54

NIEMATERIALNE

ȱWARTOgCIȱKRAJOBRAZÓWȱKULTUROWYCH

ȱ

Prace

ȱKomisjiȱKrajobrazuȱKulturowegoȱNrȱ15ȱ

Komisja

ȱKrajobrazuȱKulturowegoȱPTG,ȱSosnowiec,ȱ2011ȱ

ȱ

Andrzej

ȱP

AW

ROWSKI

ȱ

ȱ

Wy

ČszaȱSzkoÙaȱSpoÙecznoȬPrzyrodniczaȱim.ȱW.ȱPolaȱ

Wydzia

ÙȱTurystykiȱiȱEkonomiiȱ

Lublin,

ȱPolskaȱȱ

e

Ȭmail:ȱandrzejȬ[e-mail]ȱ

ȱ
ȱ

TRZY

ȱKRZY…EȱNADȱPARCHATK&ȱ–ȱSYMBOLȱWȱKRAJOBRAZIEȱ

KULTUROWYM

ȱMAROPOLSKIEGOȱPRZEROMUȱWISRY

ȱ

ȱ

ȱ

THREE

ȱCROSSESȱOVERȱPARCHATKAȱ–ȱAȱSYMBOLȱINȱTHEȱMALOPOLSKIȱ

VISTULA

ȱGAPȱCULTURALȱLANDSCAPEȱ

ȱ
ȱ
ȱ

S

Ùowaȱkluczowe:ȱkrajobrazȱkulturowy,ȱMaÙopolskiȱPrzeÙomȱWisÙy,ȱgeniusȱlociȱ

Key

ȱwords:ȱculturalȱlandscape,ȱtheȱMalopolskiȱVistulaȱGap,ȱspiritȱofȱtheȱplaceȱ

ȱ

Streszczenie

ȱ Przedȱ dwustuȱ latyȱ ksi¿Čnaȱ Izabelaȱ Czartoryskaȱ stworzyÙaȱ wȱ podpuÙawskiejȱ Parchatceȱ

samotni

¿ȱ zȱ romantycznymȱ ogrodem.ȱ ZaÙoČenieȱ toȱ stanowiÙoȱ waČnyȱ elementȱ zrealizowanejȱ przezȱ

Czartorysk

­ȱkoncepcjiȱharmonijnegoȱpowi­zaniaȱkrajobrazuȱzȱracjonaln­ȱgospodark­.ȱDopeÙnieniemȱ

krajobrazu

ȱmelancholijnejȱParchatkiȱbyÙyȱtrzyȱkrzyČe,ȱusytuowaneȱnaȱwzniesieniuȱpoÙoČonymȱnaȱpoȬ

Ùudnieȱodȱogroduȱzȱsamotni­.ȱNiestetyȱnieȱtylkoȱkrzyČeȱnieȱprzetrwaÙy,ȱaleȱrównieČȱzatarÙaȱsi¿ȱpami¿°ȱ
o

ȱosobie,ȱktórejȱbyÙyȱoneȱdedykowaneȱȬȱhrabinieȱZofiiȱzȱMatuszewiczówȱKickiej.ȱWȱ2005ȱr.ȱTowarzyȬ

stwo

ȱ Ochronyȱ Dziedzictwaȱ Kulturowegoȱ „Kazimierskaȱ Fara”ȱ wyst­piÙoȱ zȱ inicjatyw­ȱ odtworzeniaȱ

krzy

ČyȱnadȱParchatk­ȱjakoȱhoÙduȱoddanegoȱprzezȱksi¿Čn­ȱIzabel¿ȱukochanejȱwychowance.ȱArchitektoȬ

niczny

ȱprojektȱkrzyČyȱwykonanyȱzostaÙȱprzezȱprof.ȱKonradaȱKucza–KuczyÚskiegoȱzȱPolitechnikiȱWarȬ

szawskiej.

ȱOdtworzenieȱkrzyČyȱwȱParchatceȱ(2006r.)ȱiȱprzypomnienieȱpostaciȱZofiiȱKickiejȱstaÙoȱsi¿ȱsymȬ

bolicznym

ȱspeÙnieniemȱtestamentuȱksi¿ČnejȱIzabeliȱzawartegoȱwȱsÙowach:ȱ„PrzeszÙoï°ȱ–ȱPrzyszÙoïci”.ȱ

ȱ
Abstract

ȱ Twoȱ hundredȱ yearsȱ ago,ȱ inȱ Parchatka,ȱ outskirtsȱ of

ȱ Pulawy,ȱ Princessȱ Izabelaȱ Czartoryskaȱ createdȱ

ȱaȱ seclusionȱ withȱ aȱ romanticȱ garden.ȱ Thisȱ placeȱ wasȱ alsoȱ regardedȱ asȱ anȱ importantȱ elementȱ ofȱ Czartoryska’sȱ
conception

ȱofȱlandscapeȱandȱrationalȱfarmingȱharmonicȱconnection.ȱThreeȱCrossesȱplacedȱonȱtheȱhillȱsouthȱfromȱ

the

ȱ gardenȱ withȱ theȱ seclusionȱ complementedȱ theȱ melancholicȱ Parchatkaȱ landscape.ȱ Unfortunately,ȱ notȱ onlyȱ

crosses

ȱdidȱnotȱsurvive,ȱbutȱalsoȱtheȱmemoryȱofȱanȱunusualȱcharacterȱwhichȱtheyȱwereȱdedicatedȱto.ȱInȱ2005,ȱ

“Kazimierska

ȱFara”ȱCulturalȱHeritageȱPreservationȱSocietyȱputȱforwardȱtheȱideaȱofȱreȬestablishmentȱofȱtheȱThreeȱ

Crosses

ȱHillȱinȱParchatkaȱasȱaȱtributeȱofȱPrincessȱIzabelaȱtoȱherȱbelovedȱfosterlingȱZofiaȱMatuszewiczȱKicka.ȱTheȱ

crosses

ȱcameȱbackȱtoȱParchatkaȱinȱautumnȱ2006.ȱTheȱarchitectureȱdesignȱofȱtheȱhillȱwasȱperformedȱbyȱWarsawȱ

Polytechnic

ȱUniversityȱprofessorȱKonradȱKuczaȬKuczynskiȱwithȱreferenceȱtoȱCalvary.ȱReȬestablishmentȱofȱtheseȱ

crosses

ȱisȱaȱsymbolicȱmeetȱofȱPrincessȱIzabela’sȱwillȱcontainedȱinȱherȱwords:ȱ“TheȱPastȱ–ȱtoȱtheȱFuture”.ȱ

ȱ

55

WPROWADZENIE

ȱ

ȱ

Na

ȱ przeÙomieȱ XVIIIȱ iȱ XIXȱ wiekuȱ ksi¿Čnaȱ Izabelaȱ Czartoryskaȱ –ȱ oïwieceniowyȱ

prekursor

ȱideiȱparkówȱnarodowychȱ(jakȱtrafnieȱj­ȱnazwaÙȱznakomityȱarchitektȱkrajoȬ

brazu

ȱ prof.ȱ Januszȱ Bogdanowski),ȱ utworzyÙaȱ wȱ podpuÙawskiejȱ Parchatceȱ pustelni¿ȱȱ

z

ȱ romantycznymȱ ogrodemȱ –ȱ terenȱ spotkaÚȱ towarzyskich,ȱ spacerówȱ iȱ zabawȱ goïciȱ

oraz

ȱ rezydentówȱ puÙawskiegoȱ dworu,ȱ aleȱ równieČȱ miejsceȱ skÙaniaj­ceȱ doȱ zadumy.ȱ

Za

ÙoČenieȱ toȱ stanowiÙoȱ waČnyȱ elementȱ zrealizowanejȱ przezȱ Czartorysk­ȱ koncepcjiȱ

harmonijnego

ȱpowi­zaniaȱkrajobrazuȱzȱracjonaln­ȱgospodark­ȱ(Bogdanowski,ȱ1995,ȱ

1999).

ȱ Wȱ sensieȱ ideowymȱ epicentrumȱ takȱ zorganizowanejȱ przestrzeniȱ stanowiÙaȱ

gwi­tyniaȱSybilliȱȬȱgmachȱ„dziejomowny”,ȱjakȱokreïliÙȱj­ȱówczesnyȱproboszczȱkaziȬ
mierski,

ȱ aȱ zarazemȱ poetaȱ „Atenȱ polskich”ȱ Janȱ PaweÙȱ Woroniczȱ (Aleksandrowicz,ȱ

1999).

ȱPrzestrzenneȱzwi­zkiȱParchatkiȱzȱogrodemȱpuÙawskim,ȱaȱzwÙaszczaȱzeȱgwi­Ȭ

tyni

­ȱSybilliȱpodkreïlaÙaȱsÙynnaȱalejaȱtopolowa.ȱTrwaÙaȱonaȱwȱnadwiïlaÚskimȱkrajoȬ

brazie

ȱponadȱ200ȱlat.ȱMimo,ȱiČȱalejaȱprzestaÙaȱpraktycznieȱistnie°ȱjesieni­ȱ2004ȱr.,ȱtoȱ

nadal

ȱfigurujeȱwȱrejestrzeȱzabytkówȱwojewództwaȱlubelskiego.ȱWypeÙnienieȱczasuȱjejȱ

symbolicznego

ȱ trwaniaȱ odȱ rozbiorówȱ doȱ wolnej,ȱ Trzeciejȱ Rzeczypospolitejȱ iȱ kresuȱ

pontyfikatu

ȱ Janaȱ PawÙaȱ II,ȱ zbiegÙoȱ si¿ȱ zȱ odtworzeniemȱ innegoȱ czytelnegoȱ akcentuȱȱ

w

ȱkrajobrazie.ȱ

Dope

ÙnieniemȱkrajobrazuȱmelancholijnejȱParchatkiȱbyÙyȱtrzyȱkrzyČe,ȱusytuowaneȱ

na

ȱ wzniesieniuȱ poÙoČonymȱ naȱ poÙudnieȱ odȱ ogroduȱ zȱ samotni­.ȱ Niestetyȱ nieȱ tylkoȱ

krzy

Čeȱ nieȱ przetrwaÙy,ȱ aleȱ równieČȱ zatarÙaȱ si¿ȱ pami¿°ȱ oȱ niezwykÙejȱ postaci,ȱ którejȱ

by

Ùyȱoneȱdedykowane.ȱ

ȱ

Jak

ȱnaȱprzestrzeniȱdwustuȱlatȱdokonywaÙaȱsi¿ȱkonwersjaȱsymbolikiȱparchackichȱ

krzy

Čy?ȱJakieȱznaczenieȱmiaÙyȱoneȱwȱczasachȱCzartoryskich,ȱaȱjakaȱjestȱichȱwymowaȱ

dzisiaj?

ȱCzyȱzmianyȱteȱwpisuj­ȱsi¿ȱwȱprzesÙanieȱksi¿ČnejȱIzabeli?ȱCzyȱmoČemyȱmówi°ȱ

o

ȱtrwaniuȱgeniusȱlociȱParchatki?ȱ

ȱ

DZIEJE

ȱIȱGENIUSȱLOCIȱ

ȱ

Analiza

ȱarchiwalnegoȱmateriaÙuȱkartograficznegoȱiȱikonograficznegoȱorazȱtopoȬ

grafii

ȱ zachodniejȱ kraw¿dziȱ PÙaskowyČuȱ NaÙ¿czowskiegoȱ pozwoliÙaȱ naȱ wskazanieȱ

miejsca,

ȱ naȱ którymȱ staÙyȱ krzyČe.ȱ Dodatkowoȱ badaniaȱ ĊródeÙȱ pisanychȱ (gÙównieȱ

wspomnie

Úȱiȱpami¿tników)ȱumoČliwiÙyȱnieȱtylkoȱprzeïledzenieȱzmian,ȱjakieȱdokonaȬ

Ùyȱsi¿ȱwȱkrajobrazieȱParchatki,ȱaleȱrównieČȱprzyczyniÙyȱsi¿ȱdoȱswoistegoȱ„odkrycia”ȱȱ
i

ȱ przypomnieniaȱ nietuzinkowejȱ postaci,ȱ jak­ȱ byÙaȱ hrabinaȱ Zofiaȱ zȱ Matuszewiczówȱ

Kicka

ȱ orazȱ jejȱ wpÙywuȱ naȱ dobroczynn­ȱ dziaÙalnoï°ȱ ksi¿Čnejȱ Izabeliȱ Czartoryskiejȱ

(Paw

Ùowski,ȱ2007).ȱ

Szczególnie

ȱ wartoïciowymȱ materiaÙemȱ kartograficznymȱ dlaȱ analizowanegoȱ obȬ

szaru

ȱ(takČeȱzeȱwzgl¿duȱnaȱprzedziaÙȱczasowy)ȱjestȱTopograficznaȱKartaȱKrólestwaȱ

Polskiego

ȱ wȱ skaliȱ 1:126ȱ 000.ȱ Wykonanaȱ wȱ 1839ȱ r.ȱ mapaȱ ukazujeȱ stanȱ zȱ ok.ȱ 1830ȱ r.,ȱȱ

a

ȱwi¿cȱzȱokresu,ȱgdyȱwÙaïcicielamiȱtychȱterenówȱbyliȱCzartoryscy.ȱNaȱmapieȱdobrzeȱ

czytelne

ȱs­ȱ3ȱkrzyČeȱ–ȱpiktogramy,ȱktóreȱprecyzyjnieȱlokalizuj­ȱinteresuj­ceȱnasȱmiejsceȱ

56

(ryc.

ȱ1).ȱCoȱciekaweȱnaȱkarcieȱnieȱzaznaczono,ȱwȱpodobnyȱsposób,ȱpopularnejȱGóryȱ

Trzech

ȱ KrzyČyȱ wȱ Kazimierzuȱ Dolnym,ȱ któraȱ funkcjonowaÙaȱ wȱ krajobrazieȱ coȱ najȬ

mniej

ȱodȱXVIȱstulecia.ȱParchackieȱkrzyČeȱstanowi°ȱmusiaÙyȱcharakterystycznyȱpunktȱ

orientacyjny

ȱwȱterenie,ȱdobrzeȱwidocznyȱnawetȱzȱlewegoȱbrzeguȱWisÙy.ȱgwiadczy°ȱ

mo

Čeȱoȱtymȱfaktȱuwzgl¿dnieniaȱichȱwȱopisieȱzewn¿trznychȱgranicȱkluczaȱkazimierȬ

skiego,

ȱwykonanymȱwȱ1838ȱr.ȱ(wȱzwi­zkuȱzȱkonfiskat­ȱdóbrȱksi¿ciaȱAdamaȱJerzegoȱ

Czartoryskiego

ȱ poȱ powstaniuȱ listopadowym)ȱ przezȱ komornikaȱ przyȱ S­dzieȱ ApelaȬ

cyjnym

ȱ Królestwaȱ Polskiegoȱ wȱ Warszawieȱ Stefanaȱ Osipowicza:ȱ „Przechodz­cȱ mi¿Ȭ

dzy

ȱpolamiȱwsiȱNasiÙowaȱiȱwsiȱWojszynaȱuȱzbieguȱzaroïlaȱpoȱprawejȱstronieȱdoȱwsiȱ

Wojszyna

ȱpoȱlewejȱdoȱwsiȱNasiÙowaȱnaleČ­ceȱwȱkrótkimȱprzejïciuȱprzyȱstronieȱlewejȱ

jest

ȱkamieÚȱgranitowyȱwielki,ȱktóryȱdoȱdziïȱdniaȱzachowujeȱnazwiskoȱgranicznika…ȱ

z

ȱtegoȱpunktuȱmiedzyȱgranicznejȱwidzie°ȱmoČnaȱnaȱgórachȱwsiȱParchatkiȱzaȱWisÙ­ȱ

le

Č­ceȱ trzyȱ krzyČeȱ wȱ trójk­tȱ stoj­ce...”ȱ (Kseniak,ȱ Figiel,ȱ 2004).ȱ Wzgórzeȱ zȱ trzemaȱ

krzy

ČamiȱwȱParchatceȱzaznaczoneȱjestȱrównieČȱnaȱmapieȱ„RzekaȱWisÙa”ȱzȱok.ȱ1860ȱr..ȱ

Ponadto

ȱistnienieȱparchackiejȱGóryȱTrzechȱKrzyČyȱpotwierdzaȱprzekazȱikonograficzȬ

ny.

ȱNaȱakwareliȱopublikowanejȱwȱParyČuȱwȱ1862ȱr.ȱautorstwaȱBarbaryȱCzernof,ȱnaȬ

uczycielki

ȱ rysunkuȱ wȱ Aleksandryjskimȱ Instytucieȱ Wychowaniaȱ Panien,ȱ dostrzecȱ

mo

ČnaȱȱsylwetyȱtrzechȱkrzyČyȱgóruj­ceȱponadȱdolin­ȱWisÙyȱiȱalej­ȱtopolow­,ȱwiod­c­ȱ

z

ȱPuÙawȱdoȱParchatki.ȱ

ȱ

Ryc.

ȱ1.ȱTrzyȱkrzyČeȱnadȱParȬ

chatk

­ȱnaȱTopograficznejȱKarcieȱ

Królestwa

ȱPolskiegoȱ1:126ȱ000ȱ

(1839r.).

ȱ

ȱ
ȱ
Fig.

ȱ1.ȱThreeȱcrossesȱoverȱParȬ

chatka

ȱonȱtheȱTopographicȱmapȱ

of

ȱKingdomȱofȱPolandȱinȱscaleȱ

1:126000

ȱ(1839).ȱ

57

Znakomity

ȱpejzaČystaȱiȱpedagogȱȬȱWojciechȱGersonȱwȱ1885ȱr.ȱwȱTygodnikuȱPoȬ

wszechnym

ȱ(nrȱ37,ȱ38,ȱ43)ȱopublikowaÙȱ„Powiïle.ȱSzkiceȱpióremȱiȱoÙówkiemȱkreïloȬ

ne”,

ȱaȱtamȱopisȱParchatkiȱdokonanyȱpodczasȱjednejȱzȱkilkuȱodbytychȱprzedȱlatyȱwyȬ

praw

ȱ doȱ Kazimierza:ȱ „Wzgórzeȱ naȱ lewejȱ stronieȱ ponadȱ wiosk­ȱ Parchatk­,ȱ niegdyïȱ

ca

Ùeȱ pi¿knymȱ owocowymȱ byÙoȱ pokryteȱ ogrodem,ȱ dziïȱ jeȱ dzikieȱ zalegaj­ȱ krzewyȱȱ

i

ȱgdzieniegdzieȱgruszaȱïwiegoc­cymȱwróblomȱzaȱschronienieȱsÙuČyȱiȱponadȱgÙ¿bokimȱ

parowem,

ȱjakȱnaȱGolgocieȱtrzyȱkrzyČeȱnadȱpustk­ȱpanuj­”.ȱPodobnie,ȱkontrastȱdawȬ

nej

ȱïwietnoïciȱParchatkiȱiȱpustki,ȱjakaȱogarn¿Ùaȱto,ȱt¿tni­ceȱzaȱczasówȱCzartoryskichȱ

Čyciem,ȱmiejsceȱsugestywnieȱprzedstawiÙȱnaȱÙamachȱTygodnikaȱIlustrowanegoȱzȱ1877ȱ
(nr

ȱ90,ȱstr.ȱ163)ȱr.ȱredaktorȱA.ȱKuczyÚski:ȱ„ZaȱWÙostowicamiȱprowadziȱuroczaȱdrogaȱ

do

ȱKaĊmierza,ȱOpola,ȱPiotrawinaȱiȱt.d.ȱPoȱjednejȱstronieȱszerokaȱWisÙaȱtoczyȱsweȱfale,ȱ

po

ȱdrugiejȱwznosz­ȱsi¿ȱwyniosÙoïci,ȱokryteȱlasemȱliïciastym,ȱaȱjesieni­ȱzdobneȱnieȬ

przeliczonemi

ȱ krzewamiȱ jagódȱ berberysowych,ȱ któreȱ nadaj­ȱ imȱ barw¿ȱ jakbyȱ rubiȬ

nowego

ȱ morza.ȱ PrzejeČdČaszȱ najprzódȱ przezȱ wieïȱ Parchatk¿ȱ (ParaȬchatek)ȱ miejsceȱ

urz

­dzoneȱpierwiastkowoȱdoȱwiejskichȱzabaw.ȱNiewieleȱczasuȱzeszÙo,ȱaȱjuČȱzatarÙyȱ

si

¿ȱ ïladyȱ dawnejȱ ïwietnoïci.ȱ Gdzieȱ niegdyïȱ odbywaÙyȱ si¿ȱ pl­syȱ wesoÙychȱ wieïniaȬ

ków,

ȱ wobecȱ gronaȱ znakomitychȱ iȱ ochoczychȱ goïci,ȱ zgromadzonychȱ naȱ podwieczoȬ

rek,

ȱdziïȱgÙ¿bokaȱiȱponuraȱzalegÙaȱcisza”.ȱRedaktorȱTygodnikaȱIlustrowanegoȱwspoȬ

mnia

ÙȱtakČeȱoȱgenezieȱiȱopisaÙȱinteresuj­ceȱzdarzenie,ȱdotycz­ceȱparchackichȱkrzyČy:ȱ

„

Zaraz

ȱzaȱwsi­,ȱnaȱszczycieȱnajwyČszejȱzȱpasmaȱgór,ȱb¿d­cychȱostatniemiȱodnogamiȱ

Karpat”

ȱ(sic!ȱ–ȱprzyp.ȱautora),ȱ„wznosz­ȱsi¿ȱtrzyȱkrzyČe,ȱobokȱsiebieȱpostawione.ȱJestȱ

Ȭȱtoȱpami­tkaȱprzyjaĊniȱksi¿ČnyȱIzabelliȱCzartoryskiejȱdlaȱjednejȱzeȱswoichȱrezydenȬ
tek,

ȱktóraȱjednoczeïnieȱzȱdwiemaȱjejȱumarÙaȱcórkami.ȱKrzyČeȱteȱwida°ȱzȱokienȱzamȬ

ku.

ȱ PuÙkownikȱ artyleryiȱ b.ȱ wojskȱ polskichȱ Pi¿tkaȱ pewnegoȱ wieczoruȱ wyprowadziÙȱ

ksi

¿Čn¿ȱdoȱogrodu.ȱNaȱdanyȱznak,ȱaȱmianowicieȱpoȱwypuszczeniuȱwȱpowietrzeȱbiaȬ

ÙegoȱgoÙ¿bia,ȱwȱoddaleniuȱzapaliÙyȱsi¿ȱoweȱtrzyȱkrzyČe,ȱjaïniej­ceȱwȱwieÚcachȱogniȱ
sztucznych”.

ȱ

Kim

ȱbyÙaȱwspomnianaȱprzezȱredaktoraȱKuczyÚskiegoȱrezydentkaȱdworuȱCzartoȬ

ryskich?

ȱOtóČȱchodziȱtuȱoȱposta°ȱhrabinyȱZofiiȱzȱMatuszewiczówȱKickiejȱ(1796–1822),ȱ

córki

ȱTadeuszaȱMatuszewicza,ȱministraȱskarbuȱKsi¿stwaȱWarszawskiegoȱiȱposÙaȱnaȱ

Sejm

ȱ Czteroletniȱ (M­cznik,ȱ 1994).ȱ Poȱ ïmierciȱ matkiȱ Felicjiȱ zȱ Przebendowskich,ȱ odȱ

1799

ȱr.ȱZofiaȱwychowywaÙaȱsi¿ȱpodȱtroskliw­ȱopiek­ȱksi¿ČnejȱIzabeli,ȱdzi¿kiȱczemuȱ

uzyska

Ùaȱ staranneȱ wyksztaÙcenie.ȱ Matuszewiczównaȱ byÙaȱ ukochan­ȱ wychowank­ȱ

ksi

¿Čnej,ȱ któraȱ planowaÙaȱ nawetȱ jejȱ maÙČeÚstwoȱ zȱ synemȱ Adamemȱ Jerzym.ȱ Ksi­Č¿ȱ

Adam

ȱdarzyÙȱjednakȱZofi¿ȱraczejȱbratnimȱuczuciem,ȱoȱczymȱnapisaÙȱwȱliïcieȱdoȱmatȬ

ki:

ȱ „Nieȱ wahaÙbymȱ si¿ȱ przedȱ kaČdymȱ chwali°ȱ Zosi¿.ȱ Uczyni¿ȱ takȱ zȱ przekonaniaȱȱ

i

ȱnawetȱzȱuczucia.ȱAleȱcoȱnajmniejȱmógÙbymȱj­ȱkocha°ȱjakȱsiostr¿”ȱ(Dziewanowski,ȱ

1998).

ȱOstatecznieȱZofi¿ȱMatuszewiczówn­ȱwydanoȱzaȱpuÙkownikaȱLudwikaȱKickieȬ

go

ȱ(byÙegoȱadiutantaȱksi¿ciaȱJózefaȱPoniatowskiego),ȱsynaȱOnufregoȱKickiegoȱ(wÙaȬ

ïcicielaȱRykȱiȱstarostyȱryckiego)ȱiȱJózefyȱzȱSzydÙowskich.ȱNiestetyȱchorobaȱpÙucȱiȱproȬ
blemy

ȱ finansoweȱ mÙodegoȱ maÙČeÚstwaȱ powodowaÙy,ȱ Čeȱ Zofiaȱ niemalȱ gasÙaȱȱ

w

ȱ oczach.ȱ Wȱ 1821ȱ r.ȱ urodziÙaȱ córk¿,ȱ któraȱ zmarÙaȱ poȱ kilkunastuȱ miesi­cach.ȱ Samaȱ

Zofia

ȱ zmarÙaȱ wyczerpanaȱ drug­ȱ ci­Č­ȱ iȱ porodemȱ wȱ nast¿pnymȱ rokuȱ –ȱ 5ȱ listopadaȱ

58

1822

ȱr.,ȱlicz­cȱzaledwieȱ26ȱlat.ȱWkrótceȱpoȱniejȱzmarÙaȱtakČeȱdrugaȱcórkaȱ(M­cznik,ȱ

1994).

ȱPoȱïmierciȱdoczesneȱszcz­tkiȱhrabinyȱZofiiȱspocz¿ÙyȱwȱkryptachȱKoïcioÙaȱïw.ȱ

Krzy

ČaȱwȱWarszawie,ȱgdzieȱksi¿ČnaȱIzabelaȱufundowaÙaȱepitafium.ȱZȱkoleiȱwȱPuÙaȬ

wach,

ȱdlaȱupami¿tnieniaȱukochanejȱwychowanki,ȱzȱinicjatywyȱksi¿Čnejȱpostawionoȱ

oko

Ùoȱ1827ȱr.ȱkamiennyȱ(zȱszaregoȱpiaskowca)ȱkrzyČȱnaȱK¿pie,ȱwȱmiejscuȱszczególnieȱ

ulubionym

ȱprzezȱZofi¿.ȱKrzyČȱtenȱnaȱpocz­tkuȱXXȬtegoȱstuleciaȱprzeniesionoȱnaȱteȬ

ren

ȱwÙostowickiegoȱcmentarzaȱrzymskokatolickiego;ȱdoȱdzisiajȱnazywanyȱjestȱ„KrzyȬ

Čemȱ Kickiej”.ȱ Najbardziejȱ jednakȱ czyteln­ȱ wȱ krajobrazieȱ pami­tk­ȱ kuȱ czciȱ przedȬ
wcze

ïnieȱzmarÙejȱZofiiȱzȱMatuszewiczówȱKickiejȱiȱjejȱdwuȱcórekȱbyÙyȱkrzyČeȱnadȱParȬ

chatk

­.ȱWȱpi¿knyȱiȱnadzwyczajȱwzruszaj­cyȱsposóbȱpisaÙȱoȱnichȱweȱwspomnieniachȱ

„Czasy

ȱiȱludzie”ȱFranciszekȱKsaweryȱPrekȱ(1959),ȱktóryȱbywaÙȱtuȱzaȱczasówȱCzartoȬ

ryskich:

ȱ„ParchatkaȱjestȱtakČeȱïlicznaȱwieïȱopartaȱoȱgór¿,ȱnaȱktórejȱznajdujeȱsi¿ȱto,ȱcoȱ

serce

ȱ iȱ okoȱ zaj­°ȱ moČe.ȱ Pomijamȱ mostki,ȱ strumyki,ȱ przepaïcie,ȱ skaÙy,ȱ aleȱ s­ȱ róČneȱ

pami

­tki,ȱzȱktórychȱkaČdaȱwartaȱby°ȱtuȱopisan­;ȱČaÙuj¿,ȱČeȱczasȱkrótkiȱnieȱdozwoliÙȱ

mi

ȱichȱzebra°.ȱNaȱnajwyČszymȱpunkcieȱksi¿ČnaȱkazaÙaȱwystawi°ȱtrzyȱkrzyČeȱnaȱpaȬ

mi

¿°ȱZofiiȱKicki[ej]ȱiȱjejȱdwóchȱcóreczek.ȱNieȱmogÙemȱbezȱwzruszeniaȱiȱszczeregoȱČaȬ

lu

ȱpatrze°ȱnaȱteȱïwiadkiȱtejȱzgasÙej,ȱledwoȱČy°ȱzaczynaj­cejȱrodziny.ȱPowiadanoȱmi,ȱ

Čeȱ15ȱmajaȱoïwiecaj­ȱich,ȱskoroȱdzieÚȱzapada”.ȱ

Nieszcz

¿ïliweȱdziejeȱmÙodejȱhrabinyȱKickiejȱwywoÙa°ȱmusiaÙyȱwstrz­sȱnieȱtylkoȱ

w

ïródȱnajbliČszejȱrodziny.ȱDlaȱsamegoȱm¿ČaȱzmarÙejȱČalȱwywoÙanyȱïmierci­ȱukochaȬ

nej

ȱČonyȱwi­zaÙȱsi¿ȱzapewneȱzȱpotrzeb­ȱdokonaniaȱaktuȱekspiacjiȱzaȱdotychczasowyȱ

tryb

ȱČyciaȱiȱstratyȱmaj­tkowe,ȱspowodowaneȱpoprzezȱzamiÙowanieȱdoȱhazardu.ȱHraȬ

bia

ȱLudwikȱodbyÙȱwȱporzeȱzimowejȱpiesz­ȱpielgrzymk¿ȱdoȱCz¿stochowy,ȱoȱtyleȱnieȬ

zwyk

Ù­,ȱ Čeȱ indywidualn­.ȱ Analizaȱ ĊródeÙȱ historycznychȱ pozwoliÙaȱ autorowiȱ wysuȬ

n

­°ȱhipotez¿ȱoȱduČymȱwpÙywieȱbliskiejȱsercuȱwychowankiȱiȱjejȱtragicznychȱlosówȱnaȱ

ksi

¿Čn­ȱ Izabel¿ȱ (PawÙowski,ȱ 2007).ȱ Ksi¿Čnaȱ dokonaÙaȱ szereguȱ charytatywnychȱ funȬ

dacji

ȱiȱinwestycji.ȱWeȱwzruszaj­cymȱliïcieȱdoȱhrabiegoȱLudwikaȱKickiego,ȱ datowaȬ

nym

ȱwȱPuÙawachȱdniaȱ14ȱczerwcaȱ1823ȱr.,ȱksi¿ČnaȱI.ȱCzartoryskaȱpisaÙa:ȱ„JestemȱbezȬ

ustannie

ȱ zaj¿taȱ zachowaniemȱ iȱ uwiecznieniemȱ pami¿ciȱ tejȱ Zosi,ȱ takȱ niewymownieȱȱ

i

ȱrzewnieȱmiÙejȱprzezȱcaÙyȱci­gȱČyciaȱiȱwȱchwilachȱïmierci.ȱDzieÚȱ15ȱmajaȱjestȱjuČȱnaȱ

zawsze

ȱ uïwi¿conyȱ odpustem,ȱ przyȱ którymȱ naboČeÚstwoȱ zaczynaȱ si¿ȱ odȱ czytaniaȱȱ

o

ȱ temȱ anielskimȱ stworzeniu,ȱ oȱ jejȱ cnotach,ȱ zaletachȱ iȱ powodachȱ zachowaniaȱ jejȱȱ

w

ȱwiecznejȱpami¿ci.ȱWszystkoȱcoȱzdoÙamȱczyni°ȱdobregoȱubogimȱiȱnieszcz¿ïliwym,ȱ

pensyjki

ȱjakieȱzapewniÙam,ȱwszystkoȱodÙoČoneȱjestȱiȱb¿dzieȱwypÙacaneȱwȱbolesnyȱdlaȱ

mnie

ȱ dzieÚȱ 5ȱ listopada”ȱ (Wodzickaȱ zȱ Potockich,ȱ 1910).ȱ Zȱ koleiȱ wȱ dniuȱ 4ȱ listopadaȱ

1825

ȱr.ȱ(niemalȱdokÙadnieȱwȱ3ȱlataȱpoȱïmierciȱZofiiȱKickiej)ȱksi¿ČnaȱIzabelaȱzapisaÙaȱ

s

Ùowa:ȱ„WȱrozpaczyȱpoȱJejȱzgonieȱjedyn­ȱulg¿ȱodczuÙamȱwȱwykonaniuȱJejȱnatchnieȬ

nia,

ȱczymȱsi¿ȱsamaȱZofiaȱzaj­°ȱČ­daÙa.ȱOzdobiÙamȱKoïcióÙȱiȱcmentarzȱweȱWÙostowiȬ

cach,

ȱzafundowaÙamȱszkoÙyȱpÙciȱm¿skiejȱiȱČeÚskiej”.ȱUČyteȱsformuÙowaniaȱpozwalaj­ȱ

Ù­czy°ȱtajemniczyȱnapisȱ„IȱtoȱzȱJeyȱnatchnienia”,ȱumieszczonyȱnaȱbramieȱcmentarzaȱ
w

Ùostowskiego,ȱzȱhrabin­ȱZofi­ȱzȱMatuszewiczówȱKick­ȱ(D¿biÚski,ȱ1904).ȱPrzywoÙaȬ

ne

ȱwypowiedziȱwskazuj­,ȱiČȱïmier°ȱwychowankiȱpobudziÙaȱksi¿Čn­ȱIzabel¿ȱdoȱpodȬ

j

¿ciaȱ dziaÙaÚȱ dobroczynnychȱ dlaȱ lokalnejȱ spoÙecznoïciȱ (wÙoïcian)ȱ orazȱ naȱ rzeczȱȱ

59

w

ÙostowickiegoȱkoïcioÙa.ȱWartoȱodnotowa°,ȱČeȱZofiaȱMatuszewiczównaȱbyÙaȱutalenȬ

towana

ȱartystycznie;ȱnauk¿ȱrysunkuȱpobieraÙaȱm.in.ȱuȱJózefaȱRichtera.ȱZȱjejȱdorobkuȱ

artystycznego

ȱpozostaÙyȱdwaȱobrazyȱwȱoÙtarzachȱbocznychȱwÙostowickiejȱïwi­tyni:ȱ

Matki

ȱ Boskiejȱ Karmi­cejȱ iȱ Chrystusaȱ (dĊwigaj­cegoȱ krzyČ)ȱ orazȱ malunekȱ sepi­ȱ naȱ

skarbonie

ȱ zȱ sentencj­ȱ „Cichaȱ jaÙmuČnaȱ uïmierzaȱ gniewȱ BoČy”,ȱ aȱ takČeȱ pami¿tnikȱ

prowadzony

ȱwȱlatachȱ1812ȱ–ȱ1819ȱ(WodzickaȱzȱPotockich,ȱ1910).ȱ

Stanis

ÙawȱGoliÚskiȱ(1988),ȱnawi­zuj­cȱdoȱsÙówȱksi¿ČnejȱIzabeliȱCzartoryskiejȱzaȬ

wartych

ȱwȱtraktacieȱ„MyïliȱróČneȱoȱsposobieȱzakÙadaniaȱogrodów”ȱ(1805),ȱzauwaČyÙ:ȱ

„Jakikolwiek

ȱ b­dĊȱ sentymentȱ –ȱ piszeȱ ksi¿Čnaȱ Izabelaȱ –ȱ któryȱ nasȱ pobudzaȱ doȱ poȬ

ïwi¿ceniaȱmuȱpami­tki,ȱkaČdyȱprzyzna,ȱČeȱkiedyȱi¿ȱstawia,ȱČyczy,ȱabyȱiakȱnaydÙuČeyȱ
trwa

Ùa”.ȱ Tak­ȱ pami­tk­ȱ byÙyȱ teȱ trzyȱ krzyČe,ȱ wzniesioneȱ kuȱ pami¿ciȱ przedwczeïnieȱ

zmar

ÙejȱZofiiȱzȱMatuszewiczówȱKickiej.ȱNadȱWisÙ­ȱmi¿dzyȱPuÙawamiȱaȱKaĊmierzem,ȱ

w

ȱmiejscuȱgdzieȱZosi¿ȱprzejeČdČaj­c­ȱrazȱtakȱČywoȱtkn¿Ùaȱmyïlȱoȱïmierci,ȱwzniosÙyȱ

si

¿ȱniebawemȱtrzyȱkrzyČeȱiȱstaÙyȱdÙugo,ȱwzniecaj­cȱwzruszenieȱwȱtych,ȱktórzyȱznaȬ

czenie

ȱichȱznali,ȱaȱzdziwienieȱuȱobcych”.ȱPodobnieȱoȱwyborzeȱlokalizacjiȱkrzyČyȱpisaȬ

ÙaȱrównieČȱTeresaȱWodzickaȱzȱPotockichȱ(1910).ȱ

Trudno

ȱustali°ȱkiedyȱznikn¿ÙyȱkrzyČeȱgóruj­ceȱnadȱMaÙopolskimȱPrzeÙomemȱWiȬ

s

Ùy.ȱPrzezȱniemalȱdwaȱstuleciaȱzatarÙaȱsi¿ȱpami¿°ȱoȱpostaci,ȱktórejȱbyÙyȱoneȱdedykoȬ

wane.

ȱWedÙugȱrelacjiȱjednegoȱzȱmieszkaÚcówȱParchatkiȱostatniȱkrzyČ

1

ȱzostaÙȱusuni¿tyȱ

przez

ȱ ČoÙnierzyȱ Armiiȱ Czerwonejȱ poȱ ofensywieȱ wȱ styczniuȱ 1945ȱ r.ȱ iȱ posÙuČyÙȱ jakoȱ

materia

Ùȱ doȱ budowyȱ stanowiskȱ obronnychȱ (wȱ zwi­zkuȱ zeȱ spodziewanymȱ uderzeȬ

niem

ȱ zachodnichȱ aliantów?).ȱ Niektórzyȱ pami¿ta°ȱ mieliȱ góruj­cyȱ nadȱ przeÙomow­ȱ

dolin

­ȱWisÙyȱkrzyČȱjeszczeȱwȱlatachȱ50Ȭtychȱczyȱnawetȱ60Ȭtych.ȱ

Do

ȱpodj¿ciaȱinicjatywyȱprzywróceniaȱkrzyČyȱzach¿ciÙaȱautoraȱniniejszegoȱartykuȬ

Ùuȱ ichȱ interesuj­ca,ȱ zapomnianaȱ historia,ȱ aȱ przedeȱ wszystkimȱ fascynacjaȱ postaci­ȱ
hrabiny

ȱZofiiȱKickiej.ȱPonadtoȱnaȱprzeÙomieȱ2004ȱiȱ2005ȱr.ȱmiaÙyȱmiejsceȱwydarzenia,ȱ

które

ȱprzyczyniÙyȱsi¿ȱdoȱwzmocnieniaȱtegoȱpomysÙu.ȱJesieni­ȱ2004ȱr.,ȱzȱpowoduȱzaȬ

gro

Čeniaȱ dlaȱ ruchuȱ drogowego,ȱ zostaÙyȱ usuni¿teȱ wiekoweȱ topole,ȱ tworz­ceȱ sÙynn­ȱ

alej

¿ȱ topolow­.ȱ Aleja,ȱ nazywanaȱ niekiedyȱ „norblinowsk­”,ȱ wiod­caȱ zȱ puÙawskiejȱ

osady

ȱ paÙacowejȱ doȱ Parchatki,ȱ stanowiÙaȱ czytelnyȱ wȱ krajobrazieȱ elementȱ Ù­cz­cyȱ

dawne

ȱzaÙoČeniaȱkompozycyjneȱstworzoneȱprzezȱks.ȱIzabel¿ȱCzartorysk­.ȱWyci¿cieȱ

pot

¿ČnychȱtopólȱmiaÙoȱjedenȱpozytywnyȱaspektȱȬȱpoprawieȱulegÙyȱrelacjeȱwidokoweȱ

(ekspozycja)

ȱ mi¿dzyȱ starymȱ goïciÚcemȱ doȱ Kazimierzaȱ aȱ parchackimiȱ wzgórzamiȱ

(silnie

ȱ rozci¿t­ȱ stref­ȱ kraw¿dziow­ȱ MaÙopolskiegoȱ PrzeÙomuȱ WisÙyȱ iȱ PÙaskowyČuȱ

Na

Ù¿czowskiego).ȱPodȱkoniecȱmarcaȱ2005ȱr.ȱodbyÙȱsi¿ȱwȱKazimierzuȱDolnymȱwerniȬ

sa

Čȱwystawyȱ„GóraȱTrzechȱKrzyČyȱwȱParchatceȱ–ȱrewaloryzacjaȱmiejsca”.ȱEkspozycjaȱ

prezentowa

Ùaȱ projektyȱ przygotowaneȱ przezȱ studentówȱ dziewi­tegoȱ semestruȱ WyȬ

dzia

Ùuȱ Architekturyȱ Politechnikiȱ Warszawskiejȱ zȱ Pracowniȱ Architekturyȱ Sakralnejȱȱ

i

ȱ Monumentalnejȱ podȱ kierunkiemȱ prof.ȱ arch.ȱ Konradaȱ Kucza–KuczyÚskiegoȱ (asyst.ȱ

1

ȱWedÙugȱustnegoȱprzekazuȱmiaÙoȱby°ȱnawetȱsiedemȱkrzyČyȱ(wȱjednymȱszeregu).ȱNieȱmoČnaȱ

wykluczy

°,ȱČeȱterenȱpodȱkrzyČamiȱsÙuČyÙȱby°ȱmoČeȱjakoȱmiejsceȱpochówkuȱofiarȱcholeryȱzȱkoÚcaȱXIXȱ

stulecia

ȱ(1892ȱr.).ȱBy°ȱmoČeȱnawetȱjedenȱzȱkrzyČyȱmiaÙȱform¿ȱkrzyČaȱcholerycznegoȱ–ȱtzw.ȱkarawkiȱȱ

(z

ȱpodwójnymiȱramionami).ȱ

60

A.

ȱKossowska)ȱwȱramachȱ°wiczeniaȱ„Sacrumȱwȱkrajobrazie”.ȱWȱ2005ȱr.ȱTowarzystwoȱ

Ochrony

ȱDziedzictwaȱKulturowegoȱ„KazimierskaȱFara”,ȱnaȱczeleȱzȱproboszczemȱkaȬ

zimierskim

ȱȬȱks.ȱTomaszemȱLewniewskim,ȱrozpocz¿ÙoȱdziaÙaniaȱnaȱrzeczȱodtworzeȬ

nia

ȱ Góryȱ Trzechȱ KrzyČyȱ wȱ Parchatceȱ jakoȱ hoÙduȱ oddanegoȱ przezȱ ksi¿Čn­ȱ Izabel¿ȱ

ukochanej

ȱ wychowance.ȱ KrzyČeȱ powróciÙyȱ naȱ historyczneȱ miejsceȱ jesieni­ȱ 2006ȱ r.ȱ

Architektoniczny

ȱprojektȱkrzyČy,ȱnawi­zuj­cyȱdoȱwzgórzaȱGolgoty,ȱwykonanyȱzostaÙȱ

przez

ȱ prof.ȱ K.ȱ Kucza–KuczyÚskiego.ȱ NajwyČszy,ȱ ïrodkowyȱ krzyČ,ȱ zȱ charakteryȬ

stycznym

ȱwygi¿ciemȱpoprzecznejȱbelki,ȱstanowiȱodwoÙanieȱdoȱpapieskiegoȱpastoraÙuȱ

i

ȱpostaciȱJanaȱPawÙaȱII.ȱNaleČyȱtuȱzwróci°ȱuwag¿,ȱČeȱtakaȱformaȱupami¿tnieniaȱponȬ

tyfikatu

ȱ PapieČaȱ –ȱ Polakaȱ jestȱ jakȱ najbardziejȱ zgodnaȱ zȱ ide­ȱ ksi¿Čnejȱ Izabeli,ȱ któraȱ

pragn

¿Ùaȱuwieczni°ȱpostacieȱwielkichȱPolakówȱdlaȱprzyszÙychȱpokoleÚ.ȱWȱwymownyȱ

sposób

ȱbowiemȱïmier°ȱJanaȱPawÙaȱIIȱ(2ȱkwietniaȱ2005ȱr.)ȱzbiegÙaȱsi¿ȱiȱinicjatyw­ȱodȬ

tworzenia

ȱ krzyČyȱ wȱ Parchatce.ȱ Jestȱ spraw­ȱ bezdyskusyjn­,ȱ Čeȱ Čyczeniemȱ ksi¿Čnejȱ

Czartoryskiej,

ȱ jakoȱ twórczyniȱ pierwszegoȱ wȱ krajuȱ muzeumȱ oȱ charakterzeȱ narodoȬ

wym,

ȱbyÙobyȱuczczenieȱpapieČa,ȱktóregoȱpontyfikatȱwalnieȱprzyczyniÙȱsi¿ȱdoȱodzyȬ

skania

ȱprzezȱPolsk¿ȱniepodlegÙoïci.ȱNotaȱbeneȱmoČnaȱdoszukiwa°ȱsi¿ȱbliskichȱkoreȬ

lacji

ȱ mi¿dzyȱ przesÙaniemȱ ksi¿Čnej:ȱ „PrzeszÙoï°ȱ –ȱ PrzyszÙoïci”,ȱ aȱ tytuÙemȱ ostatniejȱ

ksi

­ČkiȱJanaȱPawÙaȱIIȱ–ȱ„Pami¿°ȱiȱtoČsamoï°”.ȱ

ȱȱȱȱȱȱȱPozaȱ wymiaremȱ religijnym,ȱ ustawieȬ
nie

ȱtrzechȱkrzyČyȱnaȱjednymȱzȱnajciekawȬ

szych

ȱ punktówȱ widokowych,ȱ stanowiÙoȱ

element

ȱ rewaloryzacjiȱ krajobrazuȱ kultuȬ

rowego

ȱ póÙnocnejȱ cz¿ïciȱ MaÙopolskiegoȱ

Prze

ÙomuȱWisÙy.ȱTrzyȱkrzyČeȱusytuowaneȱ

s

­ȱ wȱ strefieȱ kraw¿dziowejȱ PÙaskowyČuȱ

Na

Ù¿czowskiegoȱ iȱ MaÙopolskiegoȱ PrzeÙoȬ

mu

ȱ WisÙyȱ (mezoregionyȱ WyČynyȱ LubelȬ

skiej).

ȱ Praweȱ zbocze,ȱ wypreparowanejȱ wȱ

w

¿glanowychȱ skaÙachȱ kredyȱ iȱ paleogenuȱ

(górnokredowe

ȱ opokiȱ orazȱ paleoceÚskieȱ

gezy

ȱ iȱ wapienieȱ seriiȱ „siwaka”),ȱ dolinyȱ

prze

Ùomowejȱ nadbudowaneȱ jestȱ mi­Čsz­ȱ

(do

ȱ20Ȭ25ȱm)ȱpokryw­ȱczwartorz¿dowych,ȱ

pylastych

ȱlessów.ȱDeniwelacjeȱmi¿dzyȱlesȬ

sow

­ȱ wierzchowin­ȱ PÙaskowyČuȱ NaÙ¿Ȭ

czowskiego

ȱ aȱ dnemȱ dolinyȱ przeÙomowejȱ

si

¿gaj­ȱwȱrejonieȱParchatkiȱiȱZb¿dowicȱdoȱ

80

Ȭ90ȱmȱ(maksymalnieȱnawetȱdoȱ100ȱm).ȱȱ

ȱȱȱȱȱȱȱJestȱ toȱ punktȱ oȱ nieprzeci¿tnychȱ waloȬ
rach

ȱdydaktycznych,ȱzȱktóregoȱprzeïledzi°ȱ

mo

Čnaȱ pograniczeȱ gÙównychȱ pasówȱ

ukszta

Ùtowaniaȱ powierzchniȱ Polski:ȱ pasaȱ

wy

ČynȱiȱkrainyȱwielkichȱdolinȱȬȱdoskonaleȱ

ȱ

Fot.

ȱ1.ȱTrzyȱkrzyČeȱnadȱParchatk­ȱwgȱproj.ȱ

prof.

ȱdrȱhab.ȱarch.ȱK.ȱKuczaȬKuczyÚskiego

(fot.

ȱA.ȱPawÙowski).ȱ

ȱ

Fot.

ȱ1.ȱThreeȱcrossesȱoverȱParchatkaȱ–ȱ

project

ȱofȱProf.ȱDr.ȱArch.ȱȱ

K.

ȱKuczaȬKuczynskiȱ

(photo

ȱbyȱȱA.ȱPawÙowski).

ȱ

61

czytelna

ȱjestȱst­dȱgranicaȱmi¿dzyȱprowincjamiȱgeograficznymi:ȱNiČemȱgrodkowoeuȬ

ropejskim

ȱ (podprowincja:ȱ Nizinyȱ grodkowopolskie)ȱ aȱ WyČyn­ȱ MaÙopolsk­ȱ (podȬ

prowincja:

ȱWyČynaȱLubelska)ȱ(Kondracki,ȱ1988).ȱ

Przywrócenie

ȱkrzyČyȱorazȱodpowiednieȱturystyczneȱ zagospodarowanieȱpunktuȱ

widokowego,

ȱ silnieȱ eksponowanegoȱ zarównoȱ odȱ stronyȱ Kazimierzaȱ Dolnegoȱ iȱ PuȬ

Ùaw,ȱ winnoȱ przyczyni°ȱ si¿ȱ doȱ aktywizacjiȱ turystycznejȱ Parchatkiȱ iȱ okolic.ȱ Jestȱ teČȱ
dzia

Ùaniemȱsprzyjaj­cymȱodci­ČeniuȱKazimierzaȱDolnegoȱiȱdywersyfikacjiȱruchuȱtuȬ

rystycznego,

ȱ aȱ przyȱ tymȱ sÙuČ­cymȱ zachowaniuȱ tradycjiȱ miejsca.ȱ Nadalȱ pozostajeȱ

otwart

­ȱ kwestiaȱ odtworzeniaȱ dawnychȱ zaÙoČeÚȱ romantycznegoȱ parkuȱ zȱ samotni­ȱȱ

w

ȱParchatceȱ–ȱdzieÙaȱksi¿ČnejȱIzabeli.ȱWartoȱzauwaČy°,ȱČeȱtereny,ȱpoÙoČoneȱwȱpoÙoȬ

wie

ȱdrogiȱmi¿dzyȱPuÙawamiȱaȱKazimierzemȱDolnymȱ(niejakoȱnaȱdojeĊdzie),ȱnaleČ­ȱ

do

ȱnajg¿ïciejȱpoci¿tychȱlabiryntemȱw­wozówȱlessowychȱwȱEuropie,ȱzaïȱzakoleȱWisÙyȱ

pod

ȱ Parchatk­ȱ toȱ najdalejȱ wysuni¿teȱ naȱ wschódȱ zakoleȱ „królowejȱ polskichȱ rzek”ȱȱ

w

ȱcaÙymȱjejȱbiegu.ȱTutajȱWisÙaȱzmieniaȱogólnyȱkierunekȱ–ȱzȱpóÙnocoȬwschodniego,ȱnaȱ

pó

ÙnocoȬzachodni.ȱ

Od

ȱ momentuȱ ustawieniaȱ krzyČyȱ wzrosÙoȱ zainteresowanieȱ eksploracj­ȱ wzgórza.ȱ

Pojawi

Ùoȱsi¿ȱtakČeȱkilkaȱpublikacjiȱnaȱichȱtematȱwȱperiodykachȱiȱczasopismachȱregioȬ

nalnych.

ȱZȱinicjatywyȱdziaÙaczyȱOddziaÙuȱPuÙawskiegoȱPTTKȱkoÚcowyȱodcinekȱznaȬ

kowanego

ȱnaȱczarnoȱszlakuȱturystycznego,ȱwiod­cegoȱzȱPuÙawȱprzezȱWÙostowieȱdoȱ

Parchatki

ȱ zostaÙȱ przeniesionyȱ iȱ poprowadzonyȱ przezȱ Gór¿ȱ Trzechȱ KrzyČy.ȱ Wȱ tenȱ

sposób

ȱkilkukilometrowymȱszlakiemȱpoÙ­czoneȱzostaÙy:ȱpuÙawskiȱzespóÙȱpaÙacowoȬ

parkowy,

ȱterenȱdawnegoȱparkuȱiȱwzgórzeȱzȱtrzemaȱkrzyČamiȱwȱParchatce.ȱOdȱ2006ȱr.ȱ

kolejne

ȱ trasyȱ wȱ ramachȱ popularnegoȱ Rajduȱ Adalbertowegoȱ (Wojciechowego),ȱ wioȬ

d

­ceȱzȱPuÙawȱdoȱKazimierzaȱDolnego,ȱprowadz­ȱprzezȱparchack­ȱGór¿ȱTrzechȱKrzyȬ

Čyȱ (m.in.ȱ wȱ 2007ȱ r.ȱ naȱ znaczkuȱ rajdowymȱ przedstawioneȱ zostaÙyȱ sylwetyȱ nowoȱ
przywróconych

ȱkrzyČy).ȱWȱci­guȱ2010ȱr.ȱprzodownicyȱturystykiȱpieszejȱPTTKȱproȬ

wadz

­ȱ cyklȱ wypraw,ȱ poÙ­czonychȱ zeȱ zdobywaniemȱ góryȱ wȱ róČnychȱ porachȱ rokuȱ

(zima

ȱȬȱwiosnaȱ–ȱ latoȱ–ȱjesieÚ).ȱ Propozycjaȱtaȱspotykaȱsi¿ȱzȱdobrymȱprzyj¿ciemȱzaȬ

równo

ȱwïródȱwytrawnych,ȱjakȱiȱpocz­tkuj­cychȱwagabundów.ȱ

Odwo

Ùuj­cȱ si¿ȱ doȱ pierwotnegoȱ sensuȱ poj¿ciaȱ geniusȱ lociȱ Ȭȱ traktuj­cȱ jeȱ literalnie,ȱ

mo

Čnaȱzada°ȱpytanie:ȱzȱktór­ȱpostaci­ȱmoČnaȱpersonifikowa°ȱgeniusȱlociȱParchatki?ȱȱ

Z

ȱ pewnoïci­,ȱ zȱ historycznegoȱ punktuȱ widzenia,ȱ wchodziÙybyȱ wȱ gr¿ȱ dwieȱ osoby:ȱ

ksi

¿ČnaȱIzabelaȱCzartoryskaȱiȱhrabinaȱZofiaȱzȱMatuszewiczówȱKicka.ȱOȱileȱwȱprzyȬ

padku

ȱsamejȱParchatki,ȱjakoȱwaČnegoȱelementuȱdawnychȱzaÙoČeÚȱogrodowych,ȱpoȬ

wi

­zanegoȱ zȱ puÙawskimȱ zespoÙemȱ paÙacowoȬparkowym,ȱ „duchaȱ miejsca”ȱ moČnaȱ

wi

­za°ȱzȱautork­ȱwielkiejȱkompozycjiȱkrajobrazowej,ȱtoȱsam­ȱgór¿ȱzȱtrzemaȱkrzyČamiȱ

z

ȱdrug­ȱpostaci­ȱȬȱukochan­ȱwychowank­ȱksi¿ČnejȱCzartoryskiej.ȱTakieȱuj¿cieȱgeniusȱ

loci

ȱdobrzeȱkorespondujeȱzȱsentencj­:ȱ„IȱtoȱzȱJeyȱnatchnienia”,ȱumieszczon­ȱzȱinicjaȬ

tywy

ȱ ksi¿Čnejȱ Izabeliȱ naȱ kamiennymȱ sÙupieȱ bramyȱ wÙostowickiejȱ nekropoliiȱ iȱ poȬ

ïwi¿con­ȱwÙaïnieȱZofiiȱzȱMatuszewiczówȱKickiej.ȱ

ȱ

62

PODSUMOWANIE

ȱ

ȱ

Parchatka

ȱwȱczasachȱswojej,ȱ„czartoryskiej”ȱïwietnoïciȱtworzyÙaȱwzorcow­,ȱsieȬ

lankow

­,ȱsceneri¿ȱČyciaȱnadwiïlaÚskiejȱwsiȱprzeÙomuȱXVIIIȱiȱXIXȱstulecia;ȱbyÙaȱmiejȬ

scem

ȱplenerowychȱwyprawȱiȱzabawȱ(niekiedyȱswoistegoȱ„survivalu”)ȱdworuȱksi­Č¿Ȭ

cego

ȱorazȱ„dyplomatycznychȱpikników”ȱzȱudziaÙemȱm.in.ȱcaraȱrosyjskiegoȱAleksanȬ

dra

ȱI.ȱDzisiajȱstanowiȱcelȱiȱobszarȱeksploracjiȱnieȱtyleȱjuČȱelitarnychȱ(arystokratyczȬ

nych),

ȱ coȱ popularnychȱ w¿drówekȱ turystycznych,ȱ uprawianychȱ wȱ najprostszych,ȱ

ogólnodost

¿pnychȱformach.ȱ

Analizuj

­cȱ histori¿ȱ krzyČyȱ nadȱ Parchatk­ȱ przeïledzi°ȱ moČemyȱ konwersj¿ȱ ichȱ

symboliki.

ȱUniwersalnaȱwymowaȱtrzechȱkrzyČy,ȱodwoÙuj­caȱsi¿ȱdoȱwzgórzaȱGolgotyȱ

–

ȱ miejscaȱ m¿czeÚskiejȱ ïmierciȱ Chrystusa,ȱ nabraÙaȱ wȱ tymȱ przypadkuȱ nowegoȱ (konȬ

kretnego)

ȱznaczeniaȱ–ȱupami¿tniÙaȱtragiczneȱlosyȱwychowankiȱksi¿ČnejȱCzartoryskiejȱ

oraz

ȱ jejȱ dwóchȱ córek.ȱ Wȱ ïwiadomoïciȱ wspóÙczesnychȱ nast¿powaÙaȱ nawetȱ swoistaȱ

personifikacja

ȱ krzyČy:ȱ wyČszyȱ poïrodkuȱ wyobraČa°ȱ miaÙȱ matk¿,ȱ aȱ dwaȱ niČszeȱ (poȱ

bokach)

ȱ–ȱtul­ceȱsi¿ȱdoȱniejȱdzieciȱ(Prek,ȱ1959).ȱGdyȱjednakȱzanikÙaȱpami¿°ȱoȱniezwyȬ

k

Ùejȱ postaci,ȱ któr­ȱ pragn¿Ùaȱ uwieczni°ȱ ksi¿Čna,ȱ prawdopodobnieȱ odȱ koÚcaȱ XIXȱ w.ȱ

krzy

Čeȱ uznaneȱ zostaÙyȱ zaȱ pami­tk¿ȱ epidemiiȱ choleryȱ (podobnieȱ jakȱ wȱ przypadkuȱ

popularnego

ȱWzgórzaȱTrzechȱKrzyČyȱwȱKazimierzuȱDolnym).ȱObecnaȱformaȱïrodȬ

kowego

ȱkrzyČa,ȱodwoÙuj­caȱsi¿ȱdoȱpostaciȱiȱpontyfikatuȱJanaȱPawÙaȱII,ȱaȱprzezȱtoȱnaȬ

daj

­caȱnoweȱznaczenieȱ(wzbogacaj­caȱoȱaktualneȱtreïci),ȱjestȱbezȱw­tpieniaȱzgodnaȱȱ

z

ȱideamiȱksi¿ČnejȱIzabeli.ȱ

Niezale

ČnieȱjednakȱodȱmoČliwychȱinterpretacjiȱsymbolikiȱkrzyČyȱwȱParchatce,ȱichȱ

odtworzenie

ȱ iȱ przypomnienieȱ postaciȱ hrabinyȱ Zofiiȱ zȱ Matuszewiczówȱ Kickiejȱ byÙoȱ

spe

Ùnieniemȱ testamentuȱ ksi¿Čnejȱ Izabeliȱ zawartegoȱ wȱ sÙowach:ȱ „PrzeszÙoï°ȱ –ȱ PrzyȬ

sz

Ùoïci”.ȱȱ

ȱ

LITERATURA

ȱ

ȱ
Aleksandrowicz

ȱA.,ȱ1999:ȱPuÙawskieȱogrodyȱjakoȱkrólestwoȱdrzewȱ(wybraneȱzagadȬ

nienia),

ȱmateriaÙyȱzȱkonferencjiȱPuÙawyȱ25ȱwrzeïniaȱ1997ȱr.,ȱFundacjaȱWspieraniaȱ

Historycznego

ȱOgroduȱPuÙawskiego,ȱInstytutȱUprawyȱNawoČeniaȱiȱGleboznawȬ

stwa,

ȱPuÙawy,ȱs.ȱ18Ȭ35.ȱ

Bogdanowski

ȱJ.,ȱ1995:ȱPuÙawskaȱParchatka,ȱAuraȱnrȱ3/1995,ȱs.ȱ31.ȱ

Bogdanowski

ȱJ.,ȱ1999:ȱMyïliȱróČneȱiȱczynyȱIzabeliȱks.ȱCzartoryskiejȱwȱprzeksztaÙceniuȱ

ogrodu

ȱpuÙawskiegoȱnaȱwzórȱangielski,ȱmateriaÙyȱzȱkonferencjiȱPuÙawyȱ25ȱwrzeȬ

ïniaȱ1997ȱr.,ȱFundacjaȱWspieraniaȱHistorycznegoȱOgroduȱPuÙawskiego,ȱInstytutȱ
Uprawy

ȱNawoČeniaȱiȱGleboznawstwa,ȱPuÙawy,ȱs.ȱ6Ȭ17.ȱ

Czartoryska

ȱI.,ȱ1805:ȱMyïliȱróČneȱoȱsposobieȱzakÙadaniaȱogrodów,ȱWrocÙaw,ȱreprintȱ

Wydawnictwo

ȱ Fundacjiȱ Wspieraniaȱ Historycznegoȱ Ogroduȱ PuÙawskiego,ȱ PuÙaȬ

wy

ȱ2009,ȱs.ȱ1Ȭ96.ȱ

D

¿biÚskiȱ K.ȱ ks.,ȱ 1904:ȱ KoïcióÙȱ weȱ WÙostowicachȱ iȱ kaplicaȱ wȱ Nowejȱ Aleksandrii,ȱ

Kronika

ȱRodzinna,ȱWarszawa,ȱs.ȱ27–28.ȱ

63

Dziewanowski

ȱM.K.,ȱ1998:ȱKsi­Č¿ȱwielkichȱnadziei.ȱBiografiaȱksi¿ciaȱAdamaȱJerzegoȱ

Czartoryskiego,

ȱAtlaȱ2,ȱWrocÙaw,ȱs.ȱ1Ȭ211.ȱ

Goli

Úskiȱ S.,ȱ 1924ȱ (1988):ȱ PuÙawy,ȱ parkȱ –ȱ jegoȱ dziejeȱ obliczeȱ iȱ ïwiatȱ roïlin,ȱ Instytutȱ

Uprawy

ȱNawoČeniaȱiȱGleboznawstwaȱwȱPuÙawach,ȱPuÙawy,ȱs.ȱ1Ȭ138.ȱ

Kondracki

ȱJ.,ȱ1988:ȱGeografiaȱfizycznaȱPolski.ȱPWNȱWarszawa,ȱs.ȱ1Ȭ464.ȱȱ

Kseniak

ȱM.,ȱFigielȱK.,ȱ2004:ȱJakȱwidziaÙȱKazimierzȱDolnyȱiȱokoliceȱStefanȱOsipowiczȱ–ȱ

komornik

ȱprzyȱS­dzieȱApelacyjnymȱKrólestwaȱPolskiegoȱwȱWarszawieȱwȱstyczȬ

niu

ȱ1838ȱroku.ȱ[w:]ȱWspóÙczesneȱproblemyȱochronyȱkrajobrazuȱ(red.)ȱM.ȱKucharȬ

czyk,

ȱogólnopolskaȱkonferencjaȱzȱokazjiȱ25ȬleciaȱKazimierskiegoȱParkuȱKrajobraȬ

zowego,

ȱZarz­dȱZespoÙuȱLubelskichȱParkówȱkrajobrazowych,ȱLublin,ȱs.ȱ127–147.ȱ

M

­cznikȱ H.,ȱ 1994:ȱ PuÙawskiȱ SÙownikȱ Biograficznyȱ Aȱ –ȱ K,ȱ Towarzystwoȱ PrzyjacióÙȱ

Pu

Ùaw,ȱPuÙawy,ȱs.ȱ1Ȭ263.ȱ

Mizak

ȱK.,ȱ2003:ȱOcenaȱzmianȱkrajobrazowychȱwȱbyÙychȱmaj­tkachȱCzartoryskichȱnaȱ

przestrzeni

ȱostatnichȱ200ȱlat,ȱpracaȱmagisterskaȱwykonanaȱwȱZakÙadzieȱGeologiiȱ

UMCS,

ȱLublin.ȱ

Paw

Ùowskiȱ A.,ȱ 2007:ȱ Odtworzenieȱ Góryȱ trzechȱ KrzyČyȱ wȱ Parchatceȱ jakoȱ elementȱ

rewitalizacji

ȱ krajobrazuȱ kulturowego.ȱ [w:]ȱ Rewaloryzacjaȱ zespoÙuȱ paÙacowoȬ

ogrodowego

ȱ zȱ okresuȱ dziaÙalnoïciȱ ksi¿Čnejȱ Izabeliȱ Czartoryskiejȱ (red.)ȱ G.ȱ

Ho

ÙubowiczȬKliza,ȱ Ogródȱ PuÙawski,ȱ z.ȱ 5,ȱ Fundacjaȱ Wspieraniaȱ Historycznegoȱ

Ogrodu

ȱPuÙawskiego,ȱIUNGȱPaÚstwowyȱInstytutȱBadawczy,ȱPuÙawyȱs.ȱ55Ȭ69.ȱ

Prek

ȱF.K.,ȱ1959:ȱCzasyȱiȱludzie,ȱZakÙadȱNarodowyȱim.ȱOssoliÚskichȱ–ȱWydawnictwo,ȱ

Wroc

Ùaw,ȱs.ȱ1Ȭ576.ȱ

Wodzicka

ȱzȱPotockichȱT.,ȱ1910:ȱZeȱzwierzeÚȱdzieci¿cych.ȱPami¿tnikȱZofiiȱzȱMatuszeȬ

wiczów

ȱKickiejȱ1796ȱ–ȱ1822,ȱKraków,ȱs.ȱ1Ȭ143.ȱ

ȱ

ȱ