Charakter symbiotyczny

(„dziecko ubezwłasnowolnione”)

(za: Johnson, 1991)

Zarys:

Poznaliśmy już dwa zaburzenia w rozwoju osobowości, dotyczące problemu

przywiązania i więzi: charakter oralny i schizoidalny. Wraz z charakterem symbiotycznym

rozpoczynamy poznawanie zaburzeń dotyczących trwałego poczucia „ja”(ja = self). Do tych

problemów należy także charakter narcystyczny i masochistyczny. Te trzy rodzaje

charakterów mają swe źródło w takiej historii życia, w której dziecko było używane do

spełniania planów swoich opiekunów. W rezultacie powstaje świadomie przyjęta, zewnętrznie

narzucona tożsamość. Naturalne formy ekspresji, nierozwinięte i nie wzmacniane są źródłem

wewnętrznego konfliktu. Osoby symbiotyczne mają trudność w separacji i rozwoju

tożsamości. Bardzo pouczające jest, czego możemy nauczyć się od tych osób, gdyż

zrozumienie problemu i sposobów wyzwolenia się z niego pomaga odseparować się każdemu

od roli, jaką miał w swej pierwotnej rodzinie.

Etiologia:

Około pierwszego roku życia dziecko zaczyna mieć możliwość inicjowania fizycznej

separacji (poprzez zdolność chodzenia), a zdobywanie zdolności mowy pozwala na

różnicowanie się na głębszym, symbolicznym poziomie. Między 10 a 15 miesiącem życia

dziecko ma romans ze światem, jest odporne na upadki i uderzenia, odbiega daleko od

rodziców, jednym słowem – przeżywa praktykę życia w świecie. Jest to okres szczególnie

ważny w rozwoju autonomii, łączącej się z ryzykiem, inicjatywą, rozwojem poczucia

działania i własnej sprawczości. Dzieci, podejmując ryzyko samodzielnego poznawania

ś

wiata, jednocześnie oczekują od rodziców wskazówek, czy ich działania są bezpieczne czy

groźne. Krytyczne sytuacje, które zniechęcają do indywiduacji, inicjatywy i podejmowania

ryzyka, mają miejsce wtedy, gdy sygnały niebezpieczeństwa płynące ze strony rodziców są

fałszywe. Dzieje się tak wówczas, gdy opiekun jest zagrożony ćwiczeniem autonomicznych

funkcji przez dziecko lub jeśli jego ruchy uważa za skierowane przeciwko sobie czy uciążliwe

dla siebie i aktywnie je karze. Jednocześnie opiekun przypisuje nadmierne znaczenie

naturalnym skłonnościom dziecka do empatycznego odzwierciedlania, które jest wzmacniane

przez rodziców, potrzebujących zlania się z dzieckiem dla poczucia bezpieczeństwa lub

własnej wartości. Jeszcze większą moc ma takie zachowanie opiekuna w następnej fazie

rozwoju dziecka, okresie ponownego zbliżenia, między 15 a 24 miesiącem życia. W tym

czasie dziecko jest szczególnie nastawione na ocenę wszystkich konsekwencji podejmowania

prób autonomii. Ponadto odkrywa w tym samym czasie cudowne słowo „nie”. Gdybyśmy

chcieli przewidzieć rozwój osobowości symbiotycznej, moglibyśmy zapytać: czy otoczenie

pozwala dziecku, z zachowaniem bezpiecznych granic, na pewne przeciwstawianie się? Czy

ulega całkowicie negatywizmowi dziecka, czy też jest ono za to surowo karane? Czy

warunkiem wspólnego doświadczania (dziecka z rodzicem) jest uległość lub powściągliwość

ze strony dziecka?

Gdy naturalny impuls autonomii jest blokowany (przez niedocenianie go, karanie,

ignorowanie), dziecko uczy się, że musi postawić sobie ograniczenia i rozwija kompromisowe

fałszywe „ja”, utrzymujące kontakt z rodzicami przez ciągłą zależność i uwikłanie. Tak więc

groźna jest sytuacja, na pozór ukazująca troskę rodzica, gdy opiekun stara się usunąć z drogi

dziecka wszelkie frustracje, prowadzące do rozbudzenia inicjatywy w radzeniu sobie z

ż

yciem. Efektem tego jest niedojrzałe uformowanie tożsamości, która zamiast opierać się na

realnym doświadczeniu świata i próbach i błędach, opiera się na introjekcji inkorporacyjnej i

identyfikacji. Tego „ja” nie można nazwać swoim, brak w nim niezależnych intencji,

inicjatywy i tożsamości.

W procesie autonegacji dziecko przyjmuje jako własną myśl, że nie chce się

separować od rodzica. Przyjmuje kompromis: „Będę żył za pośrednictwem drugiej osoby”.

Jego złudzeniem zniewolenia staje się hasło: „jestem bezpieczny tak długo, jak długo

trzymam się ciebie”, a złudzenie wyzwolenia przybiera kształt: „zostanę opuszczony i

bezradny”. Podsumowując, rodzice osoby symbiotycznej przekazują jej przede wszystkim

następującą informację: „możesz dostać wszystko ode mnie, pod warunkiem, że wyrzekniesz

się rozwoju własnego ja. Możesz mieć mnie lub siebie, nie możesz mieć nas obojga”. W ten

sposób autonomia staje się groźna, a dziecko szuka tożsamości nie w sobie, a w kimś innym.

Celem terapii osoby symbiotycznej jest więc odkrycie swoich własnych ambicji,

umiejętności, skłonności, które mogą się rozwinąć w zainteresowania, preferencje itd.

Uczucia, zachowania, procesy poznawcze:

Zachowanie: Życie osoby symbiotycznej jest niezwykle związane z obiektem. Nie

ma sfery w jej życiu, która nie byłaby związana silnie z innymi. Autonomiczna aktywność

jest doświadczana jako niebezpieczna, egoistyczna, niemoralna i raniąca innych. Osoba

symbiotyczna ma dużą trudność w podjęciu samodzielnego działania, o ile nie towarzyszy jej

w tym druga osoba. „Pewna klientka mówiła, że gdy tylko ma ochotę przeczytać jakąś

książkę, zaraz zaczyna myśleć o kimś z przyjaciół, kogo mogłaby zainteresować albo kto

mógłby z niej skorzystać. Wraz z tym jej własne zainteresowanie książką opada i klientka

przestaje koncentrować się na tym, co czyta. Odkłada książkę i nigdy do niej nie wraca,

zaprzeczając temu, że czytanie jej sprawiało jej przyjemność” (Johnson, 1991)

Przy uzyskaniu wglądu osoba symbiotyczna odkrywa, że nie umie zidentyfikować

swoich własnych zainteresowań i że preferencje w rzeczywistości przejęła od innych. Te

zjawiska są odbiciem braku rzeczywiście rozwiniętego poczucia „ja” poza relacją. Ten

brak granic „ja” sprawia, że osoba symbiotyczna jest niezwykle wrażliwa na stany

emocjonalne innych osób, jej równowaga jest zachwiana przez emocje innych. Złość

skierowaną przeciw jej osobie odczuwa jako przejaw opuszczenia lub odrzucenia.

Przeważająca część działań osoby symbiotycznej jest wtedy kierowana na odbudowanie

równowagi relacji.

Najbardziej interesującym aspektem zachowania osoby symbiotycznej jest tendencja

do powtarzania pierwotnej, patogennej sytuacji. Dobiera sobie przyjaciół i znajomych w taki

sposób, że związek z nimi ma cechy związku z pierwotnym obiektem, albo wywołuje te

cechy poprzez identyfikację projekcyjną. Jak można się domyślić, osoby wokół charakteru

symbiotycznego będą domagać się zajmowania się nimi, będą trudno zaspokajalne, łatwo

będzie zranić ich uczucia. To ułatwia osobie symbiotycznej zanurzenie się w cudzej

osobowości i dostarcza usprawiedliwienia na takie działanie (często przejawiające się też w

charakterystycznym ciągłym zamartwianiu się). Gdyby nie wiązały się z tym koszty

emocjonalne, problem symbiotyczny nie byłby problemem, lecz tylko jakimś rodzajem

specyficznego związku. Niestety, osoba symbiotyczna żywi uraz do innych z powodu

narażania jej na stany lęku, poczucie winy, depresję i obciążanie odpowiedzialnością, a

także z powodu stłumienia swojej agresji i autoekspresji. Rozwiązania, które osoba

symbiotyczna nieświadomie przyjmie, będą wyrażać się w biernym oporze (wycofanie z

danego obszaru działań, opuszczenie bliskiej osoby, odmawianie jej lub frustrowanie w inny

sposób). Gdy opór zaczyna być świadomy, charakter symbiotyczny „usztywnia się”: staje się

niezmierny czuły na jakąkolwiek możliwość ingerencji ze strony drugiej osoby i zaczyna

wtedy z silnym uporem bronić swoich praw. Przeciwstawianie się jest jednak pozorem

budowania własnego self – osoba symbiotyczna ustanawia się znów w odniesieniu do drugiej

osoby, zamiast do swych prawdziwych preferencji.

Gdy związek kończy się, osoba symbiotyczna doświadcza depresji, w której przeżywa

krańcową trudność w samostanowieniu o sobie, panikę, pustkę i fragmentację „ja”.

Uczucia: Osoba symbiotyczna charakteryzuje się zakłóconym stosunkiem do własnej

agresji. W dzieciństwie jej impulsy agresywne były w najlepszym razie nie pochwalane, a w

najgorszym – surowo karane, tak, że nie przekształciły się w zdrową asertywność.

Towarzyszy temu przekonanie, że najmniejsze wyrażenie agresji spowoduje czyjąś

krzywdę lub sprowokuje odwet. Jednocześnie występują niezwykle agresywne fantazje,

sny, a także zachowania względem siebie samej.

Związek z drugą osobą jest dla charakteru symbiotycznego niezbędny do poczucia

spójności, stabilności i trwałego związku z rzeczywistością. Ale jeśli partner jest zbyt

blisko, osoba symbiotyczna czuje, że jest pochłaniana przez wrogą i kontrolującą siłę, a

jeśli jest zbyt daleko – doświadcza paniki opuszczenia. Utrzymanie zdrowego dystansu

między tymi uczuciami jest prawie niemożliwe.

Procesy poznawcze: Przy niższym poziomie funkcjonowania nie ma realistycznej

percepcji tego, kto ponosi za co odpowiedzialność, istnieje więc silna tendencja do obarczania

innych odpowiedzialnością za własne działania czy stany umysłu. Na wyższym poziomie

funkcjonowania tendencja do zlewania się przejawia się dużo częściej w poczuciu

odpowiedzialności za stany innych. Pojawia się u nich poczucie „winy separacji” i „winy

pozostałego przy życiu”. Jednostka wierzy, że jej autonomia zrani tego, kogo kocha i od

kogo jest zależna. Bliskie temu jest poczucie winy pozostałego przy życiu: przekonanie, że

pozytywne doświadczenie w życiu nabywane jest kosztem drugiej osoby. „Mieć coś dobrego,

oznacza odebrać to komuś innemu”. Wiele osób symbiotycznych przyznaje, że były

rzeczywiście odpowiedzialne za dobre samopoczucie rodziców, a separacja (np. odmienne

zdanie) była dla nich raniąca. Generalizacja tego na późniejsze życie przejawi się w postaci

przekonań: „Bez ciebie jestem niczym. Jestem ci winny siebie. Nie należy mi się nic z tego, w

czym ty nie możesz uczestniczyć. Mój sukces musi być ukarany. Nie mogę być szczęśliwy,

jeśli ty nie jesteś szczęśliwy. Jestem odpowiedzialny za to, że nie jesteś szczęśliwy” itd. Te

przekonania są zazwyczaj głęboko nieświadome.

Podsumowanie:

Etiologia: rodzice blokują autonomiczne działanie, podejmowanie ryzyka i samodzielną

kontrolę poprzez lękowe, wycofane, groźne lub karzące odpowiedzi na te zachowania dziecka, które

tworzą dystans i ujawniają agresję. Zbyt wielka waga przykładana jest do współodczuwania,

identyfikacji z rodzicami i zależności od nich. Tworzy to w rezultacie określone przez innych „ja”,

bazujące na nadużyciu inkorporującej introjekcji i bezkrytycznej identyfikacji

Zespół symptomów: brak trwałej tożsamości, która odnajdywana jest za to w relacji z drugą

osobą. Brak granic prowadzi do pomieszania w zakresie odpowiedzialności, identyfikacji własnych

uczuć i myśli, a zwłaszcza potrzeb i zainteresowań. Skłonność do myśli o zawładnięciu przez innych

może prowadzić do lęku przed utratą autonomii i przed całkowitym pochłonięciem, co stanowi

bodziec do sztywnego dystansowania się. To z kolei prowadzi do lęków przed opuszczeniem i

pozbawiającą tożsamości izolacją. Powszechna jest „wina separacji”, „wina pozostałego przy życiu” i

osłabiona agresja

Styl poznawczy: brak rzeczywistego poczucia, kto jest za co odpowiedzialny: osoby na

niższym poziomie przypisują winę za swe uczucia innym, osoby na wyższym biorą zbyt dużą

odpowiedzialność za uczucia innych

Formy obrony: Zlanie się, zaprzeczenie, projekcja, identyfikacja, wymuszanie, manipulacja,

eksternalizacja, omnipotentna odpowiedzialność, zwrócenie się przeciwko sobie, identyfikacja

projekcyjna, rozszczepienie

Decyzje skryptowe i patogenne przekonania: „Bez ciebie jestem niczym. Jestem ci winny

siebie. Nie należy mi się nic z tego, w czym ty nie możesz uczestniczyć. Mój sukces musi być

ukarany. Nie mogę być szczęśliwy, jeśli ty nie jesteś szczęśliwy. Jestem odpowiedzialny za to, że nie

jesteś szczęśliwy. Mój sukces cię rani. Twoja separacja lub szczęście, które mnie nie obejmują, ranią

mnie i są moim kosztem. Nie znoszę jakiejkolwiek różnicy między nami. Nie znoszę zbyt dużej

bliskości”

Reprezentacja „ja”: zależy od związku z drugą osobą, jest niejasna, ze zmiennym poczuciem

własnym granic. Niezależne, asertywne „ja” jest zaprzeczone lub odszczepione

Reprezentacje obiektu i związki z obiektem: inne osoby doświadczane jako niezmiernie

ważne, a często jako pochłaniające lub opuszczające (tzn. w sposób rozszczepiony). Osoby o niższym

poziomie rozwoju są często w relacji manipulujące i wymuszające

Charakterystyka afektywna: na niższym poziomie strukturalnym niestabilność emocjonalna

z atakami paniki i wściekłości w związku z opuszczeniem/pochłonięciem. Na wyższych poczucie

winy spowodowane braniem odpowiedzialności za innych. Wszystko, co prowadzi do separacji może

wywołać lęk (np. różnice opinii, sukces, uwolnienie od objawów itd)