Filozofia arabska i żydowska

Filozofia arabska

• Filozofia arabska była jednym z głównych kanałów, przez który cały Arystoteles dotarł na Zachód. Awicenna i Awerroes nie tylko skomentowali pisma Stagiryty, ale i rozwinęli cały jego system i przekształcili go w duchu neoplatońskim. Filozofowie muzułmańscy dzielili się na dwie grupy: wschodnią i zachodnią. Do grupy wschodniej należeli, między innymi, Al-Farabi i Awicenna. Tłem dla muzułmańskich filozofów Zachodu była cywilizacja arabska, która rozwinęła się w X wieku w Hiszpanii. Największą postacią tej grupy jest bez wątpienia Awerroes

1. Al-Farabi

• Al-Farabi żył w X wieku. Pomógł on wprowadzić islamski świat ludzi wykształconych w system logiki Arystotelesa. Uznał, że logika stanowi wstęp i przygotowanie do właściwej filozofii, którą dzielił na fizykę, metafizykę oraz etykę. Wyodrębniając filozofię jako osobną dziedzinę, nie zamierzał rugować teologii islamu, ale uczynić z filozofii jej narzędzie.

• Al-Farabi posłużył się arystotelesowskimi argumentami dla dowiedzenia istnienia Boga (późniejsze ex motu oraz ex possibili et necessario).

• Z drugiej strony, w jego systemie wyraźnie widać wpływ neoplatoński. Motyw emanacji posłużył pokazaniu, w jaki sposób z ostatecznego Bóstwa - Jedności pochodzą Inteligencja i Dusza świata, z idei - kosmos.

2. Awicenna

• Awicenna żył na przełomie X i XI wieku. Był prawdziwym twórcą systemu scholastyki w świecie islamu. Filozofię podzielił na logikę (która miała stanowić propedeutykę filozofii), filozofię teoretyczną (fizyka, matematyka, teologia) oraz filozofię praktyczną (etyka, polityka, ekonomia).

• Zdaniem Awicenny, wszystkie byty są konieczne. Konieczność ta jest albo koniecznością ich przyczyny zewnętrznej, albo koniecznością pociąganą przez istotę bytu (istota równa istnieniu). Istnienie takiego bytu par excellence wynika z niezgody na przyczynowe regressus ad infinitum.

• Z podziałem na możliwe i konieczne ściśle wiąże się podział na możność i akt. Jak uczy Arystoteles, możność jest zasadą zmiany w coś innego, a zasada ta może istnieć albo w czynniku działającym (możność czynna), albo w czynniku podlegającym działaniu (możność bierna). Istnieją kolejne stopnie możności i aktu - od dolnej granicy, która jest czystą możnością, do granicy górnej - czystego aktu, którym jest ów Byt konieczny - absolutne Dobro.

• Ponieważ Bóg jest Bytem koniecznym, konieczne muszą być też wszystkie jego atrybuty; z konieczności jest więc On Stwórcą. Wypływa z tego wniosek, że i stworzenie jest wieczne, skoro wieczny jest Bóg. Awicenna przyjmuje, że pierwszym bytem pochodzącym od Boga jest pierwsza Inteligencja, w której istnieje już dualizm możności i konieczności. Za nią następuje kolejnych dziewięć Inteligencji, będących ogniwami pomiędzy Jednością Boga a wielością stworzenia. Dziesiąta Inteligencja jest „dawcą form”, które przyjmowane są przez czystą potencjalność, materia prima. Materia jest zasadą jednostkowienia, więc ta sama forma gatunkowa może zostać zwielokrotniona w wielości pojedynczych przedmiotów konkretnych. Oczywiście najpierw materia musi zostać wyprowadzona ze stanu niezdeterminowania i przysposobiona do przyjęcia formy gatunkowej.

• Dziesiąta Inteligencja spełnia nie tylko funkcję „dawcy form”, ale także ogrywa rolę intelektu czynnego w człowieku. Intelekt czynny uznał Awicenna za inteligencję oddzieloną i jednostkową, która oświeca intelekt człowieka lub obdarza go swym intelektualnym i abstrakcyjnym ujęciem istot.

• Na każdym kroku próbował Awicenna pogodzić swój arystotelesowsko-neoplatoński system z ortodoksyjnym islamem.

3. Awerroes

• Awerroes żył w wieku XII. Był przekonany, że geniusz Arystotelesa stanowił ostateczną kulminację ludzkiego intelektu - całą energię poświęcił więc pisaniu komentarzy do dzieł Stagiryty.

• Zdaniem Awerroesa metafizyczna skala rozciąga się od czystej materii na dolnej granicy, po czysty Akt, Boga, na granicy górnej. Pomiędzy granicami znajdują się przedmioty złożone z możności i aktu (natura naturata). Materia pierwsza, jako czysta potencjalność, równoważna niebytowi, nie może być kresem aktu stwórczego - jest zatem współwieczna z Bogiem. Bóg jednak wyprowadza lub wydobywa formy rzeczy materialnych z możności czystej materii i stwarza dziesięć Inteligencji. W ten sposób Awerroes unika teorii emanacji Awicenny, a także panteizmu.

• Awerroes nie poszedł za Awicenną w kwestii uznania osobowej nieśmiertelności. Jednostkowy intelekt bierny w konkretnym człowieku staje się pod działaniem intelektu czynnego „intelektem nabytym”, który zostaje przyswojony przez intelekt czynny w taki sposób, że chociaż żyje nadal po śmierci cielesnej, nie robi tego jako osobowa, jednostkowa rzecz istniejąca, ale jako moment powszechnej i wspólnej inteligencji gatunku ludzkiego.

• Awerroes musiał stanąć wobec konieczności uzgodnienia swoich idei filozoficznych z ortodoksyjną teologią muzułmańską. Próbował dokonać tego za pomocą teorii „podwójnej prawdy” - jedną i tę samą prawdę rozumie się wyraźnie w filozofii, a wyraża w sposób alegoryczny w teologii. W ten sposób teologia stała się narzędziem filozofii - pogląd ten ściągnął na Awerroesa wrogość teologów muzułmańskich.

Filozofia żydowska

1. Salomon ibn Gabirol

• Salomon ibn Gabirol żył w XI wieku. Pozostawał pod wpływem filozofii arabskiej. Wpływ neoplatoński ujawnił się w jego emanacjonistycznym schemacie filozofii. Szczytem hierarchii bytu jest Bóg - niepoznawalny dla rozumu dyskursywnego, daje się ująć poznawczo na drodze intuicji i ekstazy. Uzupełnieniem tej koncepcji jest nauka o woli Bożej, która stwarza lub z której emanują wszystkie pozostałe byty. Wola Boża, podobnie jak sam Bóg, przekracza złożenie materii i formy i może być pojmowana poznawczo jedynie w doświadczeniu mistycznym. Trudno określić relację pomiędzy Bogiem a wolą Bożą; może być owa wola drugą (po Bogu) emanacją.

• Interesującym punktem systemu Salomona jest doktryna uniwersalnego hylemorficznego złożenia we wszystkich bytach poniżej Boga. Jak od Duszy Świata (trzeciej emanacji) pochodziły formy jednostkowe, tak samo pochodziła od niej materia duchowa oraz materia cielesna. Materia, która nie pociąga sama z siebie cielesności, jest zasadą ograniczenia i skończoności wszystkich stworzeń; jest hylemorficznym złożeniem we wszystkich stworzeniach, które odróżnia je od Boga.

2. Mojżesz Majmonides

• Mojżesz Majmonides żył w XII wieku; został zmuszony do opuszczenia mauretańskiej Hiszpanii, która przestała już w tym czasie być przyjazna dla filozofów. W swoim „Przewodniku dla błądzących” próbował uczynić z filozofii racjonalną podstawę teologii, przy czym przez filozofię rozumiał filozofię Arystotelesa. Jeżeli twierdzenia Starego testamentu wyraźnie przeczą temu, do czego doszedł rozum, to należy je interpretować alegorycznie. Pomimo to, niektóre podania Pisma przedkładać należy nad rozum, jak na przykład doktrynę creatio ex nihilo.

• Majmonides na kilka sposobów dowodził istnienia Boga - z ruchu, z konieczności i z niesamoistności świata. Na poparcie tych argumentów przytaczał twierdzenia Arystotelesa z „Fizyki” i „Metafizyki”. Należy przy tym zauważyć, że Majmonides kładł znacznie większy niż Tomasz z Akwinu nacisk na nieodpowiedniość pozytywnych orzeczeń o Bogu.

• Ogólnie rzecz biorąc, Majmonides znacznie lepiej niż Salomon ibn Gabirol uzgodnił filozofię grecką z ortodoksją żydowską.

HISTORIA FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ

---