mimo jego negatywnego wpływu na zdrowie i życie

10.

Dlaczego jest trudno rzucić palenie?

Palenie jest uwarunkowane instrumentalnie. Jest sposobem uzyskiwania wzmocnień
pozytywnych. Porzucenie palenia naraża jednostkę na wzmocnienia negatywne.

•

wzmocnienia pozytywne

: większa koncentracja uwagi, poprawienie pamięci,

sprawniejsze funkcjonowanie psychoruchowe, zwiększona czujność, odczuwanie
przyjemności

•

wzmocnienia negatywne przy próbie porzucenia nałogu

: głód nikotynowy,

drażliwość, niemożność znalezienia sobie miejsca, spowolnienie tętna,
zwiększenie apetytu, przyrost wagi

III. Używanie i nadużywanie alkoholu

1.

Używanie

:

•

dorośli

•

zdrowi

•

nie uzależnieni

2.

Nadużywanie to picie

:

•

w zbyt młodym wieku

•

w zbyt dużych ilościach

•

w nieodpowiednich okolicznościach

3.

Porcja standardowa

:

kufel piwa (200ml 5%) = lampka wina (100ml 10%) = kieliszek wódki (25ml 40%) = 10g

4.

Eliminowanie alkoholu z organizmu

:

•

u mężczyzn 10g w ciągu godziny

•

u kobiet 8g w ciągu godziny

5.

Uzależnienie

:

•

nieodparty przymus zażycia środka psychoaktywnego

•

celem jest uzyskanie efektów jego działania i/lub przeciwdziałanie pojawieniu
się nieprzyjemnych skutków braku środka

6.

Objawy uzależnienia

:

•

zmiana tolerancji

•

objawy abstynencyjne

•

subiektywne poczucie łaknienia

•

koncentracja życia wokół alkoholu

•

utrata kontroli nad piciem

•

zaburzenia pamięci

IV. Zażywanie

1.

Narkomania

:

relacja między czynnikami odpowiadającymi za uzależnienie

Narkomania

(gr. narke – odurzenie) to stałe lub okresowe używanie w celach

niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych lub
środków zastępczych w wyniku czego powstało lub może powstać uzależnienie.

(Ustawa o zapobieganiu narkomanii)

2.

Rodzaje uzależnienia

•

fizyczne

– jest wynikiem włączenia narkotyku w cykl przemian tkankowych, co

w efekcie powoduje zapotrzebowanie biologiczne na niego, staje się niezbędny
do prawidłowej przemiany materii

•

psychiczne

– silna potrzeba narkotyku w celu redukcji nieprzyjemnych,

a dostarczeniu przyjemnych doznań

•

społeczne

– wiąże się z zażywaniem środków odurzających w grupie

często łączą się między sobą

3.

Rodzaje środków

•

środki odurzające i uspokajające (opium i jego pochodne, marihuana, haszysz,
barbiturany i benzodiazepiny)

•

środki pobudzające (kokaina, amfetamina, ecstasy, kofeina)

•

środki halucynogenne (LSD i inne halucynogeny)

4.

Powody sięgania po środki narkotyczne przez dzieci i młodzież

szkoła

podstawowa

szkoła

ponadpodstawowa

szpan

73,4%

72,8%

imponowanie innym

65,6%

58,3%

ciekawość

67,3%

81,7%

wpływ grupy

66,0%

75,9%

5.

Zażywanie środków narkotycznych przez młodzież

Badania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie:

•

3% w 1998 roku

•

20% w 2000 roku

Wśród młodzieży w wieku 13 – 15 lat 9,5% przynajmniej raz w życiu zażyło jakąś
substancję psychoaktywną (Woynarowska, 2007).

6.

Zażywanie środków narkotycznych przez studentów (badania na studentach
Łódzkich uczelni)

Ogółem:

17,6%

Mężczyźni:

63,7%

Kobiety:

36,3%

Uniwersytet Medyczny:

34,5%

WSHE

22,9%

Politechnika

19,0%

WSSM

12,6%

Uniwersytet Łódzki: prawo

12,3%

Uniwersytet Łódzki: psychologia

12,2%

Substancje najczęściej zażywane przez studentów:

•

marihuana

71,4%

•

amfetamina

48,4%

•

haszysz

19,2%

•

ecstasy

13,2%

•

LSD

11,5%

•

inne

4,9%

Okoliczności zażywania narkotyków przez studentów:

•

w trakcie zabawy

59,9%

•

dla rozluźnienia

52,2%

•

w towarzystwie

47,3%

•

w czasie sesji

40,1%

pierwsze 3 łączą się z czynnikiem społecznym

33,8% studentów zażywało środku psychoaktywne także w przeszłości (56,7%
kobiet oraz 43,0% mężczyzn).
Średnia wieku inicjacji narkotykowej wynosi 16,5 roku.

7.

Sygnały ostrzegawcze

•

zmiany w osobowości np. nowe rysy osobowości, brak dojrzałości, brak
aspiracji, instynktu samozachowawczego

•

zmiany aktywności i nawyków

•

kolizje z prawem

•

zmiany w wyglądzie

•

używanie specyficznych akcesoriów

(wg T. Dimoff i S. Carper)

V. Inne uzależnienia

•

telewizja

•

gry komputerowe

•

internet

•

hazard

•

jedzenie

•

zakupy

•

seks

Cecha tych uzależnień jest niemożność powstrzymania się od danej czynności, mimo
widocznych złych skutków, które ona powoduje w życiu osoby uzależnionej.

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 5 (03.04.2008)
Osobowość a zdrowie / choroba.


I. Schematy związków między osobowością a zdrowiem / chorobą.

1. OSOBOWOŚĆ

→

CHOROBA

(zakłada bezpośredni wpływ osobowości na chorobę)

2.

→

OSOBOWOŚĆ

MECHANIZMY BIOLOGICZNE

→

ZDROWIE / CHOROBA

(mechanizmy biologiczne wpływają zarówno na rozwój osobowości, jak

i na zdrowie i chorobę)

3. OSOBOWOŚĆ

→

STRES

→

ZDROWIE / CHOROBA

(pośredni wpływ osobowości na chorobę)

4. OSOBOWOŚĆ

→

ZACHOWANIA ZDROWOTNE

→

ZDROWIE / CHOROBA

(osobowość wpływa na zachowania zdrowotne, mające wpływ na zdrowie /

chorobę)

Stan długotrwałej, nieuleczalnej choroby (np. rak) może powodować zmiany
w osobowości.

5.

(uwzględnia się wiele czynników warunkujących zdrowie lub chorobę)

II.

Rola cech osobowości w rozwoju chorób somatycznych.

Hipokrates 4 w p.n.e. kobiety melancholijne są badziej podatne na choroby

nowotworowe

•

von Duch (1868) – osoby z niedokrwienną chorobą serca: „szybko i głośno mówią,
nadmiernie pracują, palą tytoń, podejmują mało wysiłku i są otyli”

•

W. Osler (1910) – osoby z chorobą wieńcową: „przesadna ambicja wzbudza
nadmierną aktywność”

III. Psychosomatyka

Freud: histeria konwersyjna jako symboliczna manifestacja nieświadomych konfliktów
wewnętrznych. Nierozwiązane nieświadome problemy somatyzują się i prowadzą do np.
wrzodów.
Twierdzenie Freuda było podstawą psychosomatyki.

Dwa nurty psychosomatyki:

1.

Choroba jest związana ze strukturą osobowości.

F. Dunbar – profile osobowości. (lata 40 20w.)

osobowość wieńcowa składająca się z pewnych cech sprzyjających chorobie
wieńcowej: wysoka potrzeba dominacji i osiągnięć, wysoka samodyscyplina, cechy
kompulsywne, tendencje do represji

Pewne cechy sprzyjają zachorowaniu na określone choroby.

2.

Choroba jest wynikiem traumatycznych wydarzeń doznanych w dzieciństwie
(Groen, Hamilton, Rees). Wśród tych wydarzeń największe znaczenie ma utrata
bliskiej, znaczącej osoby, która może być czynnikiem ryzyka chorób
nowotworowych.

Próby połączenia dwóch nurtów:
Alexander i Freuch – o chorobie decyduje:

•

specyficzna konstelacja cech osobowości, powiązanych z nieświadomymi
konfliktami pochodzącymi z okresu dzieciństwa

•

sytuacja, która wystąpiła bezpośrednio przed zachorowaniem, a która
reaktywowała stary konflikt

•

konstytucjonalna (najczęściej wrodzona) słabość narządu

Krytyka:

•

koncepcje opierały się głównie na obserwacjach klinicznych i wywiadach
z chorymi, a nie na badaniach spełniających określone standardy metodologiczne

•

procesy psychiczne i biochemiczne traktowano jako dwa różne zjawiska

•

koncentrowano się na przyczynach tylko niektórych chorób (choroby układu
krążenia, nowotwory, wrzody)

•

nie zajmowano się psychologicznymi konsekwencjami chorób somatycznych

Współczesna psychosomatyka:

•

holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności biopsychospołecznej

•

polietnologiczna koncepcja choroby (o chorobie decyduje wiele powiązanych ze
sobą czynników)

Badania polskie:

•

Łazowski i Płużek:
Zespół psychosomatyczny chorób układu krążenia i choroby wrzodowej: silna
potrzeba osiągnięć, dominacji, wytrwałości, duża samokontrola, postawa obronna,
pozytywna samoocena.
Nawiązania do wczesnego nurtu somatyki: osobowość wpływa na chorobę.

•

Wrześniewski i Lepczyński:
Rola wzorów percepcyjnych i stylów reagowania emocjonalnego.

WZÓR PERCEPCYJNY – względnie stały, charakterystyczny dla danej jednostki
sposób interpretowania sytuacji (w tym jej wartościowania i przewidywania
konsekwencji). U osób skłonnych do zachorowania świat spostrzegany jest w
kategoriach zagrożenia

STYL REAGOWANIA EMOCJONALNEGO – charakterystyczna dla jednostki
tendencja do reagowania emocjonalnego, w miarę niezależna od sytuacji
stresowych.

•

Lemańska:
Chorzy z zawałem serca wykazują tendencję do minimalizowania cech zagrożenia
i pomimo zaistniałych przeszkód nastawieni są na realizacje celów.
Chorzy z chorobą wrzodową charakteryzują się tendencją do spostrzegania
sytuacji w kategorii zagrożenia, co wywołuje u nich poczucie lęku i skłania do
zachowań obronnych i wycofywania się.

IV. Cechy osobowości sprzyjające chorobom

•

NEUROTYCZNOŚĆ – osoby neurotyczne doświadczają więcej dolegliwości
somatycznych, wykazują gorsze samopoczucie, są bardziej podatne na stres, a
także wykazują większą skłonność do angażowania się w zachowania niekorzystne
dla zdrowia.

•

UGODOWOŚĆ – niski poziom (związany z cyniczną wrogością) to czynnik ryzyka
choroby wieńcowej, a wysoki (związany z wypieraniem emocji) to czynnik ryzyka
chorób nowotworowych.

•

INTROWERSJA – czynnik ryzyka nowotworów.

Inne właściwości sprzyjające chorobom

•

TEMPERAMENT – choleryk: zółć? układ krążenia; melancholik: reaktywność
emocjonalna- nadmierne odczuwanie negatywnych emocji czarna żółć nowotwory.

•

GNIEW I WROGOŚĆ – cyniczna wrogość: czynnik ryzyka choroby wieńcowej;
neurotyczna wrogość: czynnik ryzyka choroby nowotworowej.

•

NEGATYWNA EMOCJONALNOŚĆ (afekt negatywny) – lęk, irytacja, zamartwianie
się, pesymistyczne nastawienie do życia, depresyjność.

•

SŁABA (BRAK) EKSPRESJA EMOCJONALNA – tłumienie, wypieranie, aleksytymia.

V. Model rozwoju choroby

VI. Psychoneuroimmunologia

R. Ader i N. Cohen:
Badanie złożonych interakcji między różnymi poziomami:

•

układu nerwowego – neurologia

•

zachowań – psychologia

•

komórkowym – immunologia

Dwie drogi wpływu mózgu na procesy obwodowe:

1.

poprzez obwodowy układ nerwowy
Układ współczulny unerwia: grasicę, szpik, śledzionę, węzły chłonne. Zakończenia
nerwów współczulnych uwalniają katecholaminy, zaś narządy i komórki układu
immunologicznego zawierają receptory katecholamin.
Poza tym zakończenia nerwów współczulnych znajdujące się w tych organach
mają połączenia z limfocytami, zaś połączenia te wykazują ultrastrukturalne cechy
połączeń synaptycznych.

2.

uwalnianie substancji, które sprawiają, że gruczoły dokrewne wydzielają hormony
do układu krwionośnego. Komórki T i B mają receptory większości spośród tych
hormonów.
Układ immunologiczny i mózg tworzą sieć wzajemnie powiązanych procesów
oddziaływujących w dwóch kierunkach i oba układy nawzajem regulują swoje
funkcje.
Procesy psychiczne mogą oddziaływać na tę sieć i jednocześnie same zmieniają
się pod jej wpływem.

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 6 (10.04.2008)
Wzór zachowania A jako czynnik ryzyka niedokrwiennej choroby serca.


I. Niedokrwienna choroba serca

•

dusznica bolesna

•

zawał mięśnia sercowego

•

nagła śmierć wieńcowa

Choroba wieńcowa:
Stan uszkodzenia mięśnia sercowego wywołany zachwianiem równowagi między
wielkością przepływu wieńcowego a zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen.

Zawał mięśnia sercowego:
Rozległa, pierwotnie skrzepowa martwica komórek mięśniowych, naczyń i zrębu.


II. Czynniki ryzyka

•

niezależne od zachowania (np. płeć)

•

częściowo zależne od zachowania (np. poziom cholesterolu we krwi)

•

całkowicie lub w znacznym stopniu zależne od zachowania (np. palenie tytoniu)

III. Klasyczne czynniki ryzyka

•

wysoki poziom cholesterolu

•

nadciśnienie tętnicze

•

otyłość

•

brak aktywności fizycznej

•

palenie tytoniu

•

cukrzyca

•

płeć i wiek (mężczyźni, powyżej 40 roku życia)

IV. Wzór zachowania A (WZA)

TABP – Type A Behaviour Pattern

/M. Friedman, R. Rosenman (1959)/

Pojęcie psychologicznego czynnika ryzyka – WZA – wprowadziło do użytku dwóch
kardiologów.

Jenkins, Zyzanski, Rosenman (1979):
WZA – zespół jawnego zachowania lub styl życia, charakteryzujący się rywalizacją, walką
o osiągnięcia, agresywnością (czasami silnie tłumioną), pośpiechem, niecierpliwości,
pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem
mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności.

Jednostki typu A dążą do zrealizowania jak największej ilości celów w jak najkrótszym
czasie. (np. pracoholizm)


Konstrukt zawiera elementy osobowościowe i behawioralne.

V. Typ A – charakterystyka

•

silne dążenie do osiągnięć

•

skrajna rywalizacja

•

agresywność (często tłumiona)

•

zniecierpliwienie

•

wybuchowy sposób mówienia

•

poczucie presji czasu

•

nadmierna odpowiedzialność

VI. Typ B – przeciwstawny typowi A – charakterystyka

•

potrafi się odprężyć

•

nie spieszy się

•

łatwo doznaje satysfakcji

•

bardziej poddaje się prądowi życia, niż podejmuje ciągłą walkę

VII. Typ A dotyczy:

•

określonych cech osobowościowo-motywacyjnych związanych z dużą potrzebą
osiągnięć, dominacji i agresji

•

ogólnego stylu życia wyrażającego się w jawnym zachowaniu w postaci dużej
aktywności, nadmiernej pracy

•

określonego

stanu

psychofizjologicznego

charakteryzującego

się

dużą

reaktywnością układu adrenergicznego

osoby WZA często żyją w permanentnym stresie

VIII. Niewerbalne wskaźniki WZA

•

MOWA: ton, barwa, eksplozywność

•

TWARZ: wyraz, mimika, napięcie mięśni, ułożenie szczęk i zębów

•

CIAŁO: ruch, gestykulacja, napięcie mięśni

•

POSTAWA: animacja, pogotowie

IX. Typ A a ryzyko chorób układu krążenia

Badania na osobach zdrowych:

•

Western Collaborative Group Study
ok. 3,5 tysiąca mężczyzn obserwowano przez 8,5 roku; choroba niedokrwienna
serca występowała dwa razy częściej u WZA niż WZB

•

Framingham Hart Study
ok. 1500 kobiet i mężczyzn

•

French – Belgia Collaborative Study
2800 mężczyzn – pracowników fizycznych i umysłowych

•

Multiple Risk Factor Intervention Trial
ok. 13 tysięcy mężczyzn w 18 miastach USA z wysokim ryzykiem zachorowania
na niedokrwienną chorobę serca

Badania koronograficzne czyli u osób z objawami (na pacjentach):

•

Badania kliniki w Bostonie
osoby z pięćdziesięcioprocentowymi zmianami miażdżycowymi charakteryzowały
się WZA

•

Badania Duke University Medical Center
grupa o największych zmianach miażdżycowych to w 93% WZA

•

Program POL-MONICA
analiza klasycznych czynników ryzyka przy uwzględnieniu WZA

Badania Ogińskiej i Juczyńskiego w Polsce nie potwierdziły związku WZA
mierzonego skalą Framingham z niedokrwienną chorobą serca

X. Model zależności między typem A i B a zdrowiem

WZB: niska skłonność do chorób, ale w wyniku tłumienia emocji ale w wyniku tłumienia
emocji jest wrażliwy na inne choroby

WZA: jeśli nie zawiera wrogości i rywalizacji to jest to typ charyzmatycznie zdrowy.
Globalny WZA nie jest wskaźnikiem ryzyka, tylko jego pewne elementy (wrogość i
rywalizacja)

XI. WZA jako czynnik ryzyka chorób somatycznych

•

patogenna rola gniewu i wrogości w rozwoju chorób układu krążenia

•

rola bezradności i beznadziejności ujawnianej w sytuacjach braku lub utraty
kontroli

•

rola WZA w rozwoju innych chorób somatycznych: choroba wrzodowa, choroba
reumatyczna

XII. Mechanizm funkcjonowania osób typu A

•

Teoria Glassa:
dążenie do osiągnięcia i sprawowania kontroli nad otoczeniem, (a stres jest
doświadczany w sytuacji braku kontroli)

•

Teoria Price:
poznawczą bazą zachowań typu A są przekonania i obawy:
1)

przekonanie, że stale trzeba się sprawdzać

2)

przekonanie, że nie ma uniwersalnej zasady moralnej, a wartości mają przede
wszystkim charakter materialny

3)

przekonanie, że nie dysponuje się odpowiednimi środkami, które pozwoliłyby
jednostce na wykazanie się

(*WZA może wynikać z przekonania o małej wartościowości i niskiego poczucia własnej
wartości)

XIII. WZA u dzieci i młodzieży

•

skłonność do wyróżniania się

•

tendencja do rywalizacji

•

częstsze doświadczanie stresu

•

wyższy poziom zniecierpliwienia

•

presja czasu

•

niższe poczucie własnej wartości

•

większa skłonność do depresji

•

lepsza koncentracja, ignorowanie przeszkód zewnętrznych, pomniejszanie
dolegliwości fizycznych, przejawianie mniejszego znużenia w sytuacji zadaniowej,
większe osiągnięcia

XIV. Przyczyny rozwoju WZA

1.

genetyczno-temperamentalne (30% zmienności)

•

aspekty związane z dynamiką i szybkością zachowania

•

aktywność, impulsywność i dominacja

2.

środowiskowe

•

nacisk na osiągnięcia (nagradzanie, karanie, metody wychowawcze,
postawy rodzicielskie)

•

WZA rodziców

•

wyższe wykształcenie rodziców

•

prestiż i wielkość szkoły

•

presja rówieśników

•

miejsce zamieszkania (wielkie aglomeracje sprzyjają WZA)

XV. Sposób badania

•

obserwacja

•

wywiad

•

kwestionariusze, skale, inwentarze

Jenkins Activity Survey (JAS)

- K. Wrześniewski „Sposób życia”

Framingham Hart Study

- Z. Juczyński „Skala Framingham”

Typ A Framingham:

•

skrajny WZB (B1)

•

umiarkowany WZB (B2)

•

typ pośredni

•

umiarkowany WZA (A2)

•

skrajny WZA (A1)

•

występowanie na zasadzie krzywej gaussa, główne kryteria to pośpiech i
rywalizacja

Kwestionariusz Samopoznania BWZ

- K. Wrześniewski

20 twierdzeń ocenianych na skali pięciostopniowej

Skala MYTH K. Matthews’a

- N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński

skala dla dzieci, opisuje opiekun/wychowawca; 17 twierdzeń ocenianych na
pięciostopniowej skali

Skala H-W (S. Hunter, T. Wolf)

- N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński

skala samopisu dla młodzieży w wieku 11 – 17 lat; 17 twierdzeń ocenianych na
skali siedmiostopniowej

Skala TAB, N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński

skala samopisu dla młodzieży; 16 twierdzeń ocenianych na skali czterostopniowej

czynniki:

•

rywalizacja

•

niecierpliwość

•

pośpiech

•

wrogość

Skala Ekspresji Gniewu

20 twierdzeń ocenianych na skali pięciostopniowej; 10 twierdzeń mierzy gniew
wyrażany na zewnętrz, a 10 mierzy gniew wyrażany do wewnątrz

prof. dr hab. N. Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 7 (17.04.2008)
Typ C jako czynnik ryzyka chorób nowotworowych.


I. Choroby nowotworowe

guz (tumor) – wszystkie nowotwory
rak (cancer)

Nowotwór złośliwy – stan, w którym dochodzi do niekontrolowanego rozwoju własnych,
zmienionych morfologicznie i czynnościowo komórek; początkowo w miejscu pierwotnej
zmiany, potem do naciekania otaczających tkanek i wreszcie do wędrowania i
namnażania zmienionych komórek w miejscach odległych.

/Wronkowski i WSP., 1986r./

II. Nowotwór rozpoznawany na poziomie komórkowym

•

pojawia się niespodziewanie i w dowolnym miejscu jako nowy układ

•

o wieloczynnikowym uwarunkowaniu

•

z reguły samoistnie nieodwracalny

•

niszczy swoje biologiczne otoczenie, zarówno w miejscu powstania, jak i w postaci
przerzutów do odległych nawet części ustroju

•

nie będąc zjawiskiem dziedzicznym ani zaraźliwym, może stawać się odporny na
dotychczas skuteczne leczenie, ale nie jest zdolny do własnego samodzielnego
życia poza organizmem, w którym powstał

•

nieleczony lub niewłaściwie leczony skraca długość życia organizmu, w którym się
zorganizował

/Klimek, 1992r./

III. Podział nowotworów

IV. Czynniki rakotwórcze (kancerogenne)

•

chemiczne

•

fizyczne

•

biologiczne

V. Etapy rozwoju nowotworu

•

inicjacja – powstanie komórki nowotworowej i zwiększanie jej masy

•

promocja – rozrost guza

•

progresja

VI. Koncepcja rozwoju nowotworu złośliwego

•

faza indukcji (15 – 30 lat)

•

faza przedinwazyjna (5 – 10 lat)

•

faza inwazyjna (1 – 5 lat)

•

faza rozsiewu (kilka miesięcy – 5 lat)

VII. Najczęściej występujące nowotwory złośliwe w Polsce

Mężczyźni:

•

rak płuca 27 – 28%

•

rak żołądka

•

rak krtani

•

rak skóry

•

rak gruczołu krokowego

•

najrzadziej nowotwór wargi 2, 3%

Kobiety:

•

rak sutka 16 – 17%

•

rak szyjki macicy

•

rak żołądka

•

rak skóry

•

najrzadszy rak jelita grubego i pęcherzyka żółciowego 4%

VIII. Względny czas przeżycia

Kobiety:

•

najdłuższy: rak skóry (bez czerniaka złośliwego) nawet 100%, rak trzony macicy,
białaczka limfatyczna

•

najkrótszy: rak żołądka, rak trzustki, rak wątroby; kilka m-cy

IX. Rysy osobowości sprzyjające chorobom nowotworowym

•

Galen – kobiety „melancholijne” częściej zapadają na raka, niż kobiety „pogodne”

•

Thomas – osoby z poczuciem bezradności i beznadziejności, ujawniające
bezradność w obliczu nieuniknionego stresu

•

Bacon – osoby nadmiernie przyjacielskie w każdych okolicznościach, niezdolne
do wyrażania złości

X. Typ C jako typ osobowości sprzyjającej chorobom nowotworowym (osobowość a nie
wzór zachowania)

Morris i Green
Pojęcie wprowadzone celem wyrażenia przejawianego przez osobę brak ekspresji
emocjonalnej i rozwoju poczucia bezradności w obliczu stresu.

Temshok
Typ C:

•

brak emocjonalnej ekspresji – względnie aktualna represja emocjonalna,
jednostka nie zdjae sobie sprawy z tego, że tłumi emocje

•

rozwój poczucia bezradności – względna bezradność w obliczu nieuniknionego
stresu

Eysenck
Na osobowość rakową składają się dwie główne cechy: skłonność do reagowania na stres
poczuciem bezradności lub beznadziejności oraz skłonność do wypierania emocji. Według
tego autora utrzymywanie się takich stanów bezradności i beznadziejności łączy się
z obniżeniem aktywności układu immunologicznego, co sprzyja rozwojowi choroby.

Bahnson i in.
Zwracają uwagę na kluczową rolę represji i zaprzeczania w zapoczątkowaniu i rozwoju
raka.

Wirsching i in.
Pojawiające się w wyniku niezdolności do radzenia sobie poczucie bezradności
i beznadziejności są często maskowane demonstracją niezależności czy nadmiernego
optymizmu. (osoba na zewnątrz wygląda na optymistyczna, ale w środku tłumi swoje
uczucia)

Morris i in.
Ryzyko

zachorowania

na

choroby

nowotworowe

zwiększają:

brak

poczucia

bezpieczeństwa, niski poziom neurotyczności, mała ekspresja emocjonalna, wysoki
poziom depresji.

Dolińska-Zygmunt
Wzorzec charakteryzujący się takimi cechami, jak: kooperatywny, spokojny, cierpliwy,
nieasertywny, ukrywający negatywne emocje (szczególnie gniew), uległy wobec
zewnętrznych autorytetów.

Oleś
Osobowość typu C, która jest wynikiem współwystępowania wysokiego poziomu
neurotyczności i introwersji, obejmuje: obniżone poczucie własnej wartości, brak wiary
w siebie, bierność, skłonność do przezywania stanów obniżonego nastroju i
pesymistyczne nastawienie wobec przyszłości.

Niejednoznaczny obraz typu C, brak narzędzia pomiaru, można tylko obserwować.

•

Typ C może być traktowany jako właściwość osobowości, jak i styl radzenia sobie
(rozumiany jako dyspozycja), charakterystyczny dla osób zapadających na
nowotwory.

•

Sposób radzenia sobie jest zmienną modyfikującą związek strasu z chorobą
nowotworową i jest on uwarunkowany między innymi cechami osobowości.
(beznadziejność bezradność zaprzeczanie)

LeShan
Rola nastawienia do świata i postaw wobec innych, kształtowanych w okresie
dzieciństwa, a wpływających na sposoby radzenia sobie z doświadczanymi wydarzeniami
życiowymi (zwłaszcza odrzucenie emocjonalne lub strata rodzica).

Podobne stanowisko, podkreślające rolę wczesnodziecięcych doświadczeń w rozwoju
choroby nowotworowej, można znaleźć w koncepcji Baltruscha.

Zakrzewska
Brak powiązania osobowości z ryzykiem zachorowania na choroby nowotworowe.

Badania przeprowadzone w Japonii na grupie 30 tysięcy osób chorych onkologicznie,
pozwoliły stwierdzić jedynie, że osoby, które chorowały na raka już przed rozpoczęciem
badań, ujawniały nieco wyższe wskaźniki neurotyzmu.


XI. Grossart-Maticek, Eysenck, Vetter – badania

Crvenka – od 1965 do 1976 roku, zbadano 1353 osoby
Heidelberg – od 1972 do 1982 roku, zbadano 875 osób w grupie niestresowej i 1042
osoby w grupie stresowej

typ 1 – skłonność do choroby nowotworowej
typ 2 – skłonność do chorób serca
typ 3 i 4 – bez skłonności do w/w chorób

metoda 1 – ocena badanego
metoda 2 – ocena przyjaciół i krewnych
metoda 3 – ocena badającego (wywiad)

Śmiertelność /Crvenka/:

typ 1:

45 – 50%

nowotwór

ok. 10%

choroby serca

typ 2:

ok. 10%

nowotwór

ok. 30%

choroby serca

typ 3:

ok. 5%

nowotwór

ok. 10%

choroby serca

typ 4:

ok. 2%

nowotwór

ok. 3%

choroby serca

Śmiertelność /Heidelberg, grupa stresowa/:

typ 1:

ok. 40%

nowotwór

ok. 7%

choroby serca

typ 2:

ok. 4%

nowotwór

ok. 30%

choroby serca

typ 3:

ok. 4%

nowotwór

ok. 1%

choroby serca

typ 4:

ok. 1%

nowotwór

ok. 1%

choroby serca

Predykatory choroby nowotworowej w tym badaniu:

X

1

– liczba traumatycznych wydarzeń wywołujących przewlekłą bezradność (0,43)

X

2

– liczba traumatycznych wydarzeń wywołujących przewlekłe pobudzenie (-0,32)

X

3

– zachowania racjonalne i pozbawione emocji (0,41)

X

4

– zaprzeczanie występowaniu harmonijnych związków interpersonalnych

X

5

– brak nastawień hipochondrycznych wywołujących bezradność

X

6

– brak objawów psychopatologicznych

X

7

– brak pozytywnych reakcji emocjonalnych

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia


WYKŁAD 8 (24.04.2008)
Osobowość typu D jako czynnik ryzyka chorób i zaburzeń zdrowia.

I. Osobowość stresowa – tup D (distressed personalisty – J. Denollet, 1995)

•

negatywna emocjonalność

– skłonność jednostki do przezywania negatywnych

emocji np. lęk, smutek

•

hamowanie społeczne

– skłonność do świadomego powstrzymywania się od

wyrażania emocji, świadoma izolacja od otoczenia społecznego,

To dwa względnie stałe wymiary osobowości występujące w codziennym życiu,
osobowość D posiada obydwa wymiary jednocześnie.

Typ D jest rozpatrywany w kategorii normalnego typu osobowości, a nie patologii!

II. Charakterystyka osobowości typu D

•

częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadkie pozytywnych

•

skłonność do świadomego powstrzymywania się od wyrażania emocji, głównie w
sytuacjach społecznych

•

tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia

•

pesymistyczny sposób patrzenia na świat

•

łatwość irytowania się

•

niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi, głównie z obawy przed
dezaprobatą i odrzuceniem

•

słabe więzi z innymi ludźmi

•

tendencja do obwiniania się

•

skłonność do depresji

•

trudności w spostrzeganiu i korzystaniu ze wsparcia społecznego

•

obniżone samopoczucie

•

niski poziom satysfakcji z życia

•

poczucie wyczerpania

III. Typ D a inne typy osobowości sprzyjające chorobom

TYP A

TYP D

1. ZAKRES

szerszy konstrukt (cechy
osobowe

i

cechy

zachowania)

węższy

konstrukt

(stałe

cechy osobowości)

2. CHARAKTERYSTYKA

niecierpliwy,

rywalizujący,

ryzykant

spokojny, unikający ryzyka

3. EMOCJE NEGATYWNE

raczej

ujawniane

na zewnątrz

powstrzymywanie

się

od

ujawniania

4. DOŚWIADCZANIE
STRESU

głównie w sytuacji dążenia
do sprawowania kontroli

głównie

w

sytuacjach

interpersonalnych

5. REAGOWANIE NA STRES

mobilizacja i walka

silna bezradność i poczucie
beznadziejności

6. KORZYSTANIE ZE
WSPARCIA

silna niechęć

silna niechęć

TYP C

TYP D

PODOBIEŃSTWA

•

pesymistyczne nastawienie do życia i skupianie się
na jego negatywnych stronach

•

reagowanie na stres bezradnością, beznadziejnością

•

skłonność do depresji

represja

emocji,

niska

świadomość

stresu

i dyskomfortu

świadome powstrzymywanie
się od wyrażania emocji

RÓśNICE

uznawanie potrzeb innych
za ważniejsze od własnych
(nadmierny altruizm)

bardziej

egocentryczny,

nastawiony

na realizację

własnych celów

Typ D a N neurotyczność:

Podobieństwa:

•

tendencja do katastroficznego widzenia rzeczywistości

•

ocenianie zdarzeń jako silnie zagrażające

•

odczuwanie silnego lęku

•

pesymistyczny obraz świata

•

podatność na stres

•

skłonność do załamywania się w sytuacjach trudnych

Różnice:

•

neurotyczność obejmuje także labilność emocjonalną, trudności w kontroli
impulsów

Typ D a I introwersja

Podobieństwa:

•

rezerwa w kontaktach społecznych

•

nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności

•

mniejsza skłonność do poszukiwania wsparcia społecznego

•

słabsza jakość kontaktów społecznych

•

niższe poczucie własnej wartości

Różnice:

•

Ekstrawersja/Introwersja obejmuje także elementy intrapsychicznego
funkcjonowania, związane z aktywnością i poszukiwaniem doznań (w
porównaniu z hammowaniem)

TYP D ≈ NEUROTYCZNA INTROWERSJA

typ D to w przybliżeniu neurotyczna introwersja

IV. Dziedziczność typu D

W badaniach holenderskich obejmujących 3331 par zdrowych, młodych dorosłych

bliźniąt wykazano, że typ osobowości D ma charakter dziedziczny (52%)

V. Związek typu D z chorobą wieńcową

rok 1995 – 75% przypadków śmierci z powodów kardiologicznych wystąpiło
u pacjentów z osobowością typu D

rok 1997 – badania podłużne obejmujące 300 pacjentów z chorobą wieńcową;
śmiertelność wśród pacjentów z osobowością typu D sięgała 27%, podczas gdy
u pacjentów bez cech osobowości typu D – 7%

rok 2000 – powtórzono badania na 300 pacjentach z chorobą wieńcową;
wykazano, że osobowość typu D jest predykatorem zarówno samej choroby, jak
i śmiertelności z jej powodu

wpływ osobowości typu D na rehabilitację kardiologiczną- u pacjentów
z osobowością typu D rehabilitacja jest mniej skuteczna

VI. Częstotliwość występowania osobowości typu D

Badania węgierskie:

ogólna populacja

nadciśnienie

choroba niedokrwienna serca

9,4%

15,7%

14,0%

ogólna populacja

mężczyźni

kobiety

8,2%

10,4%

nadciśnienie

mężczyźni

kobiety

13,4%

16,9%

choroba niedokrwienna serca

mężczyźni

kobiety

15,8%

11,3%

Badania holenderskie:

ogólna populacja

zdrowi

chorzy kardiologicznie

28,0%

21,0%

45,5%

Badania polskie:

ogólna populacja

zdrowi

chorzy kardiologicznie

34,3%

20,1%

72,1%

VII. Mechanizmy fizjologiczne łączące osobowość typu D z chorobą wieńcową

•

mechanizm zwiększonej reaktywności

(w badaniach młodych, zdrowych ludzi

wykazano, że hamowanie społeczne było istotnie związane z podwyższonym
ciśnieniem krwi, a obydwa komponenty osobowości typu D – ze zwiększonym
wydzielaniem kortyzolu)

•

osłabienie układu immunologicznego

(wykazano, że typ D jest predykatorem

zwiększonego wydzielania cytokin istotnych dla rozwoju choroby wieńcowej)

VIII. Modyfikacja typu D

•

zmniejszenie intensywności przeżywanie emocji negatywnych, a wzbudzanie
emocji pozytywnych

•

zwiększenie umiejętności ekspresji emocjonalnej

IX. Związek osobowości typu D z innymi chorobami somatycznymi

Osobowość typu D występuje istotnie częściej u pacjentów z chorobami:

•

nowotworowymi

•

chorobą wrzodową

•

chorobami skóry (łuszczyca)

/N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, 2007/

X. Osobowość typu D a stan zdrowia psychicznego

Badania osób zdrowych wykazały związek obydwu wymiarów (silniejszy

negatywnej emocjonalności) z zaburzeniami w stanie zdrowia, tj. z objawami niepokoju,
bezsenności, zaburzeniami funkcjonowanie i symptomami depresji.

/N. Ogińska-Bulik, 2005, 2006/

XI. Osobowość typu D a objawy PTSD

Badania przeprowadzone na strażakach wykazały pozytywny związek obydwu

wymiarów osobowości typu D z:

•

intruzją

•

unikaniem

•

nadmiernym pobudzeniem

/Ogińska-Bulik, Langer/

XII. Związek osobowości typu D z innymi zmiennymi

•

Doświadczane emocje

(PANAS)

dodatni związek obydwu wymiarów z afektem negatywnym i ujemny z afektem
pozytywnym

•

Temperament

(FCZ-KT)

dodatni związek obydwu wymiarów z reaktywnością emocjonalną

•

Stres

pozytywny związek ze stresem (skala Cohena)

pozytywny związek z oceną stresu w kategoriach zagrożenia (mierzony KOS,
Wrześniewski)

•

Radzenie sobie

pozytywny związek z nieadaptacyjnymi strategiami radzenia sobie (zaprzestanie
działań, zaprzeczanie, zajmowanie się czymś innym, zażywanie substancji
psychoaktywnych)

•

Satysfakcja z życia

im silniejsza osobowość typu D, tym niższa satysfakcja z życia (NE
predyktorem u osób zdrowych a HS u osób chorych)

osobowość typu D jest istotnie częściej spotykana u osób współuzależnionych
od alkoholu

XIII. Osobowość typu D a skłonność do zachowań ryzykownych

•

większa ilość wypalanych papierosów i ryzyko uzależnienia od nikotyny

•

nadużywanie alkoholu

•

niekorzystne zachowania żywieniowe, głównie emocjonalne przejadanie się

•

nadużywanie Internetu

•

niekontrolowane zachowania zakupowe

XIV. Modele rozwoju choroby u osób z osobowością typu D

Model komplementarny:

XV. Pomiar osobowości typu D

•

1998 – DS. 16 Denollet

•

2005 – DS. 14 Denollet

Polska adaptacja: Ogińska-Bulik, Juczyński, Denollet

14 stwierdzeń ocenianych na pięciostopniowej skali. 7 twierdzeń do wymiaru

negatywnej emocjonalności, 7 do wymiaru hamowania społecznego.

Typ D diagnozuje się przy uzyskaniu co najmniej po 10 punktów w obydwu

wymiarach.

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia



WYKŁAD 9 (08.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. I

Jakie cechy jednostki pomagają zachować zdrowie?

I. Potencjały zdrowia

•

temperament

– zasób wrodzony np. typ silny albo sangwinik u Hipokratesa

•

wola życia

– traktowana jako konieczny i podstawowy warunek utrzymania i

realizacji wszelkich dążeń życiowych (Czapiński)

•

cechy osobowości

– stabilność emocjonalna, sumienność, ekstrawersja

R. Poprawa:

otwartość, oznaczająca gotowość człowieka do dzielenia się swoimi przeżyciami,
myślami i uczuciami

umiejętność swobodnej ekspresji emocji (przewentylowania emocji)

zaufanie do samego siebie – związane z wiarą w swoje możliwości

poczucie tożsamości

posiadanie pasjonujących zainteresowań

umiejętność zaangażowania się w działanie i oddanie się dążeniu do ustalonych
celów

dociekliwość

zdolność do odnalezienia sensu w kryzysie i nadawania krytycznym wydarzeniom
znaczenia (potraumatyczny wzrost)

zdolność do reagowania na zmianę życiową jako wyzwanie i wiążąca się z tym
twardość

wiara w moce nadprzyrodzone i siłę wyższą (religijność i duchowość)

niefrasobliwość, rozumiana jako zdolność nieprzejmowania się, bycia wyrozumiałym
wobec siebie i dbania o własną wygodę

poczucie humoru

umiejętność porozumiewania się społecznego, a szczególnie asertywność

wiedza i inteligencja

umiejętność nawiązywania problemów

dojrzałość emocjonalna

style poznawcze

style radzenia sobie

Heszen i Sęk:

Do istotnych dla zdrowia zasobów osobistych zaliczają kompetencje życiowe, czyli
umiejętności skutecznego rozwiązywania zadań i oddziaływania na otoczenie.

Kompetencje życiowe obejmują:

kompetencje poznawcze

: np. kreatywność, refleksyjność, otwartość, zdolność

myślenia abstrakcyjnego

kompetencje emocjonalne

wyrażane w inteligencji emocjonalnej

kompetencje społeczne

(interpersonalne) – warunkujące skuteczność radzenia sobie

z wieloma zadaniami życiowymi w różnych sytuacjach społecznych

II. Przekonania i oczekiwania jako potencjały zdrowia

poczucie koherencji

poczucie własnej skuteczności

Poczucie koherencji (A. Antonovsky)

Poczucie koherencji to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień pewności, że:

1.

napływające w trakcie życia bodźce zewnętrzne i wewnętrzne mają charakter
strukturalizowany, przewidywalny i zrozumiały

2.

dostępne są zasoby, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez te
bodźce

3.

wymagania traktowane są przez człowieka jako wyzwanie warte wysiłku
i zaangażowania

Poczucie koherencji:

poczucie zrozumiałości

– stopień, w jakim człowiek spostrzega bodźce, jako

sensowne poznawczo, strukturalizowane, jasne

poczucie zaradności

– stopień, w jakim człowiek dostrzega dostępne zasoby jako

wystarczające, aby sprostać wymaganiom

poczucie sensowności

– spostrzeganie zdarzeń jako wyzwań, czegoś, w co warto

się angażować, czemu warto się poświęcać

Poczucie koherencji a zdrowie:
Pozytywny związek poczucia koherencji:

ze zdrowiem fizycznym i psychicznym

z satysfakcją z życia u młodzieży

Niskie poczucie koherencji może wiązać się z zaburzeniami zdrowia. Poczucie koherencji
wiąże się także z pewnym wskaźnikiem zdrowia negatywnego. Najsilniej poczucie
koherencji koreluje ujemnie z lękiem i depresją.

W badaniach dotyczących negatywnych skutków stresu zawodowego wykazano, że stan
zdrowia osób z wyższym poczuciem koherencji był lepszy od osób z niskim nasileniem tej
zmiennej.

Istotna

rola

poczucia

koherencji

w

zapobieganiu

objawom

zespołu

stresu

potraumatycznego (PTSD). Funkcjonariusze policji, którzy mieli wysokie poczucie
koherencji, po doświadczeniu wydarzenia traumatycznego przejawiali niższy poziom
symptomów PTSD.

Poczucie koherencji to czynnik zapobiegający rozwojowi zaburzeń w stanie zdrowia
psychicznego. Zapobiega zwłaszcza symptomom depresji.

Poczucie własnej skuteczności (A. Bandura, 1977):

Poczucie własnej skuteczności jest to przekonanie jednostki, że jest zdolna do osiągania
zamierzonego celu w określonej sytuacji.

Sposoby kształtowania poczucia własnej skuteczności:

1.

bezpośrednie doświadczenia jednostki

2.

pośrednie doświadczenia w postaci obserwacji innych ludzi

3.

symboliczne doświadczenia odwołujące się do przykładów innych osób, perswazji

4.

poprzez stany fizjologiczne i wzbudzane emocje (głównie pozytywne)

Właściwości poczucia własnej skuteczności:

poziom

(magnitude), oznaczający stopień trudności zadania, które może być

oceniane jako łatwe lub trudne

ogólność

(generality), która jest związana z wielością różnych sytuacji, do których

odnosi się osobiste kompetencje, czy to dotyczące konkretnej (specyficznej)
sytuacji, czy bardziej uogólnionych sytuacji

siła

(strength) to stopień pewności wytrwania w realizacji podjętego zadania,

mimo pojawiających się trudności

Wpływ poczucia własnej skuteczności na zdrowie:

charakter bezpośredni

pośredni – przez modyfikowanie poczucia stresu i wybór odpowiednich strategii
radzenia sobie

Wysokie poczucie własnej skuteczności poprawia stan zdrowia somatycznego, zmniejsza
nasilenie symptomów somatycznych, zaburzeń funkcjonowania i symptomów depresji.
Zmniejsza poczucie stresu, wpływa na wybór bardziej skutecznych sposobów radzenia
sobie. Zmniejsza nasilenie zespołu wypalenia zawodowego, zmniejsza nasilenie
symptomów PTSD. Wpływa pozytywnie na ciśnienie krwi, zmniejsza nasilenie i zwiększa
tolerancję bólu.

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia



WYKŁAD 10 (29.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. II

I. Optymizm życiowy

1)

Optymizm to skłonność jednostki do spostrzegania i wartościowania świata
w kategoriach pozytywnych.

2)

Optymizm to oczekiwanie raczej pomyślnych, niż niepomyślnych zdarzeń
w przyszłości.

Ad. 1

Czapiński, 1985:
Inklinacja pozytywna – akcentowanie pozytywnych cech rzeczywistości.

Ad. 2

Scheier, Carver, 1992:
Oczekiwanie więcej zdarzeń pozytywnych, niż negatywnych.

Tiger, 1979:

Optymizm – postawa przewidywania i oczekiwania pozytywnych zdarzeń.

Stach, 2006:

Ogólna,

względnie

stała

tendencja

do

oczekiwania

pomyślnych

wydarzeń

i pozytywnego wartościowania rzeczywistości.

II. Teorie optymizmu

1)

teoria inklinacji pozytywnej

(Czapiński) – doświadczenia wartościowane raczej

pozytywnie

2)

teoria wyjaśniania przyczyn wydarzeń

(Seligman) – ukształtowane w dzieciństwie

style wyjaśniania zdarzeń

3)

regulacyjna teoria optymizmu

(Scheier, Carver) – mechanizm regulacji związany z

dążeniem do pozytywnych dla jednostki celów

Dyspozycyjny optymizm – względnie trwała tendencja do oceniania zdarzeń w
kategoriach

pozytywnych;

cecha

osobowości;

zgeneralizowane

oczekiwanie

pozytywnych zdarzeń.

III. Rodzaje optymizmu

1)

Czapiński:

•

optymizm ekspansywny – wiara w pozytywne zdarzenia w przyszłości

•

optymizm obronny – nadzieja na uniknięcie porażki (ważniejszy!)

2)

Schwarzer:

•

optymizm

defensywny

–

nierealistyczne

oczekiwania

uniknięcia

niepomyślnych

zdarzeń

(chroni

przed

negatywnymi

stanami

emocjonalnymi)

•

optymizm funkcjonalny – oczekiwanie pozytywnych zdarzeń i wysoka
ocena własnej skuteczności (ważniejszy; sprzyja zdrowiu, wpływa
na aktywność jednostki)

IV. Optymizm a zdrowie

optymizm wiąże się ze zdrowiem psychicznym

lepsze wskaźniki w 8 obszarach zdrowia u optymistów

lepsze funkcjonowanie społeczne

optymiści rzadziej i krócej chorują

niższe ciśnienie krwi u optymistów

optymistyczna postawa wydłuża życie człowieka

optymizm sprzyja poprawie jakości życia

optymizm pełni rolę buforową dla negatywnych skutków stresu

V. Inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna to zdolność spostrzegania, oceny i wyrażania

oraz regulowania emocji swoich i innych.

VI. Inteligencja emocjonalna a zdrowie

deficyt inteligencji emocjonalnej jest niekorzystny dla zdrowia psychicznego
i somatycznego

brak empatii i odczuwania emocji jest charakterystyczny dla aleksytymii

osoby z deficytami emocjonalnymi są bardziej podatne na uzależnienia

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia



WYKŁAD 11 (29.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. III

I. Twardość (hardiness) /odporność/

Trzy elementy twardości:

•

zaangażowanie

– wiara w prawdę i zainteresowanie, poczucie sensowności

własnych działań, włączanie się w wiele sytuacji życiowych

•

kontrola

– ogólne przekonanie jednostki o sprawstwie i kontroli przebiegu zdarzeń

•

wyzwanie

– wiara, że zmiana, a nie stabilizacja, jest normalnym sposobem życia;

traktowanie potencjalnej straty czy zagrożenia jako czynnika własnego rozwoju
(otwartość poznawcza, elastyczność, tolerancja niejasności)

II. Podobieństwa twardości i innych konstruktów

wyuczona zaradność

poczucie koherencji

prężność

stabilność emocjonalna

ekstrawersja

otwartość na doświadczenia i sumienność

wzór zachowania A

III. Właściwości jednostek twardych

osoby łatwo angażujące się w to, co robią

wiara w kontrolowanie wydarzeń

nie czują się bezsilne w konfrontacji z przeszkodami (porażki służą rozwojowi)

wydarzenia życiowe to potwierdzenie życiowych priorytetów i rozwijanie własnych
celów

silne poczucie autonomii, niezależności i odpowiedzialności za siebie

duża wyobraźnia, kreatywność

przywiązanie do własnych wartości

IV. Twardość a zdrowie

wyższy poziom afektu pozytywnego, a niższy negatywnego bez względu
na sytuację

mniejsze nasilenie symptomów depresji i PTSD

niższy poziom psychotyzmu

ujemny związek z wypaleniem zawodowym

pozytywny związek ze wsparciem społecznym

skłonność do poszukiwania wrażeń, w tym angażowanie się w sytuacje ryzykowne
dla zdrowia

V. Prężność (resilience)

1)

Zbiór właściwości osobowościowych oznaczających prężną osobę (ego-resiliency).

2)

Zespół umiejętności służących poradzeniu sobie z problemami.

3)

Zdolność do powracania do dobrego funkcjonowania po poważnych stratach
i traumie.

4)

Umiejętno skutecznego radzenia sobie z silnym stresem.

5)

Umiejętność tworzenia i utrzymywania satysfakcjonujących więzi społecznych.

VI. Prężność jest traktowana jako:

•

względnie trwała cecha osobowości (Block, Klemen)

•

trwały Zasów jednostki; pojawia się w wyniku zmagania się z trudnościami

•

wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w której czynniki chroniące
kompensują lub redukują czynniki ryzyka (Ostaszewski)

Ostaszewski:

Resilience jest procesem dynamicznym, a nie cechą osobowości, czy indywidualną
właściwością jednostki. Warunki wystąpienia resilience:

1)

jednostka jest narażona na negatywną sytuację życiową, która wywołuje
trudności w przystosowaniu się

2)

oznaki pozytywnej adaptacji jednostki do sytuacji, realizacja zadań
rozwojowych, brak patologii i zaburzeń

VII. Prężność a zdrowie

istotny wskaźnik zdrowia psychicznego; chroni przed rozwojem nieprzystosowania
i depresji

negatywny związek z fobią społeczną, depresją i zaburzeniami lękowymi w okresie
dzieciństwa

zmniejsza objawy PTSD

zwiększa skuteczność w radzeniu sobie ze stresem

VIII. Prężne osoby charakteryzuje

wyższy poziom optymizmu i spokoju

większa energia życiowa

otwartość i ciekawość świata

wyższe poczucie własnej skuteczności

wyższe poczucie własnej wartości

większe zaangażowanie w relacje z ludźmi

niższy poziom neurotyzmu

wyższa ekstrawersja i otwartość na doświadczenia

wyższa satysfakcja z życia

skłonność do nadawania pozytywnego znaczenia zdarzeniom

tendencja do interpretacji otoczenia jako ogólnie sprzyjającego

raczej ugodowość i nie szkodzenie innym

postrzeganie stresu raczej jako wyzwania

traktowanie negatywnych zdarzeń jako normalnych, nie zagrażających

traktowanie życia jako czegoś, na co mają wpływ

stabilność emocjonalna

traktowanie trudności jako szansy rozwoju

IX. Różnice między prężnością a innymi konstruktami

•

prężność to pojęcie szersze i nadrzędne wobec innych konstruktów (obejmuje
zarówno elementy poznawcze, emocjonalne i behawioralne)

•

odwrotność osobowości typu D

X. Zaangażowanie (flow) /przepływ/

Flow – stan umysłu, który pojawia się w sytuacji podjęcia ważnych i interesujących
wyzwań, odpowiadających poziomowi umiejętności jednostki.

Szczególny rodzaj stanu motywowanego wewnętrznie, który podobny jest do pojęcia
eudajmonii według Arystotelesa.

Motywacja wewnętrzna – aktywność podejmowana dla samej aktywności, a nie
efektu. Celem jest zaspokojenie potrzeb psychologicznych (autonomia, kompetencja)
oraz uzyskanie zadowolenia.

Zaangażowanie wiąże się z emocjami pozytywnymi, zadowoleniem, satysfakcją
z życia i szczęściem.

XI. Źródło zaangażowania

Źródłem zaangażowania jest równowaga pomiędzy wyzwaniem a umiejętnościami
jednostki.

XII. Podobieństwa zaangażowania do innych konstruktów

eustres

wyuczona zaradność

twardość

prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia



WYKŁAD 12 (05.06.2008)
Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna.

I. Promocja zdrowia

Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom zwiększanie kontroli nad

swoim zdrowiem i jego ulepszanie.

/Karta Ottawska, 1986r./

II. Główne obszary działań promujących zdrowie

1)

promocja zdrowego stylu życia

2)

rozwój kompetencji osobistych

3)

modyfikacja zachowań patogennych

4)

profilaktyka uzależnień

Promowanie zdrowia

→

wzmacnianie potencjału własnego zdrowia (prewencja + pozytywne działania)

Zadania

→

kształtowanie stylu życia sprzyjającego zdrowiu

Prewencja

→

utrzymanie aktualnego zdrowia i przeciwdziałanie rozwojowi choroby

Promocja

→

polepszanie aktualnego zdrowia, polepszanie jakości życia

III. Profilaktyka

1)

I-rzędowa

:

populacja zdrowa, umacnianie zdrowia, zmniejszanie czynników ryzyka

2)

II-rzędowa

:

chorzy, leczenie

3)

III-rzędowa

:

rekonwalescenci, rehabilitacja

IV. Tereny promocji zdrowia

•

rodzina

•

szkoła

•

zakład pracy

V. Programy promocyjne

•

Zdrowe Miasta

•

Szkoła Promująca Zdrowie

•

Szpital Promujący Zdrowie

•

Zdrowy Zakład Pracy

VI. Konferencja w Ottawie, 1986r.

Cele promocji zdrowia:

•

kształtowanie prozdrowotnej polityki społecznej

•

kreowanie wspierających środowisk

•

wspomaganie działań społecznych

•

rozwijanie osobistych umiejętności

•

przekształcanie służb medycznych

VII. Deklaracja z Ałma Ata, 2000r.

„Zdrowie dla wszystkich”:

1)

wyrównać szanse na życie w zdrowiu

– każdy człowiek powinien mieć taką samą

szansę na życie w zdrowiu, bez względu na inne czynniki

2)

dodać lat do życia

– wydłużenie życia

3)

dodać życia do lat

– podniesienie jakości życia osób w wieku podeszłym

4)

dodać zdrowia do życia

– jak najdłuższe życie w zdrowiu

„Zdrowie dla wszystkich” w XXI wieku:

jednym z podstawowych praw każdej istoty ludzkiej jest najwyższy możliwy
do uzyskania standard życia

najwyższym celem rozwoju społecznego i ekonomicznego jest poprawa zdrowia

Cele europejskie:

promocja i ochrona zdrowia ludzi w ciągu całego życia

zmniejszenie występowania chorób i urazów oraz złagodzenie cierpień z ich
powodu

VIII. Przeszkody w prowadzeniu skutecznej promocji zdrowia

•

medyczne

– koncentracja na biomedycznym modelu zdrowia, niedostateczna

edukacja lekarzy w ramach promocji zdrowia

•

jednostkowe

– przekonania jednostek odnośnie własnego zdrowia i zachowania

na nie wpływające

IX. Zmiana zachowań zdrowotnych

1)

CEL

→

ZMIANA

- wprowadzenie
- zwiększenie
- zmniejszenie
- zastąpienie
- wyeliminowanie

2)

uwarunkowania decyzji zmiany

:

•

zdrowotne

•

psychologiczne

•

inne

X. Model przekonań zdrowotnych (Rosenstock i Becker, 1984)

XI. Model planowanego działania

XII. Model kompetencyjny

PROCES MOTYWACYJNY

Faza przygotowania

Faza podejmowania decyzji

Faza planowania

↓

ZAMIAR

PROCES WOLICJONALNY

Faza działania

Faza podtrzymywania działania

1)

Faza przygotowania

2)

Faza podejmowania decyzji

PONADTO:

3)

Faza planowania

OCZEKIWANIA:

4)

Zamiar

•

działanie

•

cel i przedmiot

•

kontekst miejsca

•

kontekst czasu

(co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? jak długo? z kim?)

5)

Faza działania

6)

Faza podtrzymywania działania

XIII. Edukacja zdrowotna

Edukacja zdrowotna jest to proces szkolenia ludzi w zakresie zdrowia, umożliwiający im
podejmowanie decyzji i ponoszenie odpowiedzialności za własne zdrowie.

Proces edukacji zdrowotnej obejmuje:

•

dostarczanie wiedzy

•

kształtowanie postaw

•

rozwijanie umiejętności dokonywania wyborów i niezależnego podejmowania
decyzji związanych ze zdrowiem

Modele edukacji zdrowotnej:

•

model zorientowany na chorobę

•

model zorientowany na czynniki ryzyka

•

model zorientowany na rozwiązywanie problemów zdrowotnych

Ukierunkowanie edukacji zdrowotnej:

•

jednostki

•

grupy (profesjonalne)

•

organizacje

•

instytucje

•

całe społeczeństwo

XIV. Podstawowe zadania edukacji zdrowotnej

tworzenie warunków dla zmiany

podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostki i grup, w zakresie
samodzielnego działania na rzecz zdrowia, na różnych poziomach organizacji życia
społecznego

XV. Celem edukacji zdrowotnej jest wzrost poziomu:

1.

wiedzy na temat zdrowia, z uwzględnieniem determinantów społeczno-
ekonomicznych

2.

wiedzy u umiejętności związanych z prozdrowotnym stylem życia

3.

wiedzy i umiejętności działania na rzecz grup zawodowych funkcjonujących
w służbie zdrowia oraz poza sektorem zdrowia

4.

świadomości związku między zdrowiem a rozwojem społeczno-ekonomicznym

XVI. Edukacja zdrowotna to szereg czynności takich, jak:

•

przekazywanie wiedzy

•

instruowanie

•

udzielanie porad

•

wyjaśnianie

•

słuchanie

•

prowadzenie dyskusji

•

pomaganie w podejmowaniu decyzji

XVII. Wymiary edukacji zdrowotnej

1.

dotyczy wszystkich aspektów zdrowia jednostki

2.

jest długotrwałym procesem pomagania ludziom w zmaganiu się i adaptowaniu
do poszczególnych faz życia

3.

odnosi się do wszystkich poziomów zdrowia i choroby ludzi, począwszy
od całkowicie zdrowych do chronicznie chorych i niesprawnych i służy
maksymalnemu zwiększeniu potencjału własnego zdrowia

4.

skierowane jest na pojedyncze osoby, rodziny, grupy społeczne i całe
społeczeństwo

XVIII. Dwie grupy umiejętności:

1.

podstawowe dla codziennego życia

•

podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów

•

twórcze i krytyczne myślenie

•

porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych

•

samoświadomość i empatia

•

radzenie sobie z emocjami i stresorami

2.

umiejętności specyficzne

– dotyczące radzenia sobie z zagrożeniami

XIX. Podstawowe ukierunkowanie na rozwój umiejętności życiowych (UNICEF, 2000)

Interakcyjny proces nauczania i uczenia się, polegający na uzyskaniu wiedzy,
kształtowaniu postaw i umiejętności, dzięki którym człowiek bierze większą
odpowiedzialność za swoje życie przez dokonywanie zdrowych wyborów życiowych,
większą odporność na negatywne wpływy i presję ze strony innych osób oraz unikanie
zachowań ryzykownych dla zdrowia.

XX. Grupy umiejętności

•

interpersonalne

•

dla budowania samoświadomości

•

dla budowania własnego systemu wartości

•

podejmowania decyzji

•

radzenia sobie ze stresem