Małgorzata Prokosz

Nowy model placówek opiekuńczo - wychowawczych.

Wprowadzenie

Od wielu lat w polskiej pedagogice opiekuńczo - wychowawczej pojawiały się pytania dotyczące zmian w formach i metodach oraz zakresie pracy w placówkach. Szczególnie w obliczu reformy edukacji problem istnienia dotychczasowego systemu pracy z dzieckiem czasowo lub trwale pozbawionym opieki rodzicielskiej nabrał istotnej wagi. Wiadomo bowiem, iż system ten, niezmienny przez dziesięciolecia, przestał być funkcjonalny w kontekście zaistniałych w kraju przemian.

Okres transformacji systemowej przyniósł wiele refleksji dotyczących zmian w opiece, szczególnie całkowitej. Główne pytania stawiane w tym czasie związane były z określeniem stanu osobowego wychowanków oraz środowisk, z których pochodzą. Powszechnie wiadome było, że w domach dziecka oraz innych placówkach opieki całkowitej i częściowej od dawna przebywają prawie wyłącznie sieroty społeczne, pochodzące z niewydolnych wychowawczo lub patologicznych środowisk, a stary system, ukierunkowany na kompensowanie potrzeb sierot biologicznych przestał pełnić swoje funkcje. Pojawiały się propozycje nowych działań (Czeredrecka, 1996, s.116), przede wszystkim biorąc pod uwagę: diagnozowanie potrzeb, organizacyjne i funkcjonalne modele placówek oraz ich organizacyjne powiązania a także weryfikację kwalifikacji kadry wychowawców.

Diagnozowanie potrzeb było w tej triadzie najbardziej oczywiste: trzeba sprawdzać rzeczywisty zakres braków i je kompensować. Analizy tego typu prowadzono w wielu placówkach, w ich konsekwencji powstały opisy typowych potrzeb wychowanków, ze zmianą ciężaru z wszechstronnej opieki na wdrażanie do samodzielności. We współczesnej diagnostyce powinno się stosować następujące metody i techniki (Siedlaczek 1999, s.24-25):

1.Obserwacja;

2. Eksperyment pedagogiczny;

3. Testy osiągnięć szkolnych;

4. Techniki socjometryczne:

- technika socjometryczna Moreno,

- technika „Zgadnij kto?”,

- plebiscyt życzliwości i niechęci,

- technika szeregowania rangowego,

5. Rozmowa i wywiad oraz narzędzia: ankiety i kwestionariusze;

6. Analiza dokumentów, w tym: dzienników, rysunków, wypracowań;

7. Metoda indywidualnych przypadków.

Drugi wymiar działań nakierowany był na modyfikacje instytucjonalne. Wskazywano na konieczność zwiększenia różnych form oddziaływań opiekuńczych. Placówki opieki całkowitej powinny być ostatecznością, po wyczerpaniu innych możliwości, takich jak: wsparcie rodziny naturalnej, placówki pozaszkolne i środowiskowe, ośrodki terapeutyczne, rodzinne formy opieki całkowitej i częściowej itp. Zreformowane placówki powinny kierować się kilkoma zasadami (Wagner, 1996, s. 346):

1. Pomoc i opieka muszą dotyczyć przede wszystkim najbliższego środowiska dziecka, zwłaszcza rodziny i szkoły.

2. Należy zwiększyć zakres działań profilaktycznych, w celu zapobiegania ujawniania się i aktywacji czynników zakłócających prawidłowy rozwój osobowości dziecka lub funkcjonowanie rodziny.

3. Odseparowanie dziecka od rodziny i umieszczenie go w placówce powinno być faktem sporadycznym, stosowanym jedynie w sytuacjach, gdy zawiodły wszystkie metody i formy pomocy wspierającej jednostkę i rodzinę.

4. Prawidłowo funkcjonująca rodzina jest najbardziej właściwym i naturalnym środowiskiem kształtowania się osobowości dziecka.

Trzeci wymiar triady dotyczył zmian w kształceniu i dokształcaniu wychowawców, w kontekście wyżej wymienionych uwarunkowań, szczególnie w zakresie wzmacniania kontaktów dziecka z rodziną biologiczną i środowiskiem oraz szeroko rozumianym usamodzielnianiem. Analizowano także predyspozycje do wykonywania zawodu wychowawcy, z uwzględnieniem stawianych zadań. W tej kwestii pojawiały się opinie o powrocie do modelu skonstruowanego przez J. Maciaszkową (1975, s.12), jednakże nieco zmienionego, w kontekście dostosowania do zmieniającej się rzeczywistości. Aktualny model wychowawcy placówek opiekuńczo - wychowawczych jest następujący (Brągiel, 1994/95, s.171-172):

1. Wychowawca powinien posiadać gruntowną wiedzę: funkcjonalną, warunkującą skuteczną realizację procesu opiekuńczo - wychowawczego i uwzględniającą prawa dziecka. Powinna to być:

- wiedza dotycząca psychicznych i pedagogicznych aspektów kształtowania osobowości dziecka, wyjaśniania mechanizmów powstawania i zaspokajania potrzeb;

- wiedza dotycząca czynników wpływających na nawiązywanie prawidłowych stosunków międzyludzkich;

- wiedza dotycząca przekształcania postaw niezgodnych z celami wychowania, wyjaśniających proces resocjalizacji jednostki i jej aktywnego udziału w życiu społecznym;

- wiedza dotycząca problemów zdrowia, kompensowania braków i wad w rozwoju fizycznym i psychicznym, przy współdziałaniu z pracownikami służby zdrowia;

- wiedza związana z prowadzeniem zespołu młodzieżowego, dotycząca stylu kierowania, organizowania działań, stosowania nagród i kar, rozwiązywania konfliktów;

- wiedza i umiejętności związane z badaniami opinii istniejących zespołów wychowanków, tworzeniem i funkcjonowaniem norm współżycia;

- wiedza o problemach życia rodzinnego, szczególnie o przemianach dokonujących się w rodzinie i aktach prawnych regulujących ich funkcjonowanie.

2. Obok wiedzy ważnymi elementami sylwetki zawodowej wychowawcy są umiejętności pracy z dziećmi i pracy nad sobą. Wychowawca powinien więc wyrobić w sobie:

- umiejętności instrumentalne służące wartościowej i atrakcyjnej organizacji pracy z grupą i poszczególnymi wychowankami;

- umiejętności korzystania z dorobku i osiągnięć innych ludzi dla konfrontacji z własnymi doświadczeniami, w celu korygowania i doskonalenia własnego warsztatu pracy, umiejętności dokonywania krytycznej oceny form postępowania i działalności, w wyniku której podejmuje stałe i systematyczne dokształcanie się;

- umiejętności aktywnego wyrażania swego pedagogicznego światopoglądu poprzez działalność w swoim środowisku.

3. Wychowawcę powinny charakteryzować dyspozycje osobowościowe umożliwiające prawidłowe, życzliwe interakcje między wychowawcą a wychowankiem oraz między wychowawcą a rodzicami (rodzinami) wychowanków. Wychowawca winien więc posiadać: cierpliwość, takt, życzliwość, być zrównoważonym, o dużej odporności psychicznej i nerwowej. Ponadto powinna go charakteryzować identyfikacja z zawodem.

W ostatnich latach pojawiły się kolejne propozycje modyfikacji założonego modelu (Lewowicki 1995, s.113), ukierunkowane na upraktycznienie kształcenia wychowawców z przesunięciem ciężaru z przedmiotów teoretycznych na metodyczne. Coraz większy nacisk powinno się kłaść na poszerzenie zakresu zdobywanej wiedzy i umiejętności. Wychowawca powinien być bowiem przygotowany nie tylko do wspomagania dzieci w placówkach, ale i ich rodzin, do negocjowania i rozwiązywania konfliktów i prowadzenia pracy socjalnej. Można się zatem spodziewać, że upowszechniać się będzie model niesienia pomocy i wspierania rozwoju wychowanka poprzez pracę z rodziną, a nie przez odrywanie dziecka od najbliższych (Brągiel 1994/95, s.176)

Każda reforma powinna odbywać się w korelacji z otaczającą rzeczywistością. Zmiany społeczne i gospodarcze w istotny sposób łączą się z pracą wychowawczą, szczególnie w zakresie nowych potrzeb i działalności opiekuńczej. Do najważniejszych zjawisk, które pojawiały się przy analizach kwestii związanych z kompensowaniem rozwoju dziecka zaliczono (Kelm, 1991, 1992):

1. Zagrożenie bezpieczeństwa socjalnego ludności, a zwłaszcza:

- bezrobocie powodujące brak środków na zaspokojenie potrzeb,

- niedostatek materialny (sfery ubóstwa) związany z trudnościami zdobycia wystarczających środków na zaspokojenie potrzeb tak dorosłych jak i dzieci,

- brak mieszkań jako podstawy tworzenia domu rodzinnego i stabilizacji życiowej.

2. Migracje związane z zagrożeniem bezpieczeństwa socjalnego (migracje zarobkowe) powodujące potrzebę pomocy, a często całkowitej opieki dzieciom migrantów.

3. Nasilająca się patologia społeczna, zwłaszcza alkoholizm, narkomania, przestępczość.

4. Wzrost liczby osób niepełnosprawnych, spowodowany nasileniem się zagrożeń ekologicznych, chorób i wypadków.

Oprócz spraw stricte wychowawczych pojawiały się także kwestie formalne, związane z organizacją i działaniem instytucji. Istotnym dokumentem było Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r., zmieniające funkcjonowanie placówek z centralnie zarządzanych na tworzone i zawiadywane przez samorządy terytorialne. W rozporządzeniu podzielono placówki opiekuńczo - wychowawcze na (§ 2 Rozporządzenia):

1. Rodzinne domy dziecka,

2. Domy dziecka, w tym domy dla małych dzieci,

3. Pogotowia opiekuńcze,

4. Specjalne ośrodki szkolno - wychowawcze,

5. Bursy szkolne,

6. Świetlice i kluby środowiskowe, w tym: dworcowe, profilaktyczno - wychowawcze i terapeutyczne,

7. Ogniska wychowawcze,

8. Młodzieżowe ośrodki socjoterapii, w tym turnusowe,

9. Domy wczasów dziecięcych.

Celem placówek (§ 7 Rozporządzenia), w zależności od ich rodzaju było tworzenie właściwych dla prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży warunków wychowawczych, zdrowotnych i materialnych oraz umożliwianie prawidłowego przebiegu procesów rozwoju i socjalizacji. Założono także, iż należy zwracać szczególną uwagę na współpracę z rodzinami wychowanków, sądami oraz ze stowarzyszeniami i organizacjami pozarządowymi.

Realizowane projekty innowacyjne w placówkach opiekuńczo - wychowawczych.

W związku z omówionymi wcześniej założeniami, w placówkach opiekuńczo - wychowawczych w ostatnim okresie nastąpiły bardzo istotne zmiany. Nie dotyczą one co prawda całego systemu opieki, gdyż najczęściej mają zasięg regionalny, jednakże ze względu na ich nowatorstwo i prekursorską rolę w jego tworzeniu zasługują niewątpliwie na opisanie. W 1998 roku przeprowadzono badania ogólnopolskie (Karnafel 1998, s. 152), którymi objęto 49 kuratorów i 40 organizacji pozarządowych, działających w zakresie opieki nad dziećmi zagrożonymi. Realizowane projekty innowacyjne (łącznie 57 w skali kraju) podzielono według problemów, które starają się rozwiązać i tak:

1. Dezintegracja rodziny - 24 projekty (40,6%)

2. Nieefektywny model pracy placówki opiekuńczo - wychowawczej - 23 projekty (40,3%),

3. Dysfunkcja rodzinnej opieki zastępczej - 5 projektów (8,77%)

4. Niewystarczająca liczba specjalistów do realizacji zadań w zakresie opieki nad dziećmi zagrożonymi i pracy z ich rodzinami - 2 projekty (3,5 %)

5. Inne - (Szkoła integracji i Program przeciwdziałania traumom pourazowym dla dzieci dotkniętych powodzią) 2 projekty (3,5%)

6. Przemoc i nadużycia - 1 projekt (1,75%).

Jak widać z powyższego zestawienia na pierwszych miejscach znalazły się innowacje dotyczące funkcjonowania placówek oraz zaburzeń w środowisku rodzinnym, czego konsekwencją było zwiększenie się liczby instytucji i realizowanych w nich form opieki. Autorzy projektów podkreślali nieefektywność dotychczasowego systemu, wymieniając przesłanki, dla których zdecydowali się podjąć działania zmierzające do poprawy takiego stanu rzeczy czyli (Karnafel 1998, s. 162-166):

1. Dotychczasowy system opieki bazuje na zapewnieniu dziecku pomocy i opieki w oderwaniu od rodziny, a praca z rodzinami nie jest objęta rozwiązaniami systemowymi. Brak rejonizacji ogranicza kontakt dziecka z rodziną.

2. Nie stworzono jednolitego systemu opieki nad dzieckiem zagrożonym, przebywającym w środowisku rodzinnym oraz wyspecjalizowanych instytucji zajmujących się pracą z rodziną.

3. Istnieje wiele nieprawidłowości w systemie kierowania dziecka do placówki, np. o umieszczeniu dziecka w placówce lub innej formie opieki nie są poprzedzone diagnozą sytuacji rodzinnej i wsparciem rodziny w wypełnianiu funkcji wychowawczej. Procedura prawna związana z wypisaniem dziecka z placówki do rodziny adopcyjnej jest zbyt długa.

4. Wieloletni pobyt dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej powoduje wysoki poziom uzależnienia opiekuńczego wychowanków. Około roku przed opuszczeniem placówki nawet najbardziej dojrzała młodzież ujawnia wysoki poziom lęku, agresji i niechęci do opuszczenia placówki.

5. Dzieci z placówek opiekuńczo - wychowawczych osiągają dużo gorsze wyniki w nauce niż ich rówieśnicy wychowujący się w rodzinach naturalnych.

6. Młodsze dzieci (0-6 lat) żyjące w rodzinach niewydolnych wychowawczo lub nie wywiązujących się ze swoich obowiązków pozostają bez jakiejkolwiek pomocy.

7. Dzieci niedostosowane społecznie, wykazujące zaburzenia w zachowaniu oraz zdemoralizowane nie znajdują właściwej pomocy.

8. Brakuje współpracy międzyresortowej i wspólnych działań w rozwiązywaniu problemów w zakresie opieki nad dziećmi.

Problem dzieci i młodzieży umieszczonych w placówkach opiekuńczo - wychowawczych dotyczy grupy wiekowej 0 -24 lata, w znacznej części 15 - 18-latków. W większości projekty nakierowane są zatem na dzieci i młodzież przebywającą w placówce oraz ich rodziny, a także na młodzież zagrożoną środowiskowo.

Aby odpowiedzieć na potrzeby środowiska w zakresie opieki nad dziećmi zagrożonymi, mimo obowiązujących statutów placówek określonych w ustawie o systemie oświaty, podjęto próbę zmodyfikowania zadań placówki, poszerzając dotychczasowy zakres o nowe, doskonaląc dotychczas realizowane metody pracy lub inaczej ustawiając priorytety placówki. Wynikiem tego są nowatorskie projekty, pogrupowane według celów:

1. Stworzenie młodzieży przebywającej w placówce opiekuńczo - wychowawczej możliwości nabycia umiejętności potrzebnych w dorosłym życiu poprzez grupy usamodzielnienia, a w szczególności:

- nauka racjonalnego gospodarowania powierzonymi środkami finansowymi,

- nauka współodpowiedzialności i współdecydowania, np. organizowanie czasu wolnego, rodzinnej atmosfery, rozwiązywanie sytuacji trudnych i konfliktowych, załatwianie spraw związanych z funkcjonowaniem mieszkania, odpowiedzialność za powierzone mienie stanowiące własność grupy,

- nauka samodzielnego robienia zakupów i przygotowywania posiłków, w tym posługiwania się sprzętem gospodarstwa domowego,

- wyciszanie napięć nerwowych związanych ze stanem sieroctwa społecznego i wychowania zbiorowego poprzez kształtowanie empatii, poczucia satysfakcji z dobrze spełnionego obowiązku, sztuki asertywności oraz poczucia dumy i godności własnej,

- tworzenie i kultywowanie tradycji, zwyczajów i obrzędów w warunkach zbliżonych do rodziny.

Praca z grupą usamodzielnienia opiera się na zasadzie „minimalnej interwencji”, braku zewnętrznych regulaminów oraz na wynikach badań diagnostycznych i obserwacji w projektowaniu pożądanych zmian w zachowaniu i funkcjonowaniu. W tego typu placówkach stosuje się metodę zawierania kontraktów, określających umiejętności, jakie wychowanek powinien opanować w określonym czasie. Nadzór wychowawczy (najczęściej 1-3 osoby) jest minimalny, dodatkową opiekę sprawują sąsiedzi. Podstawowym kryterium rekrutacji do grupy jest wiek i ukończenie szkoły podstawowej. Takie programy realizowane są m.in. w: Bytomiu (DD nr 1), Chorzowie, Łodzi („Słoneczna Polana”), Szklarskiej Porębie, Turawie i we Wrocławiu (DD nr 6).

2. Stworzenie dziecku przebywającemu w placówce opiekuńczo - wychowawczej możliwości rozwoju w rodzinie lub środowisku najbardziej zbliżonym do rodzinnego.

Praca odbywa się dwutorowo: z dziećmi i rodziną. W stosunku do wychowanków jest to wspomaganie rozwoju emocjonalno - społecznego, budowanie naturalnych więzi z rodziną, przygotowanie do powrotu do domu rodzinnego. Pojawia się także modyfikacja zachowań agresywnych, rozwijanie zachowań interpersonalnych, uczenie technik samokontroli oraz nieagresywnych zachowań w sytuacjach prowokujących, uczenie samodyscypliny, pozytywnego działania oraz redukowanie napięć emocjonalnych. Praca z rodziną polega na udzielaniu pomocy terapeutycznej, uczeniu bycia rodzicem, pomocy w rozwiązywaniu problemów osobistych, socjalnych, wychowawczych. Oprócz powyższych działań prowadzone są także próby zmiany postaw społeczności lokalnej wobec rodzin dysfunkcyjnych poprzez informowanie o problemie, wyjaśnianie jego natury oraz uświadamianie mieszkańcom ich własnego interesu ze współpracy z ośrodkami pomocy rodzinie. Takie programy realizowane są m.in. w: Chorzowie, Łodzi, Toruniu i we Wrocławiu.

3. Stworzenie optymalnych warunków rozwoju i zaspokojenia potrzeb dziecka w warunkach placówki opiekuńczo - wychowawcze.

Praca zbliżona jest do dotychczasowego funkcjonowania systemu rodzinkowego w domach dziecka, to znaczy dzieci (rodzeństwa zawsze są razem) przebywają w 10-12 osobowych grupach - rodzinkach. Każda rodzinka dysponuje wyodrębnionymi na swój użytek pomieszczeniami (sale, sypialnie, sanitariaty). Nowością są tu: oddzielne kuchnie i jadalnie dla każdej rodzinki oraz wewnętrzne (grupowe) zarządzanie finansami (np. oszczędności można przeznaczyć na cele inne w tradycyjnych domach dziecka). Prowadzona jest także praca z rodzinami wychowanków, warsztaty edukacyjne, integracja ze środowiskiem lokalnym oraz zajęcia reedukacyjne, wspierające dzieci w pokonywaniu trudności w nauce i zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym.Taki program realizowany jest m.in. w: Kędzierzynie -Koźlu, Lublinie i we Wrocławiu

4. Poszerzenie zakresu zadań placówki opiekuńczo - wychowawczej o pomoc dziecku zagrożonemu w środowisku i jego rodzinie

Polega na tworzeniu Ośrodków Pomocy Dziecku i Rodzinie, i dotyczy głównie placówek dla małych dzieci (0-4 lat). Praca opiera się na objęciu opieką indywidualną dziecka zagrożonego, skrócenie jego pobytu w placówce oraz usprawnianie opieki w tej grupie wiekowej, ze szczególnym uwzględnieniem pracy z rodziną. Projekt dzieli się na etapy. Pierwszy - to działania opiekuńcze nad dzieckiem, realizowane w naturalnym środowisku, poprzedzone diagnozą rodziny, określeniem problemów w niej występujących oraz opracowaniem Indywidualnego Programu Pracy z Rodziną. Drugi etap to opieka nad dziećmi przebywającymi okresowo w placówce. Obejmuje on pomoc socjalno - bytową w zakresie rehabilitacji, pielęgnacji, wyżywienia oraz wsparcie psychopedagogiczne. Trzeci etap to całkowita opieka nad dzieckiem w placówce. Pojawiają się także działania profilaktyczno - wychowawcze w formie świetlicy środowiskowej, hoteliku kryzysowego na potrzeby dziecka i rodziny oraz rodzinne punkty konsultacyjno - readaptacyjne. Takie programy realizowane są m.in. w Chorzowie, Grudziądzu, Wrocławiu.

Nowy wymiar form opieki i działań wychowawczych.

W modyfikującym się systemie pojawiło się zatem zapotrzebowanie na nowy rodzaj placówek opiekuńczo wychowawczych, spełniających zadania wynikające z aktualnych potrzeb podopiecznych. Zmieniły się nieco ich nazwy, oraz zakres kompetencji. W myśl założeń ustawowych oraz sprawdzonych projektów innowacyjnych aktualnie są to (Polkowski, 1999, s. 78-80):

1. Samodzielne grupy zorganizowane w mieszkaniach. Są to małe grupy (do 12 osób), zorganizowane w mieszkaniach (domach) w środowisku lokalnym. Dzielą się na:

a/ Dom rodzinny (dotychczasowa nazwa: „rodzinny dom dziecka”, czyli kwalifikowana, wieloosobowa rodzina zastępcza). Jest to forma rodzinnej opieki zastępczej w wymiarze instytucjonalnym. Opiekunami w domu rodzinnym są małżonkowie opiekujący się w swoim mieszkaniu 4-8 dzieci. Forma ta przeznaczona jest przede wszystkim dla dużych rodzeństw.

b/ Samodzielna grupa. Jest to nowa forma opieki, miniatura placówki opiekuńczo - wychowawczej, zorganizowana w samodzielnym mieszkaniu lub domu. Obejmuje opieką krótko lub długoterminową do 12 dzieci i młodzieży w różnym wieku. Opiekunami są wychowawcy i inni specjaliści nie mieszkający na stałe w lokalu samodzielnej grupy. Idealni opiekunowie to zmieniające się małżeństwa wychowawców.

c/ Grupa usamodzielnienia. Jest to forma opieki przeznaczona dla młodzieży, która w niedługim czasie ma opuścić placówkę. Grupa obejmuje opieką do 12 wychowanków jednej lub obu płci. Bezpośrednią opiekę pełnią dochodzący wychowawcy, przy czym jej zakres zależy od stopnia samodzielności wychowanków.

2. Zespół samodzielnych grup. Jest to kilka grup umieszczonych w pobliżu siebie. Może to być np. kilka domków jednorodzinnych, w których przebywają dzieci i młodzież pod opieką stałych lub zmieniających się wychowawców. Jedną z form tego rodzaju zespołów są np.: „wioski dziecięce”.

3. Instytucja opiekuńczo wychowawcza. Dotychczasowe nazwy: „dom dziecka”, „pogotowie opiekuńcze”, „ognisko wychowawcze”, „młodzieżowy ośrodek wychowawczy”. Jest to instytucja obejmująca opieką stałą nie więcej niż 45 wychowanków. Przebywają tu wychowankowie, którzy wymagają zwiększonego, bezpośredniego nadzoru i szybkiego dostępu do szeroko rozumianych oddziaływań terapeutycznych.

4. Instytucja opiekuńczo - wychowawcza o charakterze izolacyjnym. Dotychczasowa nazwa: „młodzieżowy ośrodek wychowawczy”, „specjalny ośrodek szkolno - wychowawczy”. Jest to placówka podobna do typowej instytucji opiekuńczo - wychowawczej, przy czym (ze względu na specjalne potrzeby objętej tą formą opieki młodzieży) stosuje się wzmocniony nadzór wychowawczy, w celu zapewnienia bezpieczeństwa i umożliwienia realizacji zaleconej przez sąd okresowej izolacji wychowanków od środowiska. Ilość wychowanków w placówce tego typu nie powinna przekraczać 45 osób.

Wraz ze zmianą założeń w organizacji instytucji pojawiła się także kwestia modyfikacji zadań realizacyjnych. We współczesnych placówkach opiekuńczo - wychowawczych główny nacisk kładzie się na: (Polkowski, 1999, s. 95):

1. Odniesienie do fizycznych, zdrowotnych, emocjonalnych problemów dziecka.

2. Rozwijanie motywacji do zmiany systemu zachowań i zmiany systemu wartości.

3. Ukierunkowanie na zmianę własnego położenia i źródeł problemów osobowościowych oraz związanych z relacjami międzyludzkimi.

4. Tworzenie długoterminowych planów pracy z dzieckiem (indywidualnych planów rozwoju).

5. Wspieranie rozwoju kompetencji społecznych, związanych z prawidłowym nawiązywaniem relacji międzyludzkich.

6. Wzmacnianie umiejętności życia w środowisku w tym: w szkole, w sytuacjach konieczności korzystania z usług medycznych, pomocy socjalnej, biura zatrudnienia, usług prawnych itp.

Placówka opiekuńczo - wychowawcza powinna realizować program zgodnie z indywidualnymi potrzebami, możliwościami, poziomem dojrzałości i motywacją dziecka oraz członków jego rodziny. Rodziny wychowanków powinny brać udział w:

1. indywidualnych kontaktach, rozmowach, wspólnych zajęciach i sesjach terapeutycznych na terenie placówki lub w mieszkaniu rodziny dziecka.

2. grupowych zajęciach dla rodziców.

3. zajęciach edukacyjnych dla rodziców (szczególnie wzmacniających umiejętności pełnienia ról rodzicielskich).

4. grupach wsparcia dla rodziców.

Podsumowanie

Próbując podsumować powyższe rozważania można dojść do wniosku, że pedagogika opiekuńczo - wychowawcza podlega w ostatnich latach gwałtownym przeobrażeniom. Upada mit o niewydolności systemu, gdyż w tej dziedzinie wychowawczych oddziaływań rzeczywiście dzieje się dużo. Szczególnie lata dziewięćdziesiąte zaowocowały licznymi, lokalnymi przedsięwzięciami w zakresie opieki nad dziećmi i młodzieżą. Dotyczyły one z jednej strony przekształceń w placówkach, głównie domach dziecka, a z drugiej - zmian w polityce społecznej wobec dzieci zagrożonych oraz ich rodzin. Cechą charakterystyczną większości inicjatyw była ich lokalność, czyli umiejscowienie opieki w strukturach oddolnych, w kręgach osób bezpośrednio zaangażowanych w pracę z wychowankami. Coraz częściej podejmowane były działania zmierzające do integracji służb publicznych (pomocy społecznej, placówek, poradni itp.), by sprawniej pomagać dzieciom i ich rodzinom. Pojawiają się zmiany, funkcjonujące ( w zależności od potrzeb) na trzech poziomach: innowacji (zmian radykalnych), dotyczących głównie tworzenia nowych struktur, modyfikacji (zmian w placówkach), rozszerzających zakres świadczonych usług oraz usprawnień - czyli wprowadzania nowych metod lub zmian w organizacji pracy. Stosuje się coraz więcej nowych metod, dostosowanych do potrzeb rozwojowych dzieci, z uwzględnieniem socjoterapii i psychologicznego wsparcia, zespołów wyrównawczych itp. Istotnym elementem działań staje się praca z rodzicami, jako nie tylko biologicznymi korzeniami dziecka ale partnerami w procesie wychowawczym. Można się zastanawiać, czy to dużo, czy mało. Z jednej strony mało, biorąc pod uwagę fakt, że realizowane działania innowacyjne odbywają się w skali regionalnej, środowiskowej. Z drugiej jednak - bardzo dużo, gdyż właśnie w środowiskach najbliższych dziecku dzieją się przemiany, które nie są rejestrowane w powszechnie dostępnych publikatorach, ale przynoszą wymierne korzyści. Coraz więcej dzieci trafia do placówek środowiskowych, wspomagających rodzinę oraz do instytucjonalnych, rodzinnych form zastępczych. Zmienia się rola placówek opieki całkowitej - także ukierunkowanych na pracę z rodziną. Pedagogika opiekuńczo - wychowawcza zmierza zatem w dobrym kierunku, mając na względzie przede wszystkim rzecz najważniejszą - dobro dziecka, jego przyszłość i zapewnienie lepszego funkcjonowania w dorosłym życiu.

Bibliografia

Brągiel J.: Przemiany modelu wychowawcy placówek opiekuńczo - wychowawczych [w:] S. Badora, D. Marzec (red): Model nauczyciela - wychowawcy w zintegrowanej Europie, Częstochowa 1994/95, WSP Częstochowa;

Czeredrecka B.: Funkcja i zadania placówek opieki całkowitej w okresie transformacji systemowej [w:] D.K Marzec (red): Opieka i wychowanie w okresie transformacji systemowej, Częstochowa 1996, WSP Częstochowa;

Karnafel E.: Innowacje w zakresie opieki nad dziećmi zagrożonymi [w:] M. Kolankiewicz (red): Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998, WSiP

Kelm A.: Ocena sytuacji i propozycja reform w dziedzinie opieki nad dzieckiem, „Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze”, nr 1/1991;

Kelm A.: Rola państwa i organizacji społecznych w opiece nad dzieckiem, „Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze”, nr 2/1992;

Lewowicki T.: Przemiany oświaty, Warszawa 1995;

Maciaszkowa J.: Problemy i predyspozycje dotyczące modelu wychowawcy, „Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze”, 1975/8;

Polkowski T.: Standardy usług profilaktyczno - opiekuńczych, Warszawa 1999, Towarzystwo NASZ DOM;

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz rodzin zastępczych (Dz. U. Nr 41, poz. 156);

Siedlaczek A.: Diagnostyka pedagogiczna, Częstochowa 1999, WSP Częstochowa;

Wagner I.: Wybrane aspekty dysfunkcjonowania instytucji opieki nad dziećmi sierocymi i rodziną niewydolną wychowawczo [w:] S. Badora, D. Marzec (red): Dziecko w placówce szkolnej i pozaszkolnej w okresie transformacji, Częstochowa 1996, WSP Częstochowa;

2

---